GEREKLİ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ÖNLEMİ ALINMAYAN İŞYERLERİNDE ÇALIŞAN İŞÇİLERİN HAKLARI NELERDİR? Erol GÜNER * I. GİRİŞ: İşverenin işçiyi koruma, özellikle iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili önlemleri alma borcunu düzenleyen kanun ve tüzük hükümleri emredici hukuk kuralları niteliğindedir. İş Kanunu bu borca ilişkin genel kuralı koymuştur. Buna göre, her işveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğini sağlamak için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmakla yükümlüdür (4857/77-I.Md.). Borçlar Kanununda da aynı konuda düzenleme vardır (4857/332-I. Md.). Yargıtay a göre, işveren sadece işin niteliğine uygun koruyucu malzeme vermekle yükümlü olmayıp verilen malzemenin kullanılmasını sağlamak ve önlemlerin uygulanıp uygulanmadığını sürekli ve etkin bir biçimde denetlemekle yükümlüdür (Yargıtay 10. HD., 30.09.1986, 1986/4453 E, 1986/4793 K). İşçiler de iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin emredici hukuk kuralları uyarınca alınan önlemlere uymakla yükümlüdür. İşçinin işverence verilen koruyucu araç ve gereçleri kullanması, iş kazası ve meslek hastalığından dolayı açılan tazminat davalarında işverenin sorumluluğunun değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulmaktadır. Ayrıca, Yargıtay bu nedenle sözleşmenin işverence haklı olarak feshedilebileceğini kabul etmektedir (Yargıtay 9.HD., 29.09.2000, 1999/20215 E, 2000/2369 K.). Makalemizde İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili tedbirlerin alınmadığı işyerlerinde çalışan işçilerin yasal haklarının neler olduğunu incelemeye çalışacağız. II. YASAL DÜZENLEMELER: İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili alınması gereken tedbirler ve işçilerin hakları özellikle 4857 İş Yasası nın 77, 79 ve 83. maddelerinde düzenlenmiştir. Bu maddelerde belirtilen hükümler bağlamında; * Baş İş Müfettişi 185
A- İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar. (4857 / 77. Md.). İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin mevzuat hükümleri işyerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yeterli önlemlerin alınmaması sonucunda işçinin ölmesi, sakat kalması veya meslek hastalığına tutulması durumunda işverenlerin, maddi tazminat, manevi tazminat ve destekten yoksun kalma tazminatı gibi hukuki sorumluluklarla karşı karşıya kalmaları söz konusu olacaktır. B- İş Yasası nın 79. maddesine göre, bir işyerinin tesis ve tertiplerinde, çalışma yöntem ve şekillerinde makine ve cihazlarında işçilerin yaşamı için tehlikeli olan bir husus tespit edilirse bu tehlike giderilinceye kadar işyerlerini iş sağlığı ve güvenliği bakımından denetlemeye yetkili iki müfettiş, bir işçi ve bir işveren temsilcisi ile Bölge müdüründen oluşan beş kişilik bir komisyon kararıyla, tehlikenin niteliğine göre iş tamamen veya kısmen durdurulur veya işyeri kapatılır. Aynı maddede, bir işyerinde çalışan işçilerin yaş, cinsiyet ve sağlık durumlarının işyerinde çalışmalarına engel oluşturuyorsa bunların da çalışmaktan alıkonulacağı, işin durdurulması veya işyerinin kapatılması nedeniyle işsiz kalan işçilere işveren ücretlerini ödemeye veya ücretlerinde bir düşüklük olmamak üzere meslek ve durumlarına göre başka bir iş vermeye zorunlu olduğu yönünde hükümler bulunmaktadır. C- 4857 sayılı İş Yasası nın İşçilerin Hakları başlıklı 83. maddesine göre; MADDE 83. - İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçi, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir. Kurul aynı gün acilen toplanarak kararını verir ve durumu tutanakla tespit eder. Karar işçiye yazılı olarak bildirilir. 186
İş sağlığı ve güvenliği kurulunun bulunmadığı işyerlerinde talep, işveren veya işveren vekiline yapılır. İşçi tespitin yapılmasını ve durumun yazılı olarak kendisine bildirilmesini isteyebilir. İşveren veya vekili yazılı cevap vermek zorundadır. Kurulun işçinin talebi yönünde karar vermesi halinde işçi, gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir.işçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır. İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı işyerlerinde işçiler altı iş günü içinde, bu Kanunun 24 üncü maddesinin (I) numaralı bendine uygun olarak belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmelerini bildirimsiz ve tazminatsız olarak derhal feshedebilir. Bu Kanunun 79 uncu maddesine göre işyerinde işin durdurulması veya işyerinin kapatılması halinde bu madde hükümleri uygulanmaz. 