Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Kuzularda Pazarlama Canlı Ağırlığı ve Bel Gözü Kası Ultrason Ölçümleri 1 Onur Yılmaz, İbrahim Cemal #, Murat Yılmaz, Orhan Karaca, Turgay Taşkın Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Aydın ( # : Yazışılacak yazar e-posta: cemal_i@yahoo.com Tel: 532-6659523 Faks: 256-7727233) Özet: Büyük bir koyun varlığına sahip olan Uşak ili Eşme İlçesinde geçmişte var olan Dağlıç ırkı son 20-30 yıllık süreçte, yoğunlukla Kıvırcık ırkı koçlarla yapılan çevirme melezlemeleri sonucunda ince kuyruklu yapıda olan ve yörede Kıvırcık olarak anılan bir forma dönüştürülmüştür. Anılan bu forma yönelik olarak 2010 yılında devreye sokulan Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Koyun Populasyonu Damızlık Üretim Sürecinin Yetiştirici Koşullarında Yapılandırılması isimli TÜBİTAK-KAMAG 1007 projesi kapsamında gerçekleştirilen bu çalışmada kuzularda pazarlama dönemi canlı ağırlığı yanında göz kası özelliklerine ait ultrason ölçüm parametrelerinin ortaya konması amaçlanmıştır. Çalışma, proje kapsamında yer alan 8 tümleşik sürüde bulunan toplam 193 baş kuzuda gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 3.5 aylık (104 gün) yaşta kuzuların canlı ağırlığı, yağ kalınlığı, deri + yağ kalınlığı, göz kası derinliği için en küçük kareler ortalamaları sırasıyla 30.05 kg, 0.23 cm, 0.57 cm ve 1.99 cm olarak bulunmuştur. Yapılan korelasyon analizleri sonucunda kuzularda etlenme ve yağlanma düzeyinin tahmininde kullanılan göz kası parametrelerinin her biri ile canlı ağırlık arasında pozitif ve önemli fenotipik korelasyon katsayıları elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Eşme Kıvırcık Melezi, Et verimi, Canlı ağırlık, Göz kası, Ultrason ölçümleri Marketing Weights and Ultrasonic Measurements of Loin Eye Muscle in Eşme Region Kıvırcık Cross Lambs Abstract: All of the fat tailed Dağlıç sheep population in Eşme district of Uşak province was backcrossed by breeders in last 20-30 years period mainly with thin-tailed Kivircik rams due to changing market demands. As a result of crossbreeding efforts, a new thintailed synthetic sheep locally known as Eşme Kivircik cross was formed by breeders. The objectives of the present study was to determine the ultrasonic measurements of eye 1 Bu proje TÜBİTAK KAMAG tarafından desteklenmektedir (Proje No: 109G014)
muscle characteristics and marketing weights of the Eşme Kivircik Cross lambs (n=193) in 8 integrated flock within the scope of the TUBITAK-KAMAG project that named as Establishment of Breeding-Stock Production Process of the Eşme Kivircik Cross Sheep Population at the Breeders Condition. Least square means for live weight and ultrasonic measurement of fat thickness, skin+fat thickness and muscle depth, at the mean age of 104 days, were 30,05 kg, 0.23 cm, 0.57 cm and 1,99 cm, respectively. All the correlation coefficients between ultrasound measurements and live weight were found positive and statistically significant. Keywords: Eşme Kivircik Cross Sheep, Meat yield, Live weight, Eye muscle, Ultrasound measurement Giriş Uşak ilinin de aralarında yer aldığı İzmir, Manisa, Aydın, Muğla, Denizli, Isparta, Afyon illerinde yetiştirilen koyun genotiplerinde Kıvırcık kanı büyük bir ağırlık hissettirmektedir. Özel bakım besleme koşullarına sahip, bağ-bahçe ziraatı yapılan işletmelerde Sakız x Kıvırcık melezleri yetiştirilirken, ekstansif yapıdaki işletmeler ise büyük oranda Kıvırcığın özelliklerini taşıyan Kıvırcık melezi olarak tabir edilebilecek genotipleri yetiştirmektedirler. Anılan illerde saf Kıvırcık yetiştirildiğini söylemek olanaksızdır. Bölgede var olan ve yüksek oranda Kıvırcık kanı taşıyan genotipler bölgeye ait Dağlıç, Ödemiş ve Çine Çaparı gibi yağlı kuyruklu ırkların çoğunlukla Kıvırcık, bazı yerlerde de Sakız x Kıvırcık melezi veya Sakız ırkından koçlarla çevirme melezlemesine tabi tutulup ince kuyruklu bir forma dönüştürülmesi ile elde edilmişlerdir. Uşak ilinde ve büyük bir koyun varlığı ile ön plana çıkan Eşme İlçesinde de geçmişte var olan Dağlıç ırkı son 20-30 yıllık süreçte ince kuyruklu yapıda olan ve yörede Kıvırcık olarak anılan forma dönüştürülmüştür. Koyunculukta hem sayı hem de üretim anlamında önemli bir potansiyele sahip olan Eşme, 2008 yılı verilerine göre 98200 baş olan damızlık koyun sayısı ile Batı Anadolu da en yüksek hayvan sayısına sahip ilçe konumundadır. Kıvırcık ağırlıklı genotiplerden elde edilen ince/yağsız kuyruklu kuzu etine talebin yoğun olduğu Batı Anadolu da kuzu eti üretimi anlamında Eşme büyük bir pazar konumundadır. Eşme den başta İzmir olmak üzere Ege bölgesindeki birçok il merkezi ile ilçeye kesim amacıyla Nisan-Haziran aylarını kapsayan dönemde yoğunlaşan bir kuzu sevkiyatı olmaktadır. Anılan dönemin dışında kurbanlık amacıyla da önemli bir sevkiyat yapılmaktadır.
Yağsız kuzu etine olan yüksek tüketici talebinden dolayı kuzular sütten kesimde süt kuzu olarak pazarlanmaktadır. Bu uygulama kuzu başına elde edilen kuzu karkası ağırlığını oldukça sınırlandırdığı için büyük bir üretim kaybı yaşanmaktadır. Buna karşın, daha geç dönemde pazarlama yönelimi veya özel besi uygulamaları yağlı karkas üretimi ile sonuçlanmaktadır. Belli bir ağırlık sınırını geçen karkaslara, daha yağlı olduklarından, bölgedeki kesimhaneler tarafından daha düşük ücret ödenmektedir. Dolayısıyla, hızlı gelişen ve daha yüksek canlı ağırlıkta düşük yağ seviyesine sahip karkas üretecek genetik kapasiteye sahip kuzuların üretilmesi hem üretim kayıplarını önleyecek hem de yetiştirici gelirlerini arttırma olanağı yaratacak çıkış yoludur. Türkiye de hayvan başına elde edilen karkas ağırlığı koyunlarda 13-17 kg (Akçapınar, 1994; Odabaşıoğlu ve Bolat, 1988) iken, gelişmiş ülkelerde bu rakam 20-27 kg arasında değişmektedir. Karkas ağırlığının düşük olmasında Türkiye de koyunculuğun büyük miktarda (% 97) düşük verimli yerli ırklara dayalı olmasının yanında, erken kuzu kesimi ve hayvanların entansif besiye alınmaksızın mezbahaya sevk edilmesi büyük rol oynamaktadır (Günlü, 1996; Yalçın, 1990; Kaymakçı ve ark., 2005). Koyunculukta et üretiminin iyileştirilmesinde temel kriter olarak gelişme ve karkas özellikleri üzerinde durulmaktadır (Karaca ve ark., 1999). Hayvanlarda gelişme performansı ırk, cinsiyet, yaş, bakım ve besleme şekli, yemin miktar ve kalitesi gibi faktörlerin etkisi altındadır. Karkas ve et üretiminde miktar ve kaliteyi belirleyen faktörler ise karkas ağırlığı, karkas randımanı ile karkas ve et kalitesi ile ilgili özellikler olup, bunları da genotip, cinsiyet, bakım-beslenme şekli, kesim yaşı ve ağırlığı gibi faktörler etkilemektedir (Akcan ve ark., 1988; Macit ve ark., 1996; Biçer ve ark., 1992; Tekin ve ark., 1993, Hanrahan, 1999; Ateş ve ark., 2003; Eliçin, 1986; Karaca, 1993). Kuzularda canlı ağırlıklar ve etkili olabilecek sistematik çevre etmenlerine ilişkin araştırmalar (Karaca ve Bıyıkoğlu, 1990, Notler et al., 1975) yaygın biçimde yapıla gelmektedir. Ülkemizde kasaplık kuzu üretimine yönelik melezleme çalışmalarının da (Gönül, 1974; Cengiz ve ark., 1989) kayda değer olduğu söylenebilir. Son yıllarda pazar talebi yağsız et üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle pazara sevk edilecek hayvanlarda karkasın durumunu, bir başka deyişle karkas kompozisyonunu ve kalitesini saptamak için geliştirilen ultrason teknolojisi, canlı hayvanlarda karkas özelliklerinin hızlı, hayvana zarar vermeksizin ve ekonomik bir şekilde tahmin edilmesi
olanağını sağlamaktadır. Canlı hayvanlarda ultrasonik ölçümler, bazı karkas özelliklerinin ıslahı amacıyla ölçüm kriterlerine göre seleksiyon yapılmasını sağlaması ve en uygun kesim yada pazarlama çağının tahmini bakımından pratiksel öneme sahiptir (Fernandez et al., 1997; Stanford et al., 2001; Cemal ve ark., 2004, 2007, 2009). Kuzu eti birçok tüketici tarafından diğer etlere göre yağlı et olarak değerlendirilmekle birlikte, taşıdığı yağ etin daha yumuşak ve lezzetli olmasına olanak sağladığından bu durum bir problem olarak görülmemektedir. Ancak, uygun olmayan bakım-besleme koşulları aşırı yağlanmalara sebep olmakta ve bu durum tüketici talebini sınırlandırmaktadır. Türkiye de olduğu gibi birçok Akdeniz ülkesinde de tüketicilerin bir kesimi tarafından tercih edilen kuzu eti üretimi ülkemizdeki koyun populasyonunda yaşanan hızlı sayısal azalmaya bağlı olarak son yıllarda azalmıştır. Buna bağlı olarak özellikle 2010 ve 2011 yıllarında et fiyatlarında çok ciddi artışlar olmuştur. Kuzu eti kalitesi bir bütün olarak karkas kalite özellikleri (karkas parçalarının oranları ve dağılımı), et kalite özellikleri (kimyasal kompozisyon, mikrobiyal özellikler) ve panelistler tarafından değerlendirilen etin yenme kalitesi (yumuşaklık, sululuk, lezzet, toplam kabul edilebilirlik) parametrelerini kapsamaktadır. Etin yenme kalitesi, özellikle kas içi yağlanma ile ilişkili olan yumuşaklık ve sululuk gibi duyusal parametreler üzerinden değerlendirilmektedir. Genel olarak tüketiciler ve perakende satış yapanlar tarafından etin yenme kalitesinin yüksek oranda olması istenmesine rağmen, hayvan yetiştiricileri için teknolojik, finansal ve biyolojik sınırlamalardan dolayı bu özelliklerin geliştirilmesi çok kolay değildir. Bu anlamda kesim öncesi yapılan ultrason ölçümleri canlı hayvanlarda karkas özelliklerinin başarılı bir şekilde tahmin edilmesi olanağını sağlaması bakımından önemlidir (Lambe vd, 2009a, 2009b; Sahin vd, 2008; Ekiz vd, 2009). Ayrıca, kesimle beraber elde edilen karkasta değerli karkas parçalarının oranlarının yüksek ve yağ oranının düşük, elde edilen etin yumuşaklık, sululuk, renk ve lezzet gibi duyusal özelliklerinin yüksek kalitede olması ve yağ asitleri bazında doymamış yağ asitlerini yüksek oranda içermesi istenmektedir (Priola et al., 2001; Sanudo et al., 1998). Türkiye de de kuzu eti denince kalite anlamında hep Kıvırcık etinin kalitesi dile getirilir. Bu bilgiyi bilimsel olarak destekleyecek çalışmalar sınırlı olmakla birlikte Ekiz vd (2009) tarafından yapılan çalışmada Türk Merinosu, Ramlıç, Kıvırcık, Sakız ve
İmroz ırkları et kalitesi yönünden karşılaştırılmıştır. Çalışma sonucunda elde edilen bulgular birçok kalite özelliği anlamında Kıvırcık ırkının diğer ırklardan üstün olduğunu ortaya koymuştur. Ultrasonik ölçüm sonuçlarının objektifliği, ölçümlerdeki; ağırlık, yaş ve cinsiyetin etkisinin tanımlanmasına, ölçümler için yapılan deneysel sonuçlara ve ölçümlerin tekrarlanabilirliğinin tanımlanmasına bağlıdır (Stanford et al., 2001). Yapılan araştırmalarda canlı ağırlık ve göz kasına ait özellikler arasında yüksek düzeylerde korelasyon olduğu ve kas derinliği, kas genişliği ve göz kası alanı üzerine kuzu canlı ağırlığının etkisinin önemli olduğu bildirilmiştir (Cemal ve ark, 2004, 2007, 2009; Fernandez et al. 1997; Stanford et al., 2001; Esen ve Yıldız, 2000). Bu çalışmalardan elde edilen göz kası ve canlı ağırlık arasındaki yüksek düzeydeki ilişkiler irdelendiğinde karkas kalitesine yönelik seleksiyon programları anlamında ultrasonun etkin olarak kullanılabilme olanağı ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada, Batı Anadolu da önemli kuzu üretim merkezi olan Uşak ili Eşme ilçesinde yetiştirilen Kıvırcık melezi kuzuların pazarlama dönemi canlı ağırlığı ve göz kası özelliklerinin ultrasonla tespiti amaçlanmıştır. Batı Anadolu nun diğer yörelerinde olduğu gibi Eşme yöresinde de kuzular sütten kesimde ya da hemen sonrasında kesime sevk edilip genellikle süt kuzusu karkası olarak tüketime sunulmaktadırlar. Bu durum karkas ölçütlerinin saptanmasını olanaksız denilebilecek düzeyde zorlaştırmaktadır. Yenidünya ülkelerinde özellikle son yıllarda et verimi ve kalitesine yönelik ultrason ölçümleri ile ilgili önemli çalışmalar yapılmakta ve bu uygulamalar ıslah programlarına entegre edilmektedir. Bu çalışma kapsamında elde edilen bulgular ileride devreye konacak seleksiyon indekslerinin oluşturulmasına temel teşkil etmesi amaçlanmaktadır. Materyal-Yöntem Çalışmanın hayvan materyalini Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Koyun Populasyonu Damızlık Üretim Sürecinin Yetiştirici Koşullarında Yapılandırılması isimli TÜBİTAK- KAMAG 1007 projesi kapsamında yer alan 8 Tümleşik Sürü de bulunan 193 baş kuzu oluşturmuştur. Yetiştiriciye ait koyunlar ile proje kapsamında oluşturulan elit sürü koyunlarının bir arada bulunduğu ve bakım-yönetimi yetiştiriciler tarafından üstlenilen sürüler Tümleşik Sürü olarak adlandırılmıştır. Kuzuların doğum ağırlıkları doğumu izleyen ilk 24 saat içerisinde elektronik baskül ile tespit edilerek diğer doğum bilgileri
