İngiltere: Stowe Gardens Bugün Stowe Landscape Gardens adõyla anõlan ulusal park, Buckinghamshire da olup, on sekizinci yüzyõlda mimarî teori ve pratiğin ayrõlmaz parçasõ olan bahçe dizaynõnõn en otantik örneklerindendir. Stowe adõnõ, vaktiyle burada bulunan köyden almõştõr. Her ne kadar aşağõda, bahçe ve parkõn bütün yapõlarõnõ görmeyeceksek de, gördüklerimiz, on sekizinci yüzyõlõn tasarõma, şimdiki zamanõ, bu yeri ve zamanõ, antikite ile ilişkilendirerek kurgulayan sembolik-alegorik yaklaşõmõnõ bir kere daha kanõtlayacaktõr. Aşağõda Paris bağlamõnda gördüğümüz, kent sahasõna yapõlan sembolik yatõrõmõn kentin ütopik bir antik belde olarak adlandõrõlõp şekillendirilmesinin şablonunu burada belki daha yalõn ve bir bakõma soyutlanmõş bir şekilde göreceğiz. Örneğin Paris in Champs Elysée si, Stowe da Elysian Gardens ile temsil edilir. Elysium Bahçelerine, William Congreve den Alexander Pope a on sekizinci yüzyõlõn en önemli yazarlarõnda anõlõp betimlenen bahçeye, dönemin önde gelen İngiliz mimarlarõnõn eli değmiştir: James Gibbs, William Kent, Sir John Vanbrugh, ve sonraki yüzyõlda Charles Bridgeman ile Lancelot Capability Brown. Styx, eski Yunancadan gelme olup, yeraltõnda, ölenlerin geçmek zorunda olduğu derenin adõydõ. Elysium un bir anlamõ, büyük ölüler, yüksek erdemliler için ayrõlan çayõrlardõ. Öteki anlamõnõ ise, cennet bahçesi, mutluluk bahçesi diye vermek mümkündür. Belirtmekte yarar var: Stowe Gardens'õn inşa edildiği dönemde İngiltere'de şiir alanõnda büyük moda "Mezarlõk Şiiri" diye adlandõrõlan, şairin mezarlõkta dolaşarak, mezar yazõtlarõnda verilen ipuçlarõndan orada yatanõ betimleyip andõğõ şiir türüydü. Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Temple of British Worthies (Britanya Büyükleri Tapõnağõ) Styx deresinin karşõ kõyõsõndan Britanya Büyükleri Tapõnağõnõn görünüşü William Kent tarafõndan 1734 de yapõlan bu tapõnak, tam anlamõyla bir exedra dõr: açõk havada/dõşarõda oturulacak yer. Kent in anõtõnda, her kanatta sekiz adet olmak üzere on altõ büst yer alõr. Ortadaki niche de ise Mercurius un (Merküri) büstü yer alõr. Her büstün yukarõsõnda bir yazõt bulunur. Kent in eseri büyük ihtimalle Romadaki Villa Brenzone nin bahçesinde yer alan, Roma İmparatorlarõnõn büstlerinin nişler içinde daire halinde yerleştirildiği yapõya öykünüyordu. Antik Roma kültürüne gönderme bununla da sõnõrlõ değildir: Antik Roma da, yüksek insanî faaliyet alanlarõ ikiye ayrõlõrdõ: vita contemplativa (düşünceye adanmõş hayat) ve vita activa (eyleme 4
adanmõş hayat). Kent in yapõsõ da Britanya Büyüklerini aynõ şekilde ikiye böler: Sol kanatta, düşünce adamlarõ filozoflar, şairler ve bilim adamlarõ yer alõr; sağ kanatta ise kükümdar, devlet adamõ ve komutanlar vardõr. Yine Roma da, bu iki tür hayatõn birleşiminden en ideal devlet yönetim tarzõnõn doğacağõ düşünülürdü. Buna uygun olarak Kent, ortadaki niche e, iletişim tanrõsõ olan Mercurius u yerleştirmiştir. Aşağõda yer alan bust fotoğraflarõ, soldan sağa doğru tapõnakta yer aldõklarõ sõraya göre, önce düşünce insanlarõ gelmek üzere, konulmuştur. Inigo Jones örneğinde olduğu gibi, mimarlarõn vita contemplativa tarafõnda yer almalarõ dikkate değer bir özelliktir. Thomas Gresham, on altõncõ yüzyõlda yaşamõş bir finansçõydõ. Okul kurmanõn yanõ sõra, Kraliyet Borsa binasõnõn tasarõm ve imarõna ön ayak olmuştu: Alexander Pope Thomas Gresham Inigo Jones John Milton William Shakespeare John Locke Isaac Newton Francis Bacon Kral Alfred Prens Edward I. Elizabeth III. William 5
Walter Raleigh Francis Drake John Hampden John Barnard Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Temple of Ancient Virtue (Antik Erdem Tapõnağõ) William Kent tarafõndan Britanya Büyükleri ile aynõ yõl yapõlan bu tapõnak, ötekiyle simetrik şekilde, Styx in öbür kõyõsõnda konumlandõrõlmõştõr. Tivoli deki Vesta Tapõnağõnõ takliden, peristyle rotunda şeklinde, başka bir deyişle kubbeli ve sütunlarla çevrili daire şeklinde yapõ tarzõnda yapõlmõştõr. Korint düzeninde olan vesta tapõnağõnõn aksine Ion düzenindedir. Antik Erdem Tapõnağõ, Elyseium Bahçelerinin odak noktasõydõ. Tapõnakta, dört niche de, Homeros, Sokrates, Lykurgus, and Epaminondas õn tam boy heykelleri yer almaktadõr. Bunlar sõrasõyla, antik Yunan õn en önde gelen şair, filozof, kanun koyucu ve komutanõydõ. Homeros ile Lykurgus birbirlerine bakarken, Sokrates, güney kapõsõndan, bu Tapõnağõn güneyinde duran Dostluk Anõtõna, Epaminondas ise Tapõnağõn kuzey batõ kapõsõndan dõşarõ, Grenville Sütununa doğru bakar. Heykellerin bakõş yönü de, Tapõnağõn genel konumu gibi, semboliktir. Her heykelin ve kapõnõn üzerinde yazõt bulunmaktadõr: Styx Deresinin karşõ kõyõsõndan Antik Erdem Tapõnağõnõn görünüşü 6
