54 Hazırlayanlar: Kulderen CANSELEN - Vehit SUPHİ 1. Önsöz Bu yazı, KKTC elektrik şebekesinin sürekli artan enerji ihtiyacı ile birlikte geçmişten günümüze nasıl bir gelişim izlediği ile ilgili bir yazıdır. Elektrik şebekesinin üç ana sınıfı olan Üretim, İletim ve Dağıtım alanlarındaki gelişmeler ve yatırımlar yazının temel içeriğini oluşturmaktadır. Enerji sektöründeki sürekli artan ihtiyaç doğrultusunda şebekenin büyümesiyle birlikte birçok yeni teknolojinin de sisteme girmesi, sistemin sağlıklı çalışması açısından büyük önem arz etmektedir. 2. GİRİŞ KIB-TEK 1975 yılında kurulmuş bir kurum olmasına rağmen tüm enerji ihtiyacını karşılayacak duruma 1996 yılında gelebilmiştir. Bu tarihten itibaren sürekli olarak bir büyüme içerisine girmiş ve ihtiyacı karşılamak için gerekli olan her alanda yatırımlar yapılmış ve yapılmaya devam edilmektedir. Yapılan bu yatırımları Üretim, İletim ve Dağıtım olmak üzere üç ana başlıkta toplamak mümkündür. 3. Üretim Alanında (Santraller) Yapılan Yatırımlar KIB-TEK in üretim alanındaki yatırımları 1974 yılında iki adet gaz tribünü ile başlamış olmasına rağmen Rum Kesiminden gelen enerjinin ihtiyacı karşılayabilecek durumda olmadığı durumda kısıtlı bir üretim yapılmaktaydı. Ancak 1996 yılında Rum kesiminden gelen enerjinin kesilmesiyle birlikte tüm ihtiyacımızı karşılayacak duruma gelinmiştir. KIB-TEK bünyesinde kurulan santraller yıllara göre listelenişi aşağıda gösterilmekte ve kurulu gücün günümüze kadar nasıl bir seyir seyrederek arttığı gözlemlenebilmektedir. TG20 Dikmen Gaz tribünü ( 1974) Güç: 30 MW TG20 Teknecik Gaz tribünü ( 1974) Güç: 30 MW TGl6 Teknecik Gaz tribünü (1983) Güç: 15 MW Bu santraller kuruluş tarihlerinde yeni santraller olmaması ve Türkiye den ikinci el olarak alınmış olmaları nedeni ile ömürlerini çoktan tamamlamış, sürekli sorun çıkaran, yedek parçaları bulunmayan, oldukça verimsiz ve güvensiz santraller durumuna gelmişlerdir. Zorunlu hallerde dahi kullanılmaları ülkemiz ve KIB-TEK için çok büyük bir külfettir. Teknecik Termik Santral (1996) Güç: 2 x 60=120MW T.C. Bakanlar Kurulu 12.05.1989 Tarih ve 14100 sayılı kararı ile Türkiye Elektrik Kurumu nu (Bu günkü adıyla TEAŞ) santral yapımıyla yetkili kılınmıştır. 1989 yılında ihaleye çıkılmış ve 1990 konsorsiyum ile sözleşme imzalanmıştır. 1990 tarihinde temel atılmış ve Mart 1996 da tümüyle devreye alınmıştır. 1996 yılı itibariyle kurulu santral gücü 195 MW ta ulaşmış olmasına rağmen Gaz türbinlerindeki sorunlar nedeni ile bu gücün ancak 175 MW lık kısmı kullanılabilmiştir. Bu tarihten itibaren Kıbrıs Türk Halkı tam anlamıyla kendi ürettiği elektriğe kavuşmuş oldu. Kalecik Elektrik Santralı (2003) Güç: 5x17.5 MW = 87.5MW Yıllar içerisinde artan enerji talebi nedeniyle mevcut santraller yetersiz duruma gelmiş ve yatırım yapamayacak durumda olan KIB-TEK çareler aramaya başlamış ve Yap-İşlet modeli ile hizmet alımına gitmiştir. Türkiye TEİAŞ bünyesinde açılan ihaleyi Türkiye AKSA firması kazanmış ve 20MW alım