ile birlikte kaydedilmiştir. Ardından pazarlama yaşına kadar kuzular izlenmiş ve kuzuların pazarlandığı sütten kesim döneminde (ortalama 3,5 aylık yaş) kuzu canlı ağırlıkları 50 g hassasiyete sahip elektronik baskül ile belirlendikten sonra 12 ve 13. kaburgalar arası bölgede bel gözü kası (musculus longissimus thoracis et lumborum) özelliklerine ait ölçümler 6 cm tarama alanına sahip linear prob (8 MHz) kullanılarak ultrason cihazı (Pie Medical Falco 100) ile belirlenmiştir. Ölçümlerde göz kasına ait derinlik ile örtü (kabuk) yağı kalınlığı ve deri + örtü yağı kalınlığı belirlenmiştir (Şekil 1). Şekil 1. Ölçülen özellikleri gösteren çizim (solda; A:Yağ kalınlığı, B:Kas derinliği, C:Deri kalınlığı, A+C:Deri+Yağ kalınlığı) ve göz kası, kabuk yağı ve deri tabakasına ilişkin ultrason görüntüsü (sağda) Ultrason özelliklerini daha sağlıklı tanımlamak ve ultrason uygulayıcısının aynı hayvanda yaptığı ölçümler arası uyumu (tekrarlanabilirlik) belirlemek amacıyla her hayvandan aynı ölçüm noktasından ard arda 2 ayrı ultrason görüntüsü alınarak ölçümler yapılmıştır. Ardışık ölçümler arası ilişki korelasyon analizi ile belirlendikten sonra her hayvana ait iki ölçüm değerinin ortalaması alınarak diğer analizler gerçekleştirilmiştir. Ele alınan özellikleri sistematik çevre etmenleri de modele dahil edilerek varyans analizine tabi tutulmuş ve en küçük kareler ortalamaları elde edilmiştir. Analiz modellerinde kesikli etmen olarak işletme, doğum tipi ve cinsiyet dikkate alınırken, ultrasonik kas ölçümleri için canlı ağırlık, canlı ağırlık için ise günlük yaş sürekli etmen olarak dikkate alınmıştır. Ayrıca, korelasyon analizi uygulanarak ele alınan özellikler arası fenotipik korelasyon katsayıları belirlenmiştir. Analizler için SAS (1999) paket istatistik programında bulunan GLM ve CORR prosedürleri kullanılmıştır. Bulgular Ele alınan özelliklere ait tanımlayıcı istatistikler Çizelge 1 de verilmiştir. Kuzuların 8 farklı işletmede bulunması ve yaşlarının 65 ile 135 gün aralığında yer almasından dolayı
hem canlı ağırlık hem de ultrason ölçüm parametreleri bakımından belirgin bir varyasyon gözlenmiştir. Bu varyasyon özellikle yağ kalınlığı bakımından daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Gözlenen bu yüksek varyasyon katsayısı ıslah potansiyeli açısından da anlamlı bir bilgi ortaya koymaktadır. Kuzuların sütten kesilerek pazarlandığı ve dolayısıyla göz kası ultrason ölçümlerinin yapıldığı döneme ait ortalama kuzu yaşı 104 gün (~3.5 ay) olmuştur. Çizelge 1. Canlı ağırlık, yaş ve göz kası ultrason ölçümlerine ait tanımlayıcı istatistikler Özellik N Ort±SS Minimum Maksimum VK (%) Yağ Kalınlığı (cm) 193 0.23± 0.08 0.08 0.54 35.33 Deri+Yağ Kalınlığı (cm) 193 0.57± 0.12 0.33 0.98 20.52 Göz Kası Derinliği (cm) 193 2.00± 0.19 1.59 2.77 9.46 Canlı Ağırlık (kg) 193 30.23± 5.96 20.30 52.80 19.73 Kuzu Pazarlama Yaşı (gün) 193 104.05±14.32 65.00 135.00 13.76 VK: Varyasyon Katsayısı Aynı hayvanda ardışık olarak yapılan iki ayrı ultrason ölçümü arasındaki uyumu test etmek için yapılan korelasyon analizi sonucunda yağ kalınlığı, deri+yağ kalınlığı ve göz kası derinliği için korelasyon katsayıları sırasıyla 0.927, 0.867 ve 0.871 bulunmuştur. Bulunan bu değerler ölçümlerin tekrarlanabilirliğine dolayısıyla güvenilirliğine işaret etmektedir. Ölçümler arası ufak çaplı sapmalar olması olağandır. Çok fazla ekstra zaman gerektirmediği için bir yerine iki ölçüm yapılması ve değerlendirmelerde iki ölçümün ortalamasının kullanılması daha duyarlı genetik parametre ve damızlık değer tahminine olanak sağlayacaktır. Yapılan istatistiki analiz sonucunda kuzuların canlı ağırlıkları ile göz kası özelliklerinin ultrasonik ölçümleri için elde edilen en küçük kareler ortalama ve standart hataları Çizelge 2 de verilmiştir. Ortalama 3.5 aylık yaşa (104.1 gün) denk gelen ve ultrason uygulamalarının gerçekleştirildiği pazarlama döneminde kuzu canlı ağırlığı genel ortalaması 30,05 kg olarak tespit edilmiştir. Bel gözü kasına yönelik ultrason ölçümlerinden yağ kalınlığı, deri+yağ kalınlığı ve kas derinliği için ortalamalar sırasıyla 0.23, 0.57 ve 1.99 cm bulunmuştur. Analiz sonucunda pazarlama ağırlığı ve tüm ultrason ölçütleri (yağ kalınlığı, deri+yağ kalınlığı ve kas derinliği) bakımından işletmeler arası ayrım istatistiki olarak çok önemli (P<0.01) bulunmuştur. Doğum tipleri arası fark sadece pazarlama canlı ağırlığı bakımından önemli (P<0.01) bulunmuştur. Cinsiyetler arası ayrım pazarlama ağırlığı ve yağ kalınlığı için çok önemli (P<0.01) ve
