Destek ve sevgilerini eksik etmeyen Ailem ve sevgili yeğenlerim Emre ve Bengisu ya. iii
iv
v İçindekiler Sunuş... vii Önsöz... ix 1. Giriş...1 1.1 İstanbul Menkul Kıymetler Borsası...2 2. Testler ve Test İstatistikleri...6 2.1 Parametrik Testler...6 2.1.1 Tek örnek için t testi...6 2.1.2 İki Bağımsız örnek için t-testi...7 2.2 Normallik Testi...8 2.3 Parametrik Olmayan Testler...9 2.3.1 Wilcoxon İşaret Sıra Testi...9 2.3.2 Mann-Whitney U testi...10 3. Literatür Taraması... 12 4. İMKB-100 Endeksinin Dakikalık Veri Setinin Analizi... 97 4.1 Veri seti... 97 4.2 Gün Etkisi... 98 4.3 Ayın Dönüm Etkisi... 108 4.4 Ocak Ayı Etkisi... 112 5. Sonuç... 117 Kaynakça... 119
vi
vii Sunuş İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, İMKB olarak, sadece finans dünyasının veya yatırımcıların değil, her kesimden insanın ilgilendiği bir kurum. Borsa hakkında konuşmak artık sadece profesyonellere ve finans konularıyla ilgili yayın yapan kuruluşlara has bir konu değil. Artık halkımızda bu konuda çeşitli seviyelerde bilgilere sahip. Bilgilere sahip olmasa bile fikirlere sahip olduğunu bir çoğumuz gözlemliyoruz. Borsa bugün çıkmış, yarın düşecekmiş diye fikir beyan edenlerden tutun da, Biliyor musun, arkadaş Borsa da oynuyormuş, çok da kazanıyormuş, sadece kendi parasıyla da değil eşinin dostunun parasını da yatırıyormuş diyenler, derinlemesine bir piyasa bilgisi olmadan gelecekle ilgili kehanetlerde bulunanlar yok değil. Bu yorumlara tabii ki bilimsel bir işin bilimsel olmayan bakış açısıyla nasıl değerlendirildiğini gözler önüne sermek için yer vermek istedim. Çünkü elinizdeki bu kitap bilimsel çalışmanın sonucu ortaya çıkmış bir eser. Bu piyasa çok karmaşık ve diğer piyasalarla karşılaştırıldığında çok farklı bir dinamizme sahip. Bilimsel yöntemlerle bile isabetli tahminler yapmanın oldukça güç olduğu bu piyasada bilimsel dayanağı olmayan söylemlerin kıymetini tartışmak yersiz olur. İçinde bulunduğumuz iletişim çağında gerek görsel gerek yazılı basında ve web sitelerinde borsaya ilişkin haberler, yatırımcılara verilen tavsiyeler, piyasa analizleri sürekli iletilmekte. Karar vericilere bilgi sağlamak amacıyla çeşitli analizler yapılmakta ve konuyla ilgili yorumcular yatırım tavsiyelerinde bulunmakta. Ama bunların tavsiye niteliğinde olduğu, yeterliliğinin ve doğruluğunun garanti edilmediği ve yatırımcının mali durum, risk ve getiri tercihlerine uygun olmayabileceğinin altı çizilerek. Yatırımcılar ister küçük ister büyük olsun, getirisini ister uzun vadeli ister kısa vadeli düşünsün, ister yerli ister yabancı yatırımcı olsun ilgilendikleri öncelikli konu yatırımlarının getirisi olmaktadır. Getiriye ilişkin durumun incelenmesi, bu getirilerdeki anomali tespiti de güncelliğini koruyan ve bilimsel analizlerin geliştirilmesine ve uygulanmasına ihtiyaç duyulan bir konudur.
viii Kitapta, İMKB nin tarihçesinin ve etkin piyasa hipotezi hakkında bilgi verilen ilk bölümün ardından istatistiksel testlerin anlatıldığı bölüm yer almaktadır. Konuyla ilgili literatürün yer aldığı üçüncü bölümde şimdiye kadar bu konuda yapılan çalışmalar kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır ve benzer araştırmalar yürütmeyi planlayan araştırmacılar için kılavuz niteliğindedir. Prof. Dr. Şule Özmen
ix Önsöz Son otuz yıldır finansal piyasalar ile ilgili anomalileri inceleyen araştırmacılar piyasaların etkin olmadığını, bazı dönemsellikler içerdiğini bulmuşlardır. Bu dönemsellikler içerisinde en fazla bilineni haftanın günü etkisi, ayın dönüm etkisi ve Ocak ayı etkisi olarak sıralanabilir. Dönemsellikten bahsedildiğinde piyasanın belirli dakika, saat, gün, ay veya ayın belirli dönemlerinde diğer zamanlarından farklı davranışlar göstermesi kastedilmektedir. Eğer piyasada böyle bir dönemsellik var ise bu durum piyasanın etkin olmadığı anlamına gelecektir. Dönemsellikler sadece hisse senedi piyasalarında değil aynı zamanda altın, döviz, tahvil, emtia ve gelecek piyasalarında da görülmektedir. Yapılan bir çok araştırma dönemselliklerin var olduğunu göstermiş olmasına rağmen dönemselliklerin sebebinin ne olduğu üzerinde kabul görmüş bir teori bulunmamaktadır. Takas süresi, bilgi akışı, farklı zaman dilimlerinde yer alınması, vergi indirimi yatırımcıların psikolojik durumları ve risk dönemsellik sorununun açıklanmasında kullanılan bazı teorileri oluştursa da kesin olarak herkesin uzlaştığı bir teori oluşmamıştır. Bazı çalışmalarda vergi teorisini destekler sonuçlar bulunurken vergi alınmayan dönemlere ait çalışmalarda da bu etkinin var olması tek sebebin bu olup olmadığına dair soru işaretleri yaratmıştır. Bu çalışmanın amacı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası - 100 endeksinde dakikalık verilerden hareketle bir dönemselliğin var olup olmadığını araştırmaktır. Çalışmada hem parametrik hem de parametrik olmayan testler kullanılacak ve sonuçların birbiriyle ne kadar tutarlı olduğuna bakılacaktır. Her iki analizi birden kullanma sebebi finans verilerinin normal dağılıma sahip olmamasıdır. Çalışmada dakikalık getirilerin ortalamalarının sıfıra eşit olup olmadığı, haftanın günlerine göre dakikalık getirilerinin ortalamalarının sıfıra eşit olup olmadığı, ayın ilk yarısında ve ikinci yarınsındaki dakikalık getirilerin ortalamalarının eşit olup olmadığı ve Ocak ve Aralık aylarındaki dakikalık getirilerin ortalamalarının birbirine eşit olup olmadığı karşılaştırılacaktır.
x Bu çalışmada 05.01.1998 ile 14.11.2005 tarihleri arasındaki 1933 günlük gün içi İMKB-100 endeksinden elde edilen dakikalık getiriler, 464,931 adet gün içi getirisi, üzerinden yapılmıştır. Bu dönemselliklerden gün içi verisinde seans açılışlarında negatif kapanışlarda ise pozitif getirinin oluşması en anlamlı sonuçlar olarak bulunmuştur. Ayın dönüm etkisi ve Ocak ayı etkisi incelendiğinde ise bazı dakikalarda istatistiksel olarak anlamlı sonuçlar bulunmuş olsa da bulguların tamamı literatürle uyumlu değildir. Örneğin ayın dönüm etkisinde bazı dakikalarda ayın ilk yarısında bazı dakikalarda ise ayın ikinci yarısında anlamlı getiri bulunmuş, Ocak ayı etkisi araştırılırken ise bazı dakikalarda Ocak ayında Aralık ayına oranla daha yüksek getiri bazı dakikalarda ise Aralık ayında Ocak ayına göre daha yüksek getiri olduğu görülmüştür. Bulgular kısmında yer alan tablolar özet tablo olarak sunulmuş her bir tablo oluşturulması için kullanılan testler ile ilgili sonuçlar kitabın ekinde yer alan CD içerinde verilmiştir. Her bir testin sonuçları tek tek kitap içerisine yer alması yerine tablolaştırılarak daha hızlı yorumlanması sağlanmıştır. Bu çalışmanın ilk bölümünde etkin piyasa hipotezi ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının tarihi gelişimi, ikinci bölümünde yapılan istatistik testlerinin tanımı verilmiştir. Üçüncü bölümde yapılmış olan çalışmalar, dördüncü bölümde ise veri seti ve bulgular özetlenmiştir. Beşinci bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır. Kitabın hazırlanması sürecinde bıkmadan düzeltmeler yapan Birgül KIZILDAĞ a teşekkür ederim. Bu çalışmada yer alan bulgu ve sonuçlar yazarın kendisine ait olup İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın görüşlerini yansıtmaz.