Ağustos 2008 55 Buhar Santralı Gaz Türbinleri (Eski ve Güvensiz) Kalecik Santralı (Özel Sektör) Teknecik Yeni Santral TOPLAM: Toplam Güvenilir Kapasite: Kurulu Santral Güçleri 2x60 MW 2x20 + 1x15 MW 5 x 17.5 MW 4 x 17.5 MW 332.5 MW 282.5 MW garantili bir sözleşme imzalanmıştır. 2003 ile 2006 yılları arasında artan talebi karşılamak üzere yine aynı firma kurulu gücünü artırmış ve toplam 87.5MW kurulu güce ulaşmıştır. Teknecik İlave Elektrik Santralı (2007) Güç: 4x17.5 MW = 70MW Yetersiz ve yedeksiz olan üretim sistemini iyileştirmek ve talebi karşılayabilmek maksadı ile Teknecik Santralı yanına 4 adet 17.5 MW gücünde santral ilavesi yapılmıştır. Bu yeni kurulan santral ile birlikte kurulan 100MVA 132kV çıkış verebilen yeni bir trafo Teknecik I Trafo merkezi yanına konmuş ve ilk defa 132kV şebekeye verilmiştir. Bu yatırımlar hala daha yapılmaya devam etmekte olup 2 adet 17.5MW gücünde yeni santral alımına gidilmiştir. Bu yeni santraller Kasım ayı içerisinde devreye alınması planlanmaktadır. 4. İletim Alanında Yapılan Yatırımlar (Şalt Sahaları ve Enerji Nakil Hatları) Enerji İletim alanında yapılan yatırımları iki ana başlıkta ele alınabilir. Birincisi yeni şalt sahalarının (merkezi ana trafo dağıtım merkezleri) yapılması ve mevcut merkezlerin geliştirilip iyileştirilmesi. İkinci olarak ise yeni enerji nakil hatlarının ( yüksek gerilim hatları) yapılmasıdır. 1974 yılından sonra Rum kesiminden gelen elektik enerjisini iletip dağıtabilmek için yine Kıbrıs Elektrik İdaresi nden kalan iletim hatları kullanılmaktaydı. Teknecik ve Dikmen e kurulan Gaz Türbinlerinin üretmiş olduğu enerjiyi iletebilmek için Türkiye Cumhuriyeti tarafından mevcut sisteme enterkonnekte edilmiştir. Yıllar itibarı ile mevcut iletim hatları ve yüksek gerilim trafolarının güç kapasiteleri yetersiz kalınmıştır. Bu maksatla 1990 yılında KIB-TEK tarafından ihalesi yapılan 10 MVA gücündeki Alsancak Trafo Merkezi ve iletim Hattı T.C. kökenli MİTAŞ firmasma yaptırılmıştır. Bu Trafo Merkezi KIB-TEK in kendi imkanlarıyla yaptırmış olduğu ilk ve tek trafo merkezidir. T.C. tarafından 2001 yılında Teknecik Elektrik Santralinden Lefkoşa ya 22 km boyunca 2(3x477MCM) çift devre 200MVA kapasiteli Enerji İletim Hattı yapılmıştır. Yine bu proje kapsamında Lefkoşa Trafo Merkezine 20 MVA gücünde yeni bir güç trafosu ilave edilmiştir. Ayrıca Girne Trafo Merkezine 12.5 MVA trafo ilave edilmiştir. Yeni Boğaziçi ne ise l2.5 MVA gücünde yeni Trafo Merkezi yapılmıştır. Bu yatırımlar iletim hatlarını ve trafo merkezlerini kısmen rahatlatmıştır. 2003 yılı içerisinde kalecik santralının üretmiş olduğu enerjiyi iletebilmek için Kalecik Trafo Merkezi ile Kalecik-Yeniboğaziçi arası 23 km lik iletim hattı AKSA firması tarafından yapılmıştır. 2004 yılı itibarı ile tamamlanan Meriç, Çamlıbel, Güneşköy trafo merkezleri ve Alsancak-Çamlıbel arası toplam 100MVA kapasiteli 10 km lik enerji iletim hattı yapılmıştır. Bunun yanında Meriç trafo merkezi için 3.3 km lik ilave iletim hattı yapılmıştır. Bu yatırımların yanında, kendi imkanlarımızla yapmış olduğumuz Trafo Merkezlerini iyileştirme çalışmaları kapsamında Geçitkale ve Mağusa II trafo merkezlerinde 9 adet yüksek gerilim kesicisi değiştirilmiştir. 2005 yılı sonunda AKSA firması tarafından Kalecik-Geçitkale arasına 26 km lik 100MVA kapasiteli enerji iletim hatları ile birlikte Geçitkale Trafo Merkezine ilave Hat Fiberleri donatılmıştır. Yine 2005 yılı içerisinde
56 trafo merkezlerinde şebekeyi rahatlatmak maksadı ile orta gerilim kompanzasyon sistemleri kurulmuştur. Bu sayede santrallerin ve güç trafolarının yükleri hafifletilmiştir. 2006 yılında yapımına başlanan ve 2007 yılında tamamlanan projeler özet olarak aşağıdaki gibidir. Bu kapsamda en önemli noktalardan biriside 132kV sistemin inşa edilip devreye alınmasıdır. Bu sayede enerji iletim kapasitesi artırılacak, hatlarda oluşan kayıplar ve gerilim düşüm problemleri önemli ölçüde azaltılacaktır. Bu kapsamda 4 yeni trafo merkezi 132kV olarak tamamlanmış devreye alınmıştır. ; Teknecik II Trafo Merkezi şebekemizin en büyük trafo merkezi olarak yapılmıştır. Bu merkez 132kV ve 66kV gerilim seviyeli iki farklı kısımdan oluşmuş ve bu farklı gerilimli kısımlar iki adet 62.5 MVA lık oto trafolar ile birleştirilmiş bir sisteme sahiptir. Kullanılmaz duruma gelmiş olan Teknecik I trafo merkezi ise iptal edilmiştir. ODTÜ Trafo Merkezi yeni yapılmış olup kurulu trafo gücü 20MVA dır. Bafra Trafo Merkezi yeni yapılmış olup kurulu trafo gücü 40MVA dır. Girne II. Trafo Merkezi yeni yapılmış olup kurulu trafo gücü 25MVA dır. Mağusa I Trafo Merkezi kurulu trafo gücü 20 MVA tan 40 MVA a çıkarıldı. Mağusa II Trafo Merkezi kurulu trafo gücü 20 MVA tan 40 MVA a çıkarıldı. Girne I Trafo Merkezi kurulu trafo gücü 20 MVA tan 40 MVA a çıkarıldı. Alsancak Trafo Merkezi kurulu trafo gücü 20 MVA eklendi 40 MVA ta çıkarılmıştır. Çamlıbel Trafo Merkezi 66kV kısmına ilave olarak 132kV yeni kısım inşa edilmiş ve 62.5 MVA oto trafo ile 66kV ve 132kV kısımlar birleştirilmiştir. Yeni Yapılan Bir Trafo Merkezi Güneşköy (G/yurt) Trafo Merkezi 66kV kısmına ilave olarak 132kV yeni kısım inşa edilmiş ve 62.5 MVA oto trafo ile 66kV ve 132kV kısımlar birleştirilmiştir. Ayrıca kurulu trafo gücü 15MVA dan 30MVA ya çıkarılmıştır. Lefkoşa I. Trafo Merkezi kurulu trafo gücü 60 MVA tan 80 MVA a çıkarılmıştır. Teknecik-Girne 2 (Çatalköy) arası 132kV 200MVA kapasiteli yüksek gerilim iletim hattı yapılmıştır. Girne 2 (Çatalköy)-Çamlıbel arası 132kV 100MVA kapasiteli yüksek gerilim iletim hattı yapılmıştır. 2008 yılı içerisinde yüksek gerilim iletim hatlarında aşağıdaki yatırımlar yapılmıştır. Teknecik-Geçitkale arası 66kV 100MVA kapasiteli hat sökülerek yerine 132kV 350MVA kapasiteli yeni yüksek gerilim iletim Geçitkale-Mağusa I-II arası 66kV 25MVA kapasiteli hat sökülerek yerine 132kV 100MVA kapasiteli yeni yüksek gerilim iletim Geçitkale-Yeniboğaziçi arası 66kV 25MVA kapasiteli hat sökülerek yerine 132kV 100MVA kapasiteli yeni yüksek gerilim iletim Yine 2008 yılı içerisinde başlayan ve yapımları devam etmekte olan Lefkoşa,
Ağustos 2008 57 1974 Yılı Yüksek Gerilim İletim Hatları Haritası 2008 Yılı Yüksek Gerilim İletim Hatları Haritası Geçitkale ve Erenköy trafo merkezleri ile ilave trafo merkezi olan Kalecik trafo merkezi projelerinin Ekim ayı içerisinde tamamlanması beklenmektedir. 5. Orta Gerilim Alanında Yapılan Yatırımlar Enerji dağıtımı için kullanılan 11 kv orta gerilim seviyesi bazı bölgelerde 22 kv olarak projelendirilmiş ve alt yapıları 22 kv olarak yapılmıştır. Bu sayede enerji dağıtımında karşılaşılan gerilim düşümleri ortadan kaldırılması ve hatların iletim kapasitesinin artırılması planlanmıştır. Ayrıca birçok trafo merkezinde bulunan merkezi dağıtımı sağlayan eski orta gerilim kesicile-
58 ri yeni modern kesicilerle değiştirilmiştir. Bu sayede enerji dağıtımının temeli olan kesiciler ve hatları koruyan elektronik röleler yenilenmiş ve arızalar asgariye indirilmiştir. Eski Tip 11kV kesiciler 2003 yılı sonrasında üç merkezi şehrimizin (Lefkoşa, Girne, Mağusa) elektrik dağıtımının temelini oluşturan orta gerilim kesicileri yeni modern kesici ve koruma röleleri ile donatılmıştır. Bu yatırımlara ek olarak, dağıtım alanında karşılaşılan en önemli problemlerden biri olan gerilim düşümlerini ortadan kaldırmak için geçtiğimiz yıl içerisinde gerilim seviyelerini ayarlayan Voltaj Regülatörleri kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca orta gerilimdeki arıza bölgelerini daraltmak ve arızadan daha küçük bölgelerin etkilenmesini sağlamak ve genel kesintileri önlemek amacı ile Autorecloser (tekrar kapamalı kesici) ve yük ayırıcıları alınmış ve sisteme takılmaya başlanmıştır. Yeni Tip 11kV kesiciler 6. SCADA Projesi ve Yatırımları Voltaj Regülatörleri Denetimsel Uzaktan Kumanda ve Bilgi Toplama Sistemi olan SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) sistemi yatırımları şu anda başlamış ve DEMO proje olarak 11 merkezde tamamlanmış durumdadır. Bundan sonraki aşamada ise bu sistem tüm merkezleri kapsayacak şekilde daha kapsamlı olarak yapılması planlanmaktadır. SCADA Sistemi kısaca, şalt sahalarından (trafo merkezlerinden) gelen bilgilerle elektrik sistemini merkezi bir noktadan izleme ve kumanda edebilme olanağı sağlayan elektronik bir sistemdir. DEMO olarak başlatılan SCADA projesi Temmuz ayında 11 adet trafo merkezi için tamamlanıp devreye alınmıştır. SCADA sistemi sayesinde iletim hatları ve trafo merkezleri uzaktan izlenebilecek ve uzaktan kumanda sayesinde enerji denetimi daha hızlı yapılacaktır. Bu sayede enerji kesintileri çok hızlı bir şekilde tespit edilebilecektir. Sistemin uzaktan merkezi olarak izlenmesi de oluşabilecek arızaları önceden görerek gerekli tedbirlerin alınmasını sağlayacaktır. Bu sayede arızalar daha oluşmadan tespit edilip gerekli önlemler alınabilecektir. Yukarıda bahsedilen tüm bu özellikleri sağlayabilmek için trafo merkezleri akıllı cihazlarla donatılmıştır. Bu cihazlardan gelen bilgileri uzaktan haberleşebilen sistemlerle merkezde kurulan operasyon odasından takip edip, gerekli önlemlerin alınması mümkün olmaktadır. SCADA Sistem Kontrol odası KıbTek Genel Müdürlüğü ne kurulmuş durumdadır. Kantara ve Selvilitepe ye birer telsiz ünitesi merkezle haberleşebilmek için kurulmuştur. KKTC nin doğu bölgelerindeki bilgiler Kantara ya kurulan telsiz sistemine, batısındaki bilgiler ise Selvilitepe ye aktarılacak ve her iki tepeye gelen bilgiler, telsiz sistemi vasıtasıyla ana merkeze gönderilmektedir. Böylece SCADA alt yapısı kurulan tüm merkezler merkezi kumanda odası ile haberleşmek sureti ile veri alış-verişi yaparak gerekli işlemler uzaktan Autorecloser yapılabilmektedir.