deri+yağ kalınlığı için önemli (P<0.05) bulunurken, kas derinliği için önemsiz (P>0.05) bulunmuştur. Sürekli etmen olarak ele alınan pazarlama dönemi kuzu yaşının kuzu canlı ağırlıkları üzerine etkisi (regresyon) ve kuzu canlı ağırlığının üç farklı ultrason ölçüm parametresi üzerine etkisi istatistiki olarak çok önemli (P<0.01) bulunmuştur. Canlı ağırlık ortalamaları bakımından en düşük değer 23.18 kg ile 1 nolu işletmede en yüksek değer ise 33.64 kg ile 7 nolu işletmede ortaya çıkmıştır. İşletme bazlı değerlendirildiğinde Yüksek canlı ağırlık değerlerine paralel olarak artması beklenen yağ kalınlığı bazı işletmelerdeki hayvanlarda düşük çıkmıştır. Yedi nolu işletmede en yüksek canlı ağırlık değerleri tespit edilirken bu işletmedeki yağ kalınlığı tüm diğer işletmelerden düşük çıkmıştır. İşletmeler arasında canlı ağırlık ortalamaları bakımından gözlenen fark hem işletmelere göre kuzu yaşlarının farklı olmasından hem de işletmelerdeki bakım yönetim uygulamalarının farklılığından kaynaklanabileceği gibi genetik yapı farklılıklarından da kaynaklanabilir. Beklenildiği gibi ikiz doğanlar tekiz doğanlardan daha düşük pazarlama ağrılığına sahipken beklenenin tersine üçüz doğanlar ikizlerden daha yüksek bir pazarlama ağırlığına sahip olmuştur. Genelde üçüz veya daha yüksek batında doğan kuzuları yaşatmak için daha itinalı bakım uygulanması buna benzer sonuçların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Dişi kuzuların ortalama canlı ağırlıkları erkeklerden 3.82 kg daha düşük olmasına karşın yağ kalınlığı, deri+yağ kalınlığı ve kas derinliği değerleri bakımından dişilerin ortalamaları erkeklerden daha yüksek bulunmuştur. Çizelge 2. Göz kası ultrason ölçümlerine ilişkin En-küçük kareler ortalama ve standart hataları Faktörler N Canlı Ağırlık Yağ Deri+Yağ Göz Kası (kg) Kalınlığı (cm) Kalınlığı (cm) Derinliği (cm) İşletme P=0.000 P=0.001 P=0.010 P=0.000 1 23 23.18±0.947 0.22±0.016 0.53±0.023 2.03±0.040 2 40 30.86±0.649 0.26±0.011 0.61±0.015 2.02±0.026 3 19 29.47±0.932 0.25±0.015 0.61±0.021 1.90±0.038 4 24 31.82±0.857 0.22±0.014 0.56±0.020 1.93±0.035 5 18 30.75±1.022 0.24±0.017 0.57±0.023 2.13±0.041 6 20 28.10±1.052 0.25±0.017 0.60±0.024 1.97±0.042 7 23 33.64±0.912 0.19±0.016 0.56±0.022 1.93±0.039 8 26 32.57±0.901 0.20±0.015 0.54±0.021 1.97±0.037 Doğum Tipi P=0.000 P=0.107 P=0.070 P=0.431 Tekiz 101 31.71±0.399 0.24±0.007 0.58±0.009 2.01±0.016 İkiz 80 28.17±0.453 0.22±0.008 0.55±0.011 2.00±0.019 Üçüz 12 30.27±1.202 0.23±0.020 0.58±0.028 1.95±0.049 Cinsiyet P=0.000 P=0.003 P=0.011 P=0.075
Erkek 93 31.96±0.541 0.21±0.009 0.55±0.013 1.96±0.023 Dişi 100 28.14±0.528 0.24±0.009 0.59±0.013 2.01±0.022 Regresyon (lin) Yaş (gün) 0.179±0.025*** - - - Canlı Ağ. (kg) - 0.009±0.001*** 0.013±0.002*** 0.017±0.003*** Genel 193 30.05±0.452 0.23±0.007 0.57±0.01 1.99±0.018 ***: P<0.001 Çizelge 3 te ise kuzularda etlenme ve yağlanma derecesinin tahmininde kullanılan göz kası ultrason ölçüm parametreleri ve canlı ağırlık arasındaki fenotipik korelasyon katsayılarına ait değerler verilmiştir. Tüm korelasyonlar pozitif yönlü ve çok önemli (P<0.001) bulunmuştur. Beklenildiği üzere, en yüksek korelasyon yağ kalınlığı ile deri+yağ kalınlığı arasında bulunmuştur. Erken yaş olarak değerlendirilebilecek olan 3-4 aylık yaşta, bel gözü kası üzerindeki kabuk yağının sınırlarının ultrasonla belirlenmesinin zor olmasından dolayı ölçülmesine karar verilen deri+yağ kalınlığı ölçütünün yağ kalınlığı ile ortaya koyduğu yüksek korelasyon bu ölçütün de bireysel tanımlamalarda destekleyici olarak kullanılabileceğine işaret etmektedir. En düşük korelasyon katsayıları ise göz kası derinliği ile diğer özellikler arasında belirlenmiştir. Çizelge 3. Pazarlama dönemi kuzu canlı ağırlığı ve ultrason ölçütleri arası fenotipik korelasyon katsayıları (n=193) Canlı Ağırlık Yağ Kalınlığı Deri+Yağ Kalınlığı Yağ Kalınlığı 0.518*** Deri+Yağ Kalınlığı 0.576*** 0.895*** Göz Kası Derinliği 0.451*** 0.372*** 0.358*** **: P<0.001 Tartışma ve Sonuç Araştırmanın hayvan materyalini oluşturan Eşme Kıvırcık melezi kuzuların yaklaşık 3.5 aylık yaş (104 gün) dönemine denk gelen pazarlama dönemi için belirlenen 30.05 kg lık canlı ağırlık değeri Kıvırcık veya Kıvırcık ağırlıklı genotipler için Çelik (1995), Altınel ve ark. (2000) ve Altın ve ark. (2003) tarafından bildirilen sırasıyla 27.36 (105 günlük yaşta), 26.14 (105 günlük yaşta) ve 20.34 kg (115 günlük yaşta) değerlerinden belirgin derecede yüksek olup önemli bir üretim potansiyeline işaret etmektedir. Tek doğanlar ve üçüzler, ikizlerden yüksek canlı ağırlık değerine sahip olmuştur (P<0.001). Beklenenin aksine üçüz doğanların canlı ağırlık bakımından ikizlerden yüksek oluşu, değerlendirmeye alınan üçüz doğan hayvanların sayısının azlığından veya üçüzlere daha
fazla özen gösterilmesinden kaynaklanmış olabilir. Tek doğanların ikiz ve üçüzlerden daha yüksek canlı ağrılık değerine sahip olmaları konuyla ilgili literatürle (Gilmour et al, 1994, Cemal ve ark, 2004) uyum göstermektedir. Bu çalışmada ultrason ölçümlerin gerçekleştirildiği yaş literatürde belirtilen alt ve üst limitler arasındadır (Stanford et al, 2001, Gilmour et al, 1994, Cemal ve ark, 2004; Cemal ve ark, 2007; Cemal ve ark, 2009). Ultrason ölçümlerinin alınma yaşları bakımından Dünya daki genetik ıslah programları arasında farklılıklar bulunmaktadır. Daha geç yaşta yapılan ultrason ölçümlerinde elde edilen görüntülerde dokuların ayrımı ve özellikle yağ tabakasının sınırları daha belirgin olduğu için ölçümler daha duyarlı yapılabilmektedir. Ancak, Batı Anadolu da kuzular sütten kesimde hemen pazarlandığı için daha geç yaşlarda ultrason ölçümü gerçekleştirmek olanaklı değildir. Sütten kesim sonrası dönemde ise sadece sürülerde damızlık olarak alıkonan sınırlı sayıda kuzuda ultrason ölçümlerini yapmak olanaklıdır. Genel ortalamalar; bel gözü kasını kaplayan örtü veya kabuk yağı kalınlığı için 0.23 cm, deri+yağ kalınlığı için 0.57 cm, göz kası derinliği için ise 1.99 cm olarak bulunmuştur. Cemal ve ark. (2004, 2009) tarafından yapılan çalışmalarda Kıvırcık ve Karya kuzularda göz kası derinliği için benzer, diğer ultrasonik göz kası ölçümleri için ise daha düşük bulgular ortaya konmuştur. Fernandez ve ark. (1997) tarafından 3 farklı genotipte yapılan çalışmada elde edilen kabuk yağı kalınlığı bulgularının yüksek olduğu görülmektedir. Başka bir çalışmada ise örtü yağı kalınlıklarının 0.274 ve 0.296 arasında değiştiği bildirilmiştir (Stanford ve ark. 2001). Geleneksel anlamda, Batı Anadolu da kuzular sütten kesimle birlikte süt kuzusu olarak yüksek kasaplık değerle pazarlanmaktadır. Değiştirilmesi kısa vadede olanaksız görünen mevcut üretim sisteminde hedeflenen, yağlanma gerçekleşmeden kuzu karkasının tüketime sunulmasıdır. Bu yaklaşım sonucunda dünya standartlarının oldukça altında bir ağırlıkta karkaslar tüketime sunulmakta, ciddi üretim kayıpları şekillenmekte ve yetiştiriciler arzulanan geliri elde edememektedirler. Anılan genotipin kuzularında sütten kesimi izleyen birkaç aylık süreçte ortaya çıkacak yağlanmanın önlenmesine ve daha yüksek miktarda yağsız et üretimine yönelik etkin seleksiyon çalışmaları ile bu sorunun üstesinden gelinebilmesi mümkün görünmektedir. Et kalite özelliklerinin geliştirilmesine yönelik kimi ülkelerde uygulanan seleksiyon