Homeros Sokrates Lykurgus Epaminondas Benton Seeley nin 1744 basõmõ Stowe Gardens rehberi, heykel ve kapõlarõn üzerindeki Latince kitabeleri ve İngilizce çevirilerini şöyle verir: Epaminondas Cujus a virtute, prudentia verecundia, Thebanorum respublica Libertatem simul & imperium, Disciplinam bellicam, civilem & domesticam Accepit; Eoque amisso, perdidit. [From whose Valour, Prudence, and Moderation, the Republick of Thebes received both Liberty and Empire; its military, civil, and domestick Discipline; and, with him, lost them.] Lycurgus Qui summo cum consilio inventis legibus, Omnemque contra corruptelam munitis optime, Pater patriae, Libertatem firmissimam, Et mores sanctissimos, Expulsa cum divitiis avaritia, luxuria, libidine, In multa secula Civibus suis instituit. [Who having invented Laws with the greatest Wisdom, and most excellently fenced them against all Corruption, as a Father of his Country, instituted for his Countrymen the firmest Liberty and the soundest Morality, which endured for many Ages, he having, together with Riches, banished Avarice, Luxury, and Lust.] 7
Socrates Qui corruptissima in civitate innocens, Bonorum hortator, unici cultor DEI, Ab inutili otio, & vanis disputationibus, Ad officia vitae, & societatis commoda, Philosophiam avocavit, Hominum sapientissimus. [Who being innocent in a most corrupt State, an Encourager of the Good, a Worshiper of one only God, as the wisest of Men reduced Philosophy from useless Indolence, and vain Disputations, to the Duties of Life, and the Advantages of Society.] Homerus Qui poetarum princeps, idem & maximus, Virtutis praeco, & immortalitatis largitor Divino carmine, Ad pulcre audendum, & patiendum fortiter, Omnibus notus gentibus, omnes incitat. [Who being the first of Poets, as he was the greatest, the Herald of Virtue, and Bestower of Immortality, known to all Nations, Incites all, in a Divine Poem, honourably to dare, and resolutely to suffer.] Over one door is the following: Charum esse civem, bene de republica mereri, laudari, coli, diligi, gloriosum est: metui vero, & in odio esse, invidiosum, detestabile, imbecillum, caducum. [To be dear to our Country, to deserve well of the State, to be praised, honoured, and beloved, is glorious; but to be dreaded and hated is Matter of ill Will, detestable, weak, ruinous.] Over the other door is the following: Justitiam cole & pietatem, quae cum sit magna in parentibus & propinquis, tum in patria maxima est. Ea vita via est in coelum, & in hunc coetum eorum, qui jam vixerunt. [Maintain Justice, and thy relative Duty; which, as it is great, when exercised toward our Parents and Kindred, so is greater toward our Country. That Life is the Way to Heaven, and to this Assembly of those who have already lived.] 8
Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Doric Arch (Dorik Kemer) Stowe Bahçelerinin Elysian Fields adõ verilen bölümünün tasarõmõ 1739 da yapõldõ, 1740 da uygulamaya geçildi. Dorik Kemer. 1768. Kemerin yanõnda dokuz Musayla birlikte Apollon u gösteren bir heykel grubu vardõ. Stowe Gardens: The Grecian Valley: The Temple of Concord and Victory (Uzlaşma ve Zafer Tapõnağõ) Yapõmõna 1747 de başlanan bu tapõnağõn adõ önceleri Yunan Tapõnağõ (Grecian Temple) iken, Yedi Yõl Savaşlarõndan sonra (1756-1763) adõ, ülke içinde huzuru, dõşõnda ise askerî zaferi temsil etmek üzere, Temple of Concord and Victory olarak değiştirildi. 1760 lõ yõllarõn başõnda ise, Stowe bahçelerinde yer alan bir köprünün frizi (frieze) sökülerek bu Tapõnağõn ana girişinin (portico) alõnlõğõna (pediment) takõldõ. Friz, Britannia ya dünyanõn dört köşesinden şükran ifadesi olarak hediyeler taşõnmasõnõ hikâye ediyordu ve aşağõdaki ilk fotoğrafta görülmektedir. Aynõ yõllarda, başka heykellerin yanõ sõra Tapõnağõn çatõsõna da bazõ heykeller eklendi: Ortada Zafer, etrafõnda ise Resim ve Heykel Sanatlarõ. Bunlar da aşağõdaki fotoğraflarda görülebilir: 9
Resim Zafer Heykel 10