Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta Sorunları Hakkındaki Görüşleri: Hemşirelik Girişimleri, Hasta Hakları ve Etik Sorunlar Kapsamında Bir İnceleme Ayça GÜRKAN*, Aysun BABACAN GÜMÜŞ**, Hatice DODAK*** ÖZET Amaç: Bu araştırmanın amacı öğrenci hemşirelerin terminal dönem hasta sorunları hakkındaki görüşlerini, hemşirelik girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar kapsamında belirlemektir. Yöntem: Araştırma Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu nda çalışmaya katılmayı kabul eden 401 öğrenci ile yapılmıştır. Veriler araştırmacılar tarafından geliştirilen anket formu ile toplanmıştır. Bulgular: Elde edilen bulgulara göre öğrencilerin yaş ortalaması 20.49±1.48 dır. Öğrencilerin %93 ü terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimlerinin devam ettirilmesini, %79.5 i hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmemesi gerektiğini düşünmektedir. Öğrencilere terminal dönemdeki bir hastaya bakım vermek isteyip istemedikleri sorulduğunda; %68 i bakım vermek istediğini belirtmiştir. Öğrencilerin terminal dönemdeki hastalar için düşündükleri etik sorunlar değerlendirildiğinde; %78.8 i organ naklini, %90.5 i organ bağışını, %64.3 ü ötenaziyi, %78.5 i canlandırmayı, %57.6 sı tedaviyi sonlandırmayı, %36.7 si özkıyımı, %72.6 sı ölüm kavramı ve ölümün belirlenmesini, %55.9 u yas sürecini sorun olarak belirtmiştir. Sonuç: Öğrenci hemşireler terminal dönemdeki hastalar için hemşirelik girişimlerinin devam ettirilmesi gerektiğini, ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmesi konusunda tedirgin hissettiklerini, terminal dönemde hasta bakımı ile ilgili birçok etik sorun olduğunu düşünmektedirler. Anahtar kelimeler: Terminal dönem, öğrenci hemşire, hemşirelik girişimleri, hasta hakları, etik sorunlar ABSTRACT The Opinions of Nursing Students about Issues of Terminal Stage Patients: The Investigation in the Context of Nursing Interventions, Patient Rights and Ethical Issues Objective: The purpose of this research was to determine the opinions of nursing students about issues of terminal stage patients in the contex of nursing interventions, patient rights and ethical issues. Method: The research was carried out with 401 nursing students who are accepted to join the research in Ege University School of Nursing. The data was collected with Questionaire Form which developed by researchers. * Yrd. Doç. Dr. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı, İzmir ** Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Çanakkale *** Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu mezunu.
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta 3 Results: The students ages average was 20.49±1.48. 93% of students were stated to continue nursing care of terminal stage patients and 79.5% of students were stated not to continue applies which had aching and painful to the patients. Do you want to give nursing care to terminal stage patients?. This question was asked to the students and 68% of them were had stated that they wanted to give nursing care to that people. The students were stated their opinions about terminal stage patients when the ethical issues are evaluated; 78% of students were thought organ translation, 90.5% of them were thought organ donation. 64.3% of them were thought euthanasia, 78.5% of students were thought resuscitation, 57.65% of them were thought to cut medical treatment, 36.7% of them were thought suicide, 72.6% of them were thought death of concept and state of death and 55.95% of them were thought mourning process. Conclusion: Nursing students though that; the care interventions must be continued, aching or painful interventions makes them felt uneasy, there were many ethical problems about the care of terminal stage patients. Key words: Terminal stage patients, nursing student, nursing interventions, patient rights, ethical issues GİRİŞ Ölüm hala bilinmeyeni çok olan bir fenomendir. Kesin olan bir yanı, istisnasız yaşayan her organizmanın mutlaka ölümle karşı karşıya kalacak olduğudur (Keskin 2005). İnsanlar ölümle ancak; hastalık, kaza, beklenmeyen bir kişinin kaybı gibi durumlarda yüzleşebilmektedirler. Böyle bir yüzleşme durumu ise tüm insanları ürkütmekte ve hemen o gerçekten uzaklaşma ve yadsıma yoluna gidilmektedir (Öz 2004). Ölüm doğum kadar doğal ve yaşamın bir parçasıdır (Öz 2004). Oysaki ölüm süreci yaşamın doğal bir parçası olarak değil, hastalıkla ilgili bir olgu olarak kabul edilmektedir. Günümüz tıp anlayışı da ölümün kaçınılmazlığını kabul etmek yerine ölümü tıbbın düşmanı veya başarısızlığı olarak görmeyi tercih etmekte ve bu anlayış sağlık personellerinin ölümü anlama ve kabullenmesini güçleştirmektedir (Civaner 2003). Bu nedenle ölümü beklenen hastaya yaklaşımda çeşitli güçlükler yaşanabilmektedir. Terminal sözcük olarak bir sürenin bitimi anlamındadır. Terminal evredeki hasta, yaşamının son günlerini yaşayan, ölmek üzere olan hasta anlamına gelmektedir. Terminal hastalık ise büyük bir olasılıkla kısa sürede ölümü beklenen tedavi edilemeyen ya da geriye dönüşsüz bir durumu anlatmaktadır (Birol 2004). Terminal hastalıklar psikolojik ve fizyolojik olarak, hem hasta ve ailesini, hem de sağlık ekibini zorlayıcı durumlardır (Peykerli 2003). Ölümü yaklaşan hastaların bakımı ve ölüm olayı, sağlıkla ilgili mesleklerin en zor yönlerinden biridir (Peykerli 2003; Özcan 2007). Bununla birlikte sağlıkla ilgili mesleklerde çalışan bireyler ölüm ve ölmekte olan hasta ile sürekli karşılaşmak zorundadırlar. Yapılan araştırmalarda, terminal dönemdeki hastanın bakımına yönelik olarak sağlık çalışanlarının anksiyete (Cooper ve Barnett 2005; Koç ve Sağlam 2008), yetersizlik, çaresizlik (Koç ve Sağlam 2008), öfke, sıkıntı, suçluluk (Üstün, Akgün ve Partlak 2005) gibi duygular yaşadıkları belirtilmiştir. Bunun yanı sıra mesleki yaşamlarında terminal dönemdeki hastalarla karşılaşma olasılığı yüksek olan hemşirelerin de zaman zaman hastanın kendisi ve ailesi gibi korku, kaygı, inkar, öfke, suçluluk, depresyon, çaresizlik ve keder gibi duygular yaşadıkları (Öz 2004) bu hastalarla çalışmak istemedikleri (Vural, Doğan, Şalk, Aslan ve Coşkun 1998) ve bu hastalara yönelik yaklaşımlarında yetersiz oldukları bildirilmiştir (Özaltın ve Işıl 1995).
4 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011 Hastalarla daha çok bir arada bulunmaları nedeniyle hemşireler hastaların her türlü sorunuyla yüz yüze kalmaktadırlar. Bu nedenle terminal dönemdeki hasta ve yakınlarına sunulacak hizmetlerdeki önemli görevlerden biri de hemşirelere düşmektedir (Dik 2005; Işıl ve Karaca 2009). Terminal dönemdeki bir hastaya yardım etmede hemşirenin önemli rolleri vardır. Hemşirelerin terminal dönemdeki hastalara gereksinim duydukları destek ve bakımı verebilmeleri için, öncelikle ölüm olayını kabullenmeleri, yaşam, hastalık, ölüm ve kayba ilişkin kendi duygu ve düşüncelerini gözden geçirmeleri, hastaların fiziksel, psikolojik, sosyal ve manevi (spiritual) gereksinimlerinin neler olduğunu bilmeleri ve gerekli beceri ve anlayışa sahip olmaları gerekmektedir. Bu ise hemşirelerin kendi davranışlarına ilişkin içgörü kazanmasıyla mümkündür (Birol 2004; Çakırcalı 2000; Öz 2004; Üstün, Akgün ve Partlak 2005). Hare ve Pratt (1989) tarafından yapılan bir çalışmada da ölüm korkusu düşük olan hemşirelerin terminal dönemdeki hastalarla daha rahat çalıştıkları bildirilmiştir. Diğer taraftan hemşirelerin diğer sağlık profesyonellerine göre terminal dönem hasta sorunlarına ilişkin farkındalıkları daha fazla olmalıdır (Öz 2004). Çünkü hemşirelerin terminal dönemdeki bir hastaya bakım verirken kendi duygu, düşünce ve inançlarının farkında olmaması, verdikleri bakımın kalitesini olumsuz yönde etkileyebilir (Üstün, Akgün ve Partlak 2005). Yapılan bir çalışmada terminal dönemdeki hastaların bakımı için verilen eğitimin hastalara gösterilen tutumu olumlu yönde etkilediği gösterilmiştir (Mallory 2003). Bu nedenle özellikle eğitim sürecinde hemşirelik öğrencilerine terminal dönemdeki bir hastanın fiziksel ve psikososyal sorunlarıyla bir bütün olarak değerlendirilmesi öğretilmelidir. Aksi takdirde hemşireler bu hastalarla çalışırken kendi duygu ve korkularıyla baş edebilmek için, hastaya daha az zaman ayırmak, tedavi ile daha çok ilgilenmek, hastayı bir obje gibi görmek, hasta ve ailesi ile konuşmaktan kaçınmak gibi bazı yanlış yaklaşımlara yönelebilirler (Öz 2004). Bununla birlikte toplumun en üst değerlerinin başında insan hakları yer almaktadır. Hastalar, sağlık hizmetlerinde ve tıbbi uygulamalar sırasında da haklarını talep etmekte ve direkt kendileriyle ilgili tıbbi kararlarda, karar verici olarak anahtar bir rolde bulunmak istemektedirler. Sağlık alanındaki etik ilkelerin kaynağı Hasta Hakları Bildirgesi dir. Türkiye de hasta haklarına ilişkin en önemli düzenleme 1998 yılında yürürlüğe giren Hasta Hakları Yönetmeliği dir (Aydın 2003). Yönetmelik hasta haklarını Temel insan haklarının sağlık hizmeti sahasına yansıması olarak tanımlamaktadır (Aydın 2003). Terminal döneme girmiş olsa bile bir hastanın hakları devam etmektedir. Saygınlığı sağlayabilmek için terminal dönemdeki kanser hastalarının, kendi kararlarını verebilmeleri ve kendi ölümleri üzerinde söz sahibi olabilmesi gerekir. Terminal dönemdeki bir hastanın her şeyden önce ölümü rahat ve huzur içinde bekleme, kendisine uygulanması planlanan veya uygulanmakta olan tedaviyi reddetme veya durdurulmasını isteme, tıbbi işlemler, bu işlemlerin yarar ve riskleri, tedavinin reddedilmesi halinde ortaya çıkabilecek olası sonuçlar, hastalığın seyri ve sonlanması hakkında sözlü veya yazılı olarak bilgi isteme gibi hakları bulunmaktadır (Aydın 2003; Işıkhan 2008). Bu bakımdan tedavi ve bakım veren tüm sağlık profesyonellerinin hasta haklarını bilmesi, saygı duyması ve uygulaması gerekmektedir. Tüm sağlık profesyonelleri gibi hemşireler de hastanelerde hasta haklarının uygulayıcısı olarak etik sorumluluk üstlenmektedirler. Son yıllarda sıkça tartışılan terminal dönem hasta sorunlarından bir diğeri ise tedavi ve bakımla ilgili etik sorunlardır. Terminal dönemdeki hastalarda huzurlu ve saygın bir ölüme izin verecek şekilde tedavilerin kısıtlanması ve sonlandırılması durumunda yaşanacak etik ikilemlerde özerklik, kararın iyiliği / yararı, adaletli olma gibi etik ilkeler rol oynamaktadır. Bunun yanı sıra terminal dönemdeki hastalar için organ bağışı/nakli, kaynakların kullanımı, tedaviyi sonlandırma, hastaya doğruyu söyleme, özkıyım düşüncesini destekleme gibi çeşitli etik sorunlar da gündeme gelmektedir. Hemşirelik bakımında hemşirelerin profesyonel değerlerden biri olan etik yaklaşımı geliştirebilmeleri ve etik ajan rolü oynayabilmeleri, kuşkusuz öğretim programlarında etik konularda karar verebilmeye ve analiz edebilmeye yönelik becerilerin geliştirilmesine bağlıdır (Bayık 1995).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta 5 Terminal dönemde yaşam kalitesinin olası en yüksek düzeyde tutulması çok önemlidir (Kebudi 2006). Bununla birlikte yapılan bir çalışmada ölüm sürecinde olan hastaların bakımına yönelik olarak hemşirelerin, fiziksel gereksinimleri karşılamaya yönelik uygulamalarının psiko-sosyal gereksinimlere yönelik uygulamalardan daha fazla olduğu belirlenmiştir (Özdemir ve Çelik 2010). Hastaların kaliteli bir bakım alması ve iyileştirilmesi için yetiştirilen hemşirelerin terminal dönemdeki hastaların bakımını bütüncül bir yaklaşımla değerlendirebilmeleri ve bu doğrultuda bakım verebilmeleri için, öncelikle kendi farkındalıklarının ve bu hastaların gereksinimleri, hakları, etik sorunları hakkındaki bilgi ve farkındalıklarının yüksek olması gerekmektedir. Bu ise hemşirelik eğitim süreci içinde öğrenci hemşirelerin bu konudaki farkındalıklarının, bilgi ve beceri düzeylerinin arttırılmasıyla mümkün olacaktır. Bu doğrultuda planlanan bu araştırmanın temel amacı, öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hasta sorunları ile ilgili görüşlerini belirlemektir. Çalışmanın alt amaçları şunlardır: Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hemşirelik girişimlerine yönelik görüşleri nelerdir? Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hasta haklarına ilişkin görüşleri nelerdir? Öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin görüşleri nelerdir? GEREÇ ve YÖNTEM Örneklem Araştırma, tanımlayıcı bir çalışma olarak Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu nda yapılmıştır. Araştırmanın evrenini Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulunda bir eğitim öğretim yılında öğrenim gören öğrenciler oluşturmuştur. Araştırmada evrenden örneklem seçimi yapılmamış, tüm evrenin çalışmaya dahil edilmesi amaçlanmıştır. Ancak çalışmaya katılmak istemeyen öğrencilerin olması nedeniyle örneklem seçiminde gönüllü olma esası göz önünde bulundurulmuş ve çalışmaya katılmayı kabul eden 401 öğrenci araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Veri toplama Veriler araştırmacılar tarafından ilgili literatürden yararlanılarak oluşturulmuş anket formu ile toplanmıştır. İki bölümden oluşan anket formunun birinci bölümü; öğrencilerin tanıtıcı özelliklerine ait sorulardan (yaş, sınıf), ikinci bölümü ise öğrencilerin terminal dönemdeki hasta sorunlarına ilişkin görüşlerine ait sorulardan oluşmaktadır. Öğrencilere terminal döneme ilişkin olarak 6 soru, terminal dönemdeki hemşirelik girişimlerine ilişkin 15 soru, terminal dönemdeki hasta haklarına ilişkin 12 soru, terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin 9 soru sorulmuştur. Öğrenciler anket formlarını okulda bulundukları saatlerde ve sınıf ortamında doldurmuşlardır. Etik açıklamalar Çalışmanın yapılabilmesi için, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Etik Kurulundan yazılı onay ve çalışmaya katılan tüm öğrencilerden sözlü onam alınmıştır. Verilerin analizi Veriler SPSS 11.5 programında sayı ve yüzde dağılımı kullanılarak analiz edilmiştir. BULGULAR Elde edilen bulgulara göre öğrencilerin yaş ortalaması 20.49±1.48, %74.4 ü 18-21 yaş arasında, %25.6 sı 22 ve üzeri yaştadır. %27.4 ü birinci, %28.4 ü ikinci, %13.5 i üçüncü, %30.7 si dördüncü sınıfta okumaktadır.
6 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011 Öğrencilerin terminal döneme ilişkin görüşleri incelendiğinde; %82.5 inin terminal döneme ilişkin bilgisinin olduğu, %38.7 sinin terminal dönemdeki hastalara bakım vermek istemediği belirlenmiştir. Öğrenci hemşirelerin %81.8 i terminal dönemdeki hastaya yardımcı olmada kendi duygularına ilişkin farkındalığın gerekli olduğunu, %99.5 i hastanede yatan hastaların, %97.3 ü terminal dönemdeki hastaların hakları olduğunu, %93.5 i terminal dönemdeki hastanın psikolojik bakımının, fiziksel bakımı kadar önemli olduğunu belirtmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Öğrencilerin Terminal Döneme İlişkin Görüşleri (n=401) Terminal dönem hakkında bilginiz var mı? Terminal dönemdeki hastalara bakım vermeyi ister misiniz? Terminal dönemdeki hastaya ve ailesine yardımcı olmada hemşirenin kendi duygularının farkında olması gerekli midir? Hastanede yatan hastaların hakları var mıdır? Terminal dönemdeki hastaların hakları var mıdır? Terminal dönemdeki hastanın psikolojik bakımı, fiziksel bakımı kadar önemli midir? n % 331 70 246 155 328 73 399 2 390 11 375 26 82.5 17.5 61.3 38.7 81.8 18.2 99.5 0.5 97.3 2.7 93.5 6.5 Öğrenci hemşirelerin %93 ü terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimleri sonlandırılmalı mıdır? sorusuna, %79.6 sı ise hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmeli midir? sorusuna hayır yanıtı vermiştir. Öğrencilerin %78.6 sı hemşirelerin kısıtlı olan zaman ve enerjilerini terminal dönemdeki bir hasta için kullanması, %92 si iyileşme umudu olan hastalar için kullanması yönünde görüş bildirmiştir (Tablo 2).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta 7 Tablo 2. Öğrencilerin Terminal Dönemde Hemşirelik Girişimleri İle İlgili Görüşleri (n=401) Terminal dönemdeki hastanın hemşirelik bakım girişimleri sonlandırılmalı mıdır? Terminal dönemdeki hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmeli midir? Hemşireler kısıtlı olan zaman ve enerjilerini terminal dönemdeki bir hasta için kullanmalı mıdır? Hemşireler kısıtlı olan zaman ve enerjilerini iyileşme umudu olan hastalar için kullanmalı mıdır? n % 28 373 82 319 315 86 369 32 7 93.0 20.4 79.6 78.6 21.4 92.0 8.0 Öğrencilerin terminal dönemdeki hastaya uygulanması gereken hemşirelik girişimlerini önem derecesine göre değerlendirmeleri istendiğinde; %98.5 i hastanın boşaltım gereksiniminin karşılanmasını, %97.7 si hastanın durumunun ailesine açıklanmasını, %97.5 i kazalardan korunmasını, %97.2 si rahatının sağlanmasını, %96.7 si beslenme gereksinimin karşılanmasını, %96.7 si pozisyonunun değiştirilmesini, %96.5 i ağız, göz, burun ve deri bakımının verilmesini, %96 sı hasta ve ailesi ile iletişim içinde olunmasını, %95.3 ü hastanın bağımsızlığının sürdürülmesini, %94 ü hastanın ailesine destek olunmasını, %92.1 i fiziksel çevresinin düzenlenmesini önemli olarak belirtmiştir (Tablo 3). Tablo 3. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Hastaya Uygulanması Gereken Hemşirelik Girişimleri Konusundaki Görüşleri (n=401) Önemli Biraz önemli Önemsiz Hemşirelik girişimleri n % n % n % Beslenme gereksinimin karşılanması 388 96.7 8 2.0 5 1.2 Ağız, göz, burun ve deri bakımının 387 96.5 11 2.7 3 0.7 verilmesi Boşaltım gereksinimin karşılanması 395 98.5 4 1.0 2 0.5 Pozisyonunun değiştirilmesi 388 96.7 11 2.7 2 0.5 Kazalardan korunması 391 97.5 7 1.7 3 0.7 Fiziksel çevresinin düzenlenmesi 369 92.1 27 6.7 5 1.2 Hastanın rahatının sağlama (ağrısını 390 97.2 11 2.7 - - azaltma vb.) Hastanın ailesine destek olunması 377 94.0 22 5.5 2 0.5 Hasta ve ailesi ile iletişim içinde olunması 385 96.0 15 3.7 1 0.2 Hastanın durumunun ailesine açıklanması 392 97.7 9 2.2 - - Hastanın bağımsızlığının sürdürülmesi 382 95.3 17 4.2 2 0.5
8 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011 Hemşirelik öğrencilerinin terminal dönemdeki hasta haklarıyla ilgili görüşlerini gereklilik durumuna göre değerlendirmeleri istendiğinde; %98.5 i hastanın uygulanan tedavinin risk ve seçenekleri konusunda bilgilendirilmesini, %97.5 i hastanın tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim ve hemşireyi tanımasını, %97.5 i hastanın aldığı tedavi ve bakımı bilmesini, %94.2 si hastanın tedavi ve uygulamadan önce fikrinin alınmasını, %94 ü hastanın ilgili, saygılı, nazik tedavi ve bakım almasını, %93.8 i hastanın yapılan tedavi ve uygulamaları reddetme hakkının olmasını, %91.8 i hastanın tanısını bilmesini, %91.3 ü hastanın hastane faturası, fatura içeriği ve faturayı nasıl ödeyeceği konusunda bilgilendirilmesini, %89.8 i hastanın hastane kurallarını bilmesini, %88.3 ü hastanın kendisi üzerinde yapılan araştırmalara katılıp katılmama konusunda onayının alınmasını, %81 i hastanın olanaklar dahilinde hastaneden hizmet talebinde bulunmasını, %76.6 sı hastanın hastalığının gidişi ile ilgili bilgilendirilmesini gerekli olarak belirtmiştir (Tablo 4). Tablo 4. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Hasta Haklarıyla İlgili Görüşleri (n=401) Gerekli Biraz gerekli Gereksiz Hasta hakları n % n % n % Tanısını bilmesi 298 91.8 26 6.5 7 1.7 Aldığı tedavi ve bakımı bilmesi 391 97.5 9 2.2 1 0.2 Uygulanan tedavinin risk ve seçenekleri 395 98.5 4 1.0 2 0.5 konusunda bilgilendirilmesi Tedavi ve uygulamadan önce fikrinin 378 94.2 20 5.0 3 0.7 alınması Yapılan tedavi ve uygulamaları reddetme 376 93.8 22 5.5 3 0.7 hakkının olması Hastalığının gidişi ile ilgili bilgilendirilmesi 307 76.6 71 17.7 23 5.7 Hastane kurallarını bilmesi 360 89.8 37 9.2 4 1.0 Olanaklar dahilinde hastaneden hizmet 325 81.0 52 13.0 24 6.0 talebinde bulunması İlgili, saygılı, nazik tedavi ve bakım alması 377 94.0 20 5.0 4 1.0 Tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim 391 97.5 8 2.0 2 0.5 ve hemşireyi tanıması Kendisi üzerinde yapılan araştırmalara 354 88.3 36 9.0 11 2.7 katılıp katılmama konusunda onayının alınması Hastane faturası, fatura içeriği ve faturayı nasıl ödeyeceği konusunda bilgilendirilmesi 366 91.3 26 6.5 9 2.2 Öğrencilerin terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin görüşleri incelendiğinde, %90.8 i organ bağışını, %78.8 i organ naklini, %78.8 i canlandırmayı, %65.6 sı hasta yatağı yanında doğruluğu, %64.3 ü ötenaziyi, %57.6 sı tedaviyi sonlandırmayı, %55.9 u yas sürecini, %36.7 si özkıyımı etik bir sorun olarak değerlendirmiştir (Tablo 5).
Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta 9 Tablo 5. Öğrencilerin Terminal Dönemdeki Etik Sorunlara İlişkin Görüşleri (n=401) Etik Sorunlar n % Organ nakli Organ bağışı Ötanazi Canlandırma Tedaviyi sonlandırma Özkıyım Hasta yatağı yanında doğruluk Yas süreci 316 85 364 37 258 143 316 85 231 170 147 254 263 138 224 177 78.8 21.2 90.8 9.2 64.3 35.7 78.8 21.2 57.6 42.4 36.7 63.3 65.6 34.4 55.9 44.1 TARTIŞMA Bu araştırmada, öğrencilerin çoğunluğunun terminal döneme ilişkin bilgi sahibi olduğu saptanmıştır. Bununla birlikte öğrencilerin %38.7 sinin terminal dönemdeki hastalara bakım vermek istemediği belirlenmiştir. Koç ve Sağlam (2008) tarafından yapılan benzer bir çalışmada ise hemşirelik öğrencilerinin yaşam sonu bakım konusunda bilgi sahibi olma oranı %73.6, terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istememe oranı %6.4 olarak bildirilmiştir. Bu sonuçlara göre bizim çalışmamızda öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istememe oranının daha yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Çalışmamızda öğrencilerin terminal dönemdeki hastalara bakım vermek istememe nedenleri sorgulanmamış olmakla birlikte, ölüme ilişkin olumsuz algıların bu sonuç üzerinde etkili olabileceği düşünülmüştür. Nitekim konuyla ilgili literatür incelendiğinde, sağlık personellerinin ölüm ve ölmekte olan hastaya yönelik gösterdiği tepkilerin ölümü yaklaşan hastaya sunulan bakımı etkilediği belirtilmiştir (Öz 2004). Elde ettiğimiz sonucu destekler nitelikte yapılan diğer araştırma sonuçları da hemşirelerin ölümcül hastaların olmadığı servislerde çalışmayı tercih ettikleri yönündedir (Özcan 2007; Uçar 1997; Vural, Doğan, Şalk, Aslan ve Coşkun 1998). Araştırmaya katılan öğrencilerin çoğunun terminal dönemdeki hastaların bakımına ilişkin olarak kendi duygusal farkındalığının ve hastaları bütüncül bir yaklaşımla değerlendirmenin önemine inanması ve insan hakları konusunda duyarlı olarak belirlenmesi, öğrencilerden beklenen olumlu özelliklerdir. Ayrıca bu sonuçlar bize farkındalık, bütüncül bakış açısı ve hasta hakları gibi konulara hemşirelik eğitiminde yer verildiğini göstermektedir.
10 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011 Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimlerinin sonlandırılmaması gerektiği, öğrenci hemşireler arasındaki yaygın görüştür. Bununla birlikte öğrenciler arasında hastalara ağrı ve acı veren uygulamalara devam edilmesi de kabul görmemektedir. Bunun yanı sıra öğrencilerin önemli bir kısmı, hemşirelerin kısıtlı olan zaman ve enerjilerini hem iyileşme umudu olan, hem de terminal dönemdeki bir hasta için kullanması gerektiğini düşünmektedir. Aslında bu sonuç öğrencilerin hastalar için zaman ve enerjiyi kullanma konusunda kararsızlık yaşadıklarını göstermektedir. Bu çalışmada öğrenci hemşirelerin terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakımında fiziksel bakıma yönelik girişimlere öncelik tanıdıkları, bunun yanı sıra iletişim ve psikolojik destek girişimlerine de önem verdikleri saptanmıştır. Bu sonuçlar terminal evredeki bir hastanın hemşirelik bakımında hedeflenen amaçlar açısından ilgili literatürle örtüşmekte olup (Birol 2004; Öz 2004) öğrencilerin bütüncül hasta bakımı yaklaşımını benimsediklerini göstermektedir. Hasta hakları kapsamında günümüzde en sık dile getirilen konulardan biri, hastanın bilgilenme hakkıdır. Bilgilenme hakkı, kişi özgürlüğünü ve itibarını vurgulayan temel haklardan biridir (Aydın 2003). Ayrıca sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı, günümüzde temel insan haklarından biri olarak değerlendirilen (Civaner 2003) ve Hasta Hakları Yönetmeliği nde yer alan haklar arasındadır (Aydın 2003). Bu çalışmada, hemşirelik öğrencilerinin önemli bir çoğunluğunun terminal dönemdeki bir hastanın tedavi riski ve seçenekleri, tedavi ve bakımından sorumlu olan hekim ve hemşireyi tanıma, aldığı tedavi ve bakımı bilme ve kabul etme, tedavi masrafları ve hastane kurallarını bilme gibi konularda haklarının olduğunu belirtmeleri, hasta hakları konusunda farkındalıklarının yüksek düzeyde olduğu