programlarında ultrasonik görüntüleme sistemleri önemli bir yer edinmiştir. Batı Anadolu da kuzuların erken yaşta (3-4 aylık) pazarlanması, et verim ve kalitesinin tanımlanmasına yönelik göz kası ultrason ölçümlerinin bu döneminde yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Erken yaşta ultrason ölçümü yapma zorunluluğu başta yağ kalınlığı ölçümü olmak üzere ultrason ölçümlerini zorlaştırmaktadır. Ultrason ölçümlerini ıslah programlarına entegre eden Avustralya, Yeni Zelanda, İngiltere gibi ülkelerde ölçümler 6 aylık yaştan itibaren gerçekleştirilmekte ve bunun sonucunda ultrason ölçümleri çok daha rahat ve duyarlı yapılabilmektedir. Eşme Kıvırcık melezi kuzularda etlenme ve yağlanmanın tahmininde kullanılan göz kası ölçütleri ile canlı ağırlıklar arasında pozitif yönlü ve istatistiki olarak önemli (P<0.001) bulunan korelasyon katsayıları konuyla ilgili yapılan çalışmalarla (Cemal ve ark, 2007; Fernandez et al. 1997; Stanford et al., 2001; Esen ve Yıldız, 2000) uyum içindedir. Gerçekleştirilen bu çalışmadan elde edilen somut bilgiler ışığında geleceğe yönelik öngörüler yapılabilir. Çalışma kapsamında yapılan değerlendirmelerde işletmeler arasında meydana gelen istatistik farkların sürü yönetimi, özellikle besleme ve/veya otlatma ile doğum dönemi kuzuların bakım uygulamalarındaki farklılıklar yanında genetik yapı farklılıklarından da kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Eşme yöresi koyun populasyonunda 2010 yılı ikinci yarımında hayata geçirilen ıslah programı kapsamında yakın gelecekte devreye sokulması planlanan seleksiyon indekslerinin oluşturulmasında, bu çalışmadan elde edilen ultrason ölçümlerine ait bilgiler katkı sağlayacaktır. Etkin bir seleksiyon indeksinin oluşturulabilmesi için pedigri kayıtlarını da içeren veri tabanının genişletilerek gerekli genetik parametrelerin tahmin edilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda geniş bir yetiştirici kitlesinin katılımı ile hayata geçirilen TÜBİTAK-KAMAG 1007 projesi ile elde edilecek veri tabanı bu gereksinimin üstesinden gelebilir. Teşekkür Bu çalışmayı da kapsayan 109G014 nolu ve Eşme Yöresi Kıvırcık Melezi Koyun Populasyonu Damızlık Üretim Sürecinin Yetiştirici Koşullarında Yapılandırılması isimli KAMU-1007 projesine finansal destek sağlayan TÜBİTAK a teşekkür ederiz. Kaynaklar
Akcan, A., Özbeyaz, C., Aydoğan, M., Çetin, O., Çınar, K.. 1988. Antalya-Boztepe de Yetiştirilen Sakız Sürüsünde Bazı Verim Özelliklerinin İncelenmesi. Doğa.Tu.Vet.ve Hay.Derg. 12 (2): 99-112. Akçapınar, H., 1994. KoyunYetiştiriciliği. Medisan Yayın Serisi, No:8, Ankara. Altın, T., Karaca, O., Cemal, İ., 2003. Sütten kesim yaşının koyunlarda süt verimi ve kuzularda büyüme üzerine etkisi. Y.Y.Ü. Zir. Fak. Tarım Bil. Derg., 13: 103-111. Altınel, A., Güneş, H., Yılmaz, A., Kırmızıbayrak, T., Akgündüz, V., 2000. Comparison of the important production traits of Turkish Merino and indigenous Kıvırcık sheep Breeds. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg., 26: 527-542. Ateş, C.T., Aslan, M., Yılmaz, O., 2003. Morkaraman ve Dorset Down x Morkaraman (F1) Kuzuların Doğum Ağırlığı ve Yaşama Gücü ile Doğuran Koyun Başına Doğan Kuzu Sayısı ve Gebelik Süresine Bazı Faktörlerin Etkisi. Türk. J. Vet. Anim. Sci. 27; 1311-1318. Biçer, O., Güney, O., Pekel, E., Kor, A., 1992. Yoğun Üretim Koşullarında Kr ve Kif Melez Erkek Kuzularının Besi Gücü ve Karkas Özellikleri. Ç. Ü. Z. Fak. Derg., 7 (3): 1-8. Cemal, İ., Karaca, O., Altın, T., Gökdal, Ö., Yılmaz, M., Yılmaz, O., 2004. Kıvırcık ve Sakız Kıvırcık Melezi Kuzularda Göz Kası Ultrasonik Ölçüm Parametreleri. 4. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 01-03 Eylül 2004, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, Cilt 2 (Poster Bildiriler), s.113-118. Cemal, I., Karaca, O., Altin, T., Gökdal, Ö., Yilmaz, M and Yilmaz, O., 2007. Ultrasound Measurements of Eye Muscle Properties and Backfat Thickness in Kivircik Lambs. Journal of Biological Sciences, 7, 1: 89-94.44:52. Cemal, İ., Karaca, O., Yılmaz, O., Yılmaz, M., 2009. Karya Kuzularda Pazarlama Dönemi Canlı Ağırlığı ile Göz Kası Özelliklerine Ait Ultrason Ölçüm Parametreleri. 6. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 24-26 Haziran 2009, Atatürk Üniversitesi, Erzurum (Poster Bildiriler), s.63-70. Cengiz, F., Eliçin, A., Ertuğrul, M., Arık, İ.Z., 1989. Akkaraman, Ille de France x Akkaraman (F1) melezi, Anadolu Merinosu ve Ille de France x Anadolu Merinosu (F1) melezi erkek kuzularda besi gücü ve karkas özellikleri. A.Ü. Zir. Fak. Yıl. 1145.
