T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI

T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI NİĞDE İLİ SCOLIIDAE (HYMENOPTERA: VESPOIDEA) TÜRLERİ ÜZERİNE SİSTEMATİK, FAUNİSTİK VE EKOLOJİK ARAŞTIRMALAR GÖZDE BÜŞRA ELÇİN Haziran 2012

T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI NİĞDE İLİ SCOLIIDAE (HYMENOPTERA: VESPOIDEA) TÜRLERİ ÜZERİNE SİSTEMATİK, FAUNİSTİK VE EKOLOJİK ARAŞTIRMALAR GÖZDE BÜŞRA ELÇİN Yüksek Lisans Tezi Danışman Yrd. Doç. Dr. Nil BAĞRIAÇIK Haziran 2012

Bana Ayaklarımın Üzerinde Durmayı Öğreten Sevgili Annem e ve Babam a

ÖZET NİĞDE İLİ SCOLIIDAE (HYMENOPTERA: VESPOIDEA) TÜRLERİ ÜZERİNE SİSTEMATİK, FAUNİSTİK VE EKOLOJİK ARAŞTIRMALAR ELÇİN, Gözde Büşra Niğde Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nil BAĞRIAÇIK Haziran 2012, 88 sayfa Bu çalışma, 2011 yılı Haziran-Eylül ayları arasında Niğde ilinden toplanan 283 (47, 236 ) Scoliidae örneğine dayanmaktadır. Araştırma bölgesinde; Scoliinae alt familyasına ait 9 tür ve alttür: Colpa klugii (Vander Linden, 1827); Colpa quinquecincta (Fabricius, 1793); Megascolia maculata maculata (Drury, 1773); Scolia hirta (Schrank, 1781); Scolia fallax Eversmann, 1849; Scolia sexmaculata (Müller, 1766); Scolia anatoliae (Osten, 2004); Scolia asiella Betrem, 1935; Scolia fuciformis Scopoli, 1786 tespit edilmiştir. Colpa quinquecincta dışındaki tüm taksonlar Niğde ili Scoliidae faunası için ilk kayıttır. Örnekler teşhis edilmiştir. Türlerin kanat ölçümleri klasik morfometri yöntemleri kullanılarak karşılaştırılmış ve akrabalıkları tespit edilmiştir. İncelenen her taksa için kanat ve genitalyaların çizimleri yapılmıştır. Türler hakkında sistematik, faunistik, ekolojik, biyolojik ve fenolojik bilgiler verilmiştir. Anahtar Sözcükler: Hymenoptera, Scoliidae, Sistematik, Fauna, Ekoloji, Klasik morfometri, Niğde, Türkiye. iv

ABSTRACT SYSTEMATIC, FAUNISTIC AND ECOLOGICAL STUDIES ON SCOLIIDAE (HYMENOPTERA: VESPOIDEA) SPECIES IN NİĞDE ELÇİN, Gözde Büşra Nigde University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology Advisor: Assistant Professor Dr. Nil BAĞRIAÇIK June 2012, 88 pages The present study is based on the 283 (47, 236 ) Scoliidae samples collected in Niğde province between June-September 2011. 9 species and sub-species of Scoliinae subfamily are derived in the studied area; Colpa klugii (Vander Linden, 1827); Colpa quinquecincta (Fabricius, 1793); Megascolia maculata maculata (Drury, 1773); Scolia hirta (Schrank, 1781); Scolia fallax Eversmann, 1849; Scolia sexmaculata (Müller, 1766); Scolia anatoliae (Osten, 2004); Scolia asiella Betrem, 1935; Scolia fuciformis Scopoli, 1786. All the taxa expect for Colpa quinquecincta are first records for Scoliidae fauna in Niğde province. The samples were identified and the wing measurements of the samples were compared using the traditional morphometric methods, and the relationship of the species were identified. The drawings of wings and genitalias were made for each taxa. The systematic, faunistic, ecological, biological and phenological informations of the species were given. Keywords: Hymenoptera, Scoliidae, Systematic, Fauna, Ecology, Traditional morphometry, Niğde, Turkey v

TEŞEKKÜR Yüksek lisans dönemim süresince bilgisi ve öğreticiliği ile her zaman güç veren, danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Nil BAĞRIAÇIK a, klasik morfometri çalışmalarında büyük yardımını gördüğüm Sayın Yrd. Doç. Dr. Teoman KANKILIÇ a, cinsiyet organları ile kanat preparatlarının fotoğraflanması ve ölçümlerinin yapılmasında kullanılan kameralı mikroskop için gerekli maddi fonu sağlayan 210T033 nolu TÜBİTAK Projesi ne ve proje yürütücüsü olan Sayın Yrd. Doç. Dr. Recep KARA ya, bitki örneklerinin tanımlanmasındaki yardımları için Sayın Yrd. Doç. Dr. Ahmet SAVRAN a, araştırmam boyunca her konuda desteğini esirgemeyen, her zaman için yol gösteren, gerektiğinde hoca gerektiğinde en iyi arkadaş olmayı bilen sevgili arkadaşım Doktorand Mehmet Fuat GÜLHAN a (Niğde Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı), hem laboratuvar hem de arazi çalışmalarım sırasında bilgi ve tecrübelerinden yararlandığım, bitip tükenmeyen enerjisi, mütevazı kişiliğiyle bir bilim adamının nasıl olması gerektiğini bana öğreten sevgili hocam Doktorand Münir UÇAK a (Ankara Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı) ve bugünlere gelmemde büyük emeği geçen, her zaman maddi-manevi desteklerini gördüğüm aileme en içten duygularımla teşekkür ederim. vi