4857 sayılı İş Yasası nın 83. maddesi İş Sağlığı ve Güvenliği tedbirlerinin alınmadığı işyerlerinde çalışan işçilerin haklarını genel çerçeve içinde hüküm altına almıştır. Bu yasa hükümleri bağlamında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tedbirlerinin alınmadığı işyerlerinde çalışan işçilerin; 1- İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçi, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir. İş sağlığı ve güvenliği kurulunun bulunmadığı işyerlerinde talep, işveren veya işveren vekiline yapılır. İşçi tespitin yapılmasını ve durumun yazılı olarak kendisine bildirilmesini isteyebilir. İşveren veya vekili yazılı cevap vermek zorundadır. 2- Kurulun işçinin talebi yönünde karar vermesi halinde işçi, gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir. İşçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır. 3- İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı işyerlerinde işçiler altı iş günü içinde, bu Kanunun 24 üncü maddesinin (I)-a numaralı bendine uygun Madde 24- I-a: I. Sağlık sebepleri: a- İş sözleşmesinin konusu olan işin yapılması işin 187
niteliğinden doğan bir sebeple işçinin sağlığı veya yaşayışı için tehlikeli olursa olarak belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmelerini bildirimsiz ve tazminatsız olarak derhal feshedebilir. 4-4857 sayılı İş Yasası nın 79 uncu maddesine göre işyerinde işin durdurulması veya işyerinin kapatılması halinde aynı yasanın 83. maddesinde belirtilen hükümler uygulanmaz. Ancak 79. maddesinde de belirtildiği üzere işin durdurulması veya işyerinin kapatılması nedeniyle işsiz kalan işçilere işveren ücretlerini ödemeye veya ücretlerinde bir düşüklük olmamak üzere meslek ve durumlarına göre başka bir iş vermeye yükümlüdür. III. SONUÇ: İşçiyi koruma borcunun işverene yüklediği en önemli sorumluluklardan birisi, işyerinde iş sağlığı ve güvenliliği ile ilgili tedbirleri almaktır. İşverenlerin işçilerin yaptıkları işler dolayısıyla iş kazasına ve meslek hastalığına uğramaması, cezaiyi ve hukuki yaptırımlarla karşı karşıya kalmaması için, yasada belirtilen tedbirleri ve düzenlemeleri yerine getirmeleri konusunda özenli davranmalıdırlar. İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmamasının ortaya çıkaracağı cezai yaptırımlar işverenler açısından ciddi bir maliyet meydana getireceği aşikardır. Uygulanacak idari para cezalarından daha da önemlisi, işçilerin iş kazası ve meslek hastalığına tutulması durumunda yargı organınca verilecek karar doğrultusunda işçiye ödenecek maddi, manevi ve destekten yoksun kalma tazminatlarıdır. Söz konusu tazminat miktarlarının belirlenmesinde işverenlerce iş sağlığı ve güvenliği hükümlerine verdikleri önem ve aldıkları önlemler ile denetlemeleri önemli bir yer tutmaktadır. İş kazasına ve meslek hastalığına uğranılması ve Sosyal Sigortalar Kanunu gereğince işçiye aylık bağlanması (sürekli iş göremezlik, malullük ve emeklilik) durumunda, işverenlerin bu aylıklardan, tespit edilecek kusurları oranında katkıda bulunmaları söz konusu olmaktadır. Bu bağlamda, işverenlerin işyerlerinin gerektirdiği iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almaları, bu konuda çalışan işçileri eğitmeleri, alınan önlemlere uyulup uyulmadığını denetlemeleri yerinde olacaktır. Makalemizde İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili tedbirlerin alınmadığı işyerlerinde çalışan işçilerin yasa ile düzenlenmiş haklarını incelemeye çalıştık. İşverenlerin de bu hakları bilmeleri ve işyerlerinde alınması gereken 188
İş Sağılığı ve Güvenliği tedbirleri konusunda daha özenli davranmalarını sonucunu ortaya çıkaracaktır. İşçinin gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınması, çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer haklarının saklı olması ve İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı durumunda altı iş günü içinde, bu Kanunun 24 üncü maddesinin (I) numaralı bendine uygun olarak belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmesini feshedebilmesi (Bu durumda; işçinin hizmet süresinin 1 yılı doldurması halinde yasal kıdem tazminatına hak kazanacağı bilinmelidir) işverenler için önemli olduğunu düşünmekteyim. KAYNAKÇA T.C. Yasalar (10.06.2003). 4857 sayılı iş yasası. Ankara : Resmi Gazete (25134 sayılı) 189
190