göstermektedir. Yaşamın son dönemi etik açıdan önemli bir sorun alanıdır (Civaner 2003). Literatüre bakıldığında yaşamın son döneminde yaşanan etik sorunlar tedaviye başlamama, tekrar canlandırmama, ötanazi gibi konu başlıkları altında tartışılmaktadır (Civaner 2003). Çalışmamızda terminal dönemdeki etik sorunlara ilişkin olarak öğrencilerin görüşleri incelendiğinde; öğrenciler arasında en yüksek oranda belirtilen etik sorun organ bağışı olmuştur. Organ bağışından sonra, organ nakli, canlandırma, hasta yatağı yanında doğruluk, ötanazi, tedaviyi sonlandırma ve yas süreci de öğrencilerin çoğu tarafından terminal hastalardaki etik sorunlar olarak değerlendirilmiştir. Bu sonuçlardan öğrenci hemşirelerin çoğunluğunun terminal dönemdeki uygulamaları etik açıdan değerlendirebildikleri anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili benzer araştırmalara bakıldığında, terminal dönemdeki hastalar için etik sorunların daha çok ötanaziye ilişkin görüşler çerçevesinde incelendiği görülmüştür. Yapılan bir çalışmada hemşireler ötanazi ve uygulanması konusunda genel olarak olumsuz görüş bildirmişlerdir (Doğan, Güler, Koçak ve Kelleci 1997). Pasif ötenazi, Abaan (1996) tarafından yapılan bir araştırmada, öğrenci hemşirelerin %55 i tarafından hastaları önceden belirtmişse veya aile istiyorsa, düşünülebilir olarak belirtilmiş ancak çoğunluğunun bu uygulamayı onaylamadıkları bildirilmiştir. Yapılan bir başka çalışmada da öğrenci hemşirelerin %51.3'ü ötanazinin uygulanabileceği yönünde görüş bildirmiştir (Mandıracıoğlu ve Özsoy 1995). Bununla beraber çalışmaya katılan öğrencilerin ötanazi ve özkıyımla ilgili görüşlerinin farklı olduğu dikkati çekmekte ve öğrenciler tarafından ötenazinin daha yüksek, özkıyımın daha düşük bir oranda etik sorun olarak değerlendirildiği görülmektedir. Aslında her iki durum hastanın kendi isteği doğrultusunda yaşamı sonlandırma isteğiyle ilgili olsa da öğrencilerin ötenaziyi daha yüksek oranda etik bir sorun olarak değerlendirmesi, ötenazinin sağlık profesyoneli destekli olmasından kaynaklanabilir. Bu yönde bulgular başka çalışmalarda da elde edilmiş ve bazı öğrencilerin ötanazi konusunda olumlu görüş bildirmelerine karşın ötanaziyi uygulayan kişi olmak istemedikleri bildirilmiştir (Abaan 1996; Doğan, Güler, Koçak ve Kelleci 1997).
SONUÇ Öğrenci Hemşirelerin Terminal Dönem Hasta 11 Terminal dönemdeki hastalar için tedavi ve bakım girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar üzerinde hassasiyetle durulması gereken konulardır. Araştırmadan elde edilen bulgular, öğrenci hemşirelerin çoğunluğunun terminal döneme ilişkin bilgi sahibi olduğu bu hastalara bakım vermek istediği yönündedir. Öğrenci hemşirelerin çoğu, terminal dönemdeki bir hastanın hemşirelik bakım girişimlerinin devam ettirilmesi, buna karşın ağrı ve acı veren uygulamalara ise devam edilmemesi gerektiğini düşünmektedir. Organ bağışı başta olmak üzere, organ nakli, canlandırma, hasta yatağı yanında doğruluk, ötanazi, tedaviyi sonlandırma, yas süreci ve özkıyım, öğrenciler tarafından terminal dönemdeki hastalar için etik sorunlar olarak belirtilmiştir. Bu sonuçlar, araştırmaya katılan öğrencilerin terminal dönemdeki hasta sorunlarına ilişkin olarak farkındalık ve bilgi düzeylerinin olumlu yönde olduğunu göstermektedir. Ancak hemşirelerin ve diğer sağlık profesyonellerinin konuya gereken önemi vermeleri ve yeterli düzeyde eğitim almaları için hem eğitim sürecinde hem de mezuniyet sonrası dönemde eğitim programlarında ölüm kavramı, terminal dönemdeki hastaya bütüncül yaklaşım, terminal dönem hastasının tedavi ve bakımında sağlık profesyonellerinin rolleri, terminal dönemde etik sorunlar ve hasta hakları gibi konulara mutlaka yer verilmelidir. Bununla birlikte çalışmamızın bazı sınırlılıkları mevcuttur. Öncelikle bu çalışmada sadece öğrenci hemşirelerin görüşleri incelenmiş, çalışan hemşire ve diğer sağlık profesyonellerinin görüşleri incelenmemiştir. Çalışmanın diğer bir sınırlılığı, öğrencilerin görüşlerinin sadece hemşirelik girişimleri, hasta hakları ve etik sorunlar kapsamında değerlendirilmesidir. Bu nedenle bundan sonraki çalışmaların öğrencilerin ve çalışan sağlık profesyonellerinin görüşlerini karşılaştırarak ve terminal döneme ilişkin diğer sorunları da göz önünde bulundurarak yapılması önerilmektedir. KAYNAKLAR Abaan S. (1996). Ötanazi ve sağlık ekibi. 3P Dergisi, 4(Ek.3): 27-34. Aydın E. (2003) Hasta Hakları ve Terminal Dönem. Yoğun Bakım Dergisi, 3(1):37-42. Bayık A. (1995) Hemşirelik eğitiminde etik konusunun öğretimi. IV. Ulusal Hemşirelik Kongresi. 15-17 Kasım 1995, s.7-8 Birol L. (2004). Terminal Evredeki Hasta Bakımı, İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı (Ed. Akdemir N, Birol L), Sistem Ofset, 2. Baskı, Ankara. Civaner M. (2003). Önemli bir etik sorun alanı olarak yaşamın son dönemi. Toplum ve Hekim, 18(2): 148-151. Cooper J, Barnett M. (2005) Aspects of caring dying patients which cause anxiety to first year student nurses. International Journal of Palliative Nursing, 11(8): 423-430. Çakırcalı E. (2000). Hasta Bakımı ve Tedavisinde Temel İlke ve Uygulamalar, İzmir Güven-Nobel Tıp Kitabevleri, 3. Baskı, İzmir. Doğan S, Güler H, Koçak E, Kelleci M. (1997) Sivas İli'nde görev yapan bir grup hemşirenin ötanazi uygulamasına ilişkin görüşleri. Kriz Dergisi, 5(1): 59-63. Dik A. (2005). Terminal dönem hastaya yaklaşım. Hemşirelik Forumu, Temmuz- Ağustos: 59-60. Hare J, Pratt CC. (1989). Nurses fear of death and comfort level with dying patients. Death Stud, 13: 349-360. Işıl Ö, Karaca S. (2009). Ölüm yaklaşırken yaşananlar ve söylenebilecekler: Bir gözden geçirme. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, 2(1): 83-87.
12 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:4,Sayı:1. 2011 Işıkhan V. (2008). Terminal dönemdeki kanser hastalarının ölüm yeri tercihleri. Türk Onkoloji Dergisi, 23(1): 34-44. Kebudi, R (2006). Terminal dönemde kanserli çocuk ve ailesine yaklaşım. Türk Onkoloji Dergisi, 21(1): 37-41. Keskin GÜ. (2005). Ölmekte olan hastaya kognitif davranışsal hemşirelik yaklaşımı. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 21(2): 125-134. Koç Z, Sağlam Z (2008) Hemşirelik öğrencilerinin yaşam sonu bakım ve ölüm durumuna ilişkin duygu ve görüşlerinin belirlenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 12(1): 1-10. Mandıracıoğlu M, Özsoy SA. (1995) Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Hemşirelik Yüksekokulu son sınıf öğrencilerinin ötenazi konusuna yaklaşımları. Kriz Dergisi, 3(1-2): 307-310. Mallory JL. (2003). The impact of a palliative care educa-tional component on attitudes toward care of the dying in undergraduate nursing students. J Prof Nurs, 19: 305-312. Öz F. (2004). Kayıp, ölüm ve yas süreci. Sağlık Alanında Temel Kavramlar, İmaj iç ve Dış Ticaret A.Ş., Ankara 276-313. Özaltın G, Işıl Ö. (1995) Hemşirelerin ölüme ilişkin kavramlarının gruplar arası karşılaştırılması. IV. Ulusal Hemşirelik Kongresi. 15-17 Kasım 1995, s.104-105. Özcan NK. (2007). Ölüm ve ölümü yaklaşan bireyin bakımı. Temel Hemşirelik, Kavramlar, İlkeler, Uygulamalar, (Ed. Akça F), Medikal Yayıncılık, İstanbul. Özdemir Z, Çelik SŞ. (2010). Cerrahi yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin ölüm sürecinde olan hastaların bakımına yönelik uygulamaları. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci, 2(1): 32-41. Peykerli G. (2003). Ölümcül hastalıklara psikolojik yaklaşım. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 25(4 Özel ek): 62-65. Uçar H. (1997). Ölüm ve Ölümü Yaklaşan Hastanın Bakımı. (Ed: M. Atalay). Hemşirelik Esasları El Kitabı. Vehbi Koç Vakfı Yayınları No: 8. I. Baskı. İstanbul. s.195-201. Üstün B, Akgün E, Partlak N. (2005). Hemşirelikte İletişim Becerileri Öğretimi. İzmir, Okullar Yayınevi Matbaacılık ve Elektronik Sanayi Ticaret Ltd. Sti., s.213-216. Vural H, Doğan S, Şalk S, Aslan O, Coşkun H. (1998). Hemşirelik Esasları: Ölümcül Hasta ve Hemşirelik Bakımı. Ankara, Gata Basımevi, s.322-332. İletişim adresi: Yrd. Doç. Dr. Aysun BABACAN GÜMÜŞ, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Çanakkale Tel. 286 2171001 4004 Fax: 286 2176057 aysungumus@comu.edu.tr aysungumus@hotmail.com aysungumus@gmail.com