Çelik, İ., 1995. Sakız, Kıvırcık ve Dağlıç Koyun Irklarının Yarı Entansif Koşullarda Başlıca Verim Performansları Üzerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi, Sağlık Bil. Enst., Bursa. 75s. Ekiz, B., Yılmaz, A., Özcan, M., Kaptan, C., Hanoğlu, H. 2009. Carcass measurements and meat quailty of Turkish Merino, Ramlic, Kivricik, Chois and Imroz lambs raised under an intensive production system. Meat Science 82 (2009). 64-70. Eliçin, A., Cengiz, F., Ertuğrul, M. 1986. Rantabl Koyun Yetiştiriciliğinde Yeni Yetiştirme Teknikleri. Batı Akdeniz Bölgesi I. Hayvancılık Semineri. 26-28 kasım 1986. 86-103. Antalya. Esen, F. ve Yıldız, N., 2000. Akkaraman, Sakız x Akkaraman Melez (F1) Kuzularda Verim Özellikleri. I. Büyüme, Yasama Gücü, Vücut Ölçüleri Turk J Vet Anim Sci 24 223 231. Fernandez, C., Garcia, A., Vergara, H., Gallego, L., 1997. Using Ultrasound to Determine Fat Thickness and Longissimus Dorsi Area on Manchego Lambs of Different Live Weights. Small Ruminant Research. (27); 159-165. Gilmour, A.R., Luff, A.F., Fogarty, N.M. and Banks, R., 1994. Genetic Parameters for Ulrasound Fat Depth and Eye Muscle Measurements in Live Poll Dorset Sheep. Aust. J. Agric. Res., 45:1281-1291. Gönül, T., 1974. Kasaplık kuzu üretimi için Dağlıç koyunları üzerinde melezleme denemeleri. E.Ü. Zir. Fak.Yay. 236. Günlü, A., 1996. Hayvansal Üretimde Koyunculuğun Yeri, Türk Veteriner Hek. Derg., 8 (2):10-13. Hanrahan, J. P. 1999. Genetic and Non-Genetic Factors Affecting Lamb Growth and Carcass Quality. Sheep Production Department. Teagease Research Centre. Athenry. Karaca, O., Bıyıkoğlu, K., 1990. Tahirova, Kıvırcık, Merinos ve Ille de France x Merinos kuzularının doğum ve sütten kesim ağırlıkları ve kimi çevre etmenleri etkileri. Y.Y.Ü. Zir. Fak. Der. 1 (1): 62-70. Karaca, O., Demirel, M., Kaygısız, A., Altın, T. 1993. Köylü İşletmelerinde Gebeliğin Son Dönemlerinde Farklı Düzeylerde Beslemenin Karakaş Koyunlarını Canlı Ağırlık, Kuzuların Doğum Ağırlığı ve Yaşama Gücüne Etkileri. YYÜ. Zir. Fak. Derg. 6-3, 59-72. Karaca, O., Yıkılmaz, H., Cemal, İ., Atay, O., 1999. Çine Tipi, Menemen X Çine Tipi
melezi (F1) ve Çine Çaparı kuzuların kimi gelişme özellikleri. Uluslararası Hayvancılık 99 Kongresi, s.771-776, 21-24 Eylül 1999, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, İzmir. Kaymakçı, M., Eliçin, E., Işın, F., Taşkın, T., Karaca, O., Tuncel, E., Ertuğrul, M., Özder, M., Güney, O., Gürsoy, O., Torun, O., Altın, T., Emsen, H., Seymen, S., Geren, H., Odabaşı, A., Sönmez, R., 2005. Türkiye küçükbaş hayvan yetiştiriciliği üzerine teknik ve ekonomik yaklaşımlar. Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi, 03-07 Ocak 2005, Ankara. Lambe, N.R., Navajas, E.A., Fisher, A.V., Simm, G., Roehe, R., Bünger, L. 2009a. Prediction of lamb meat eating quality in two divergent breeds using various live animal and carcass measurements. Meat Science 83 (2009) 366 375. Lambe, N. R., Bünger, L., Navajas, E. A., Roehe, R., & Simm, G. 2009b. Use of meat quality information in breeding programmes. In J. Kerry & D. Ledward (Eds.), Improving the sensory and nutritional quality of fresh meat (pp. 264 291). Cambridge: Woodhead Publishing. Macit, M., Yaprak, M., Aksoy, A., 1996. Morkaraman Erkek Kuzuların Entansif Şartlardaki Besi Performansları İle Kesim ve Karkas Özellikleri. Y. Y.Ü. Z. Fak. Derg., 6 (2): 61-74. Notler, D.R., Swiger. L. A., Harvey, W.R., 1975. Adjustment factors for 90. day lamb weigth. J. Anim. Sci. 40 (3): 383-391. Odabaşıoğlu, F., Bolat D., 1988. Kuzu, Toklu ve Koyun Besisi. Elazığ Bölgesi Vet.Hek.Odası Derg.,3-4(1-2-3): 55-62. Priolo, A., Micol, D., Agabriel, J., 2001. Effects of grass feeding systems on ruminant meat color and Flavour. A review. Animal Research, 50, 185 200. Sanudo, C., Sánchez, A., Alfonso, M., 1998. Small ruminants production systems and factors affecting lamb meat quality. Meat Science, 49-Suppl.(1): S29-S64. Sahin, E.H., Yardımcı, M., Cetingul, I.S., Bayram, I., Sengör, E. 2008. The use of ultrasound to predict the carcass composition of live Akkaraman lambs. Meat Science 79 (2008) 716 721. SAS, 1999. The SAS System. Version 8. Copyright 1999 by Statistical Analysis Systems Institute Inc., Cary, NC, USA.
Stanford, K., Bailey, D.R.C., Jones, S.D.M., Price, M.A., Kemp, R.A. 2001. Ultrasound Measurements of Longissimus Dimensions and Backfat in Growing Lambs.: Effects of Age, Weight and Sex. Small Ruminant Research. (42); 191-197. Tekin, M.E., Akmaz, A., Kadak, R., Nazlı, M., 1993. Akkaraman, İvesi ve Merinos Erkek Kuzuların Besi ve Karkas Özellikleri. Hay. Arş. Derg., 3 (2): 98-102. Yalçın, B.C., 1990. Koyun Yetiştiriciliği. Koyun-Keçi Hastalıkları ve Yetiştiriciliği. Tüm-Vet Hay. Hizmetleri Yayını. No: 2, Teknografik Matbası, 378-449, İstanbul.