İÇİNDEKİLER ÖZET.... iv ABSTRACT....... v TEŞEKKÜR........... vi İÇİNDEKİLER......... vii ŞEKİLLER DİZİNİ........ ix ÇİZELGELER DİZİNİ...... xi FOTOĞRAFLAR DİZİNİ...... xii BÖLÜM I GİRİŞ.......... 1 1.1 Scoliidae Familyasının Sistematikteki Yeri........... 9 1.2 Morfolojik Özellikler..... 11 1.2.1 Baş..... 11 1.2.2 Toraks..... 13 1.2.3 Abdomen... 17 1.3 Scoliidae Familyasına Ait Alt Familyaların Ayırt Edici Özellikleri.. 18 1.4 Scoliidae Familyasını Diğer Aculeata lardan Ayıran Özellikler...... 20 BÖLÜM II MATERYAL VE YÖNTEM.... 21 2.1 Araştırma Alanının Yeri ve Özellikleri...... 21 2.2 Materyalin Toplanması...... 23 2.3 Materyalin hazırlanması ve teşhisi..... 25 2.4 Metrik Morfolojik Karakterler... 26 2.4.1 Ölçüleri kullanılan karakterler........ 26 2.5 Morfolojik Verilerin Analizi...... 27 BÖLÜM III ARAŞTIRMA BULGULARI..... 29 vii

3.1 Araştırma Sonucu Saptanan Türlerin Faunistik, Sistematik ve Biyolojik Açıdan Değerlendirilmesi..... 29 3.2 Morfometrik Bulgular.... 56 3.2.1 Metrik karakterler......... 56 3.2.1.1 Anova analizi (Tek değişkenli varyans analizi) 59 3.2.1.2 Manova analizi (Çok değişkenli varyans analizi). 62 3.2.1.3 Post Hoc (Tukey) testi... 63 3.2.1.4 Kanonikal vektör analizi (CVA)... 65 3.2.1.5 Kümeleme analizi (Cluster).. 69 BÖLÜM IV TARTIŞMA VE SONUÇ.... 72 KAYNAKLAR....... 83 ÖZGEÇMİŞ..... 88 viii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1 Bir Scoliidae dişisinin genel görünüşü...... 3 Şekil 1.1 Königsmann a göre Aculeata nın filogenisi..... 10 Şekil 1.2 Brothers ve Carpenter a göre Vespoidea nın familyaları..... 10 Şekil 1.2.1 Scoliidae türlerinde başın genel yapısı...... 11 Şekil 1.2.2 Megascolia cinsine bağlı bireylerde clypeus yapısı....... 12 Şekil 1.2.3 Scoliidae türlerinde anten yapısı........ 12 Şekil 1.2.4 Scoliidae türlerinde toraksın genel yapısı ve kısımları.. 13 Şekil 1.2.5 Scoliidae türlerinde mesosternum ve metasternum yapıları. 14 Şekil 1.2.6 Bazı skolid bireylerine ait bacak yapıları...... 15 Şekil 1.2.7 Scoliidae cinslerinde ön kanat yapısı...... 16 Şekil 1.2.8 Scolia asiella türünde arka kanat üzerinde yer alan hamuli ve familyanın karakteristik özelliği olan kanat ucu damarlanması..... 17 Şekil 1.2.9 Scoliidae türlerinde üç parçalı olan propodeum un genel yapısı... 18 Şekil 1.3 Scoliinae ve Proscoliinae (Vespoidea: Scoliidae) alt familyalarına bağlı bireylerin bazı vücut kısımları arasındaki farklar.... 19 Şekil 2.1 Araştırma sahası olan Niğde ilinin coğrafi konumu..... 22 Şekil 3.1 Colpa klugii türünde kanat yapısı..... 31 Şekil 3.2 Colpa klugii türünün yakalandığı lokaliteler.... 32 Şekil 3.3 Colpa quinqucincta türünde kanat yapısı..... 33 Şekil 3.4 Colpa quinqucincta türünde genital aparat yapısı.... 34 Şekil 3.5 Colpa quinqecincta türünün yakalandığı lokaliteler. 35 Şekil 3.6 Megascolia maculata maculata alttüründe kanat yapısı....... 37 Şekil 3.7 Megascolia maculata maculata alttüründe genital aparat yapısı...... 38 Şekil 3.8 Megascolia maculata maculata alttürünün yakalandığı lokaliteler.. 38 Şekil 3.9 Scolia anatoliae türünde kanat yapısı...... 41 Şekil 3.10 Scolia anatoliae türünde genital aparat yapısı... 41 Şekil 3.11 Scolia anatoliae türünün yakalandığı lokaliteler.... 42 Şekil 3.12 Scolia asiella türünde kanat yapısı..... 43 Şekil 3.13 Scolia asiella türünde genital aparat yapısı.... 44 Şekil 3.14 Scolia asiella türünün yakalandığı lokaliteler.... 44 Şekil 3.15 Scolia fallax türünde kanat yapısı...... 46 Şekil 3.16 Scolia fallax türünde genital aparat yapısı..... 46 ix

Şekil 3.17 Scolia fallax türünün yakalandığı lokaliteler...... 47 Şekil 3.18 Scolia fuciformis türünde kanat yapısı... 48 Şekil 3.19 Scolia fuciformis türünde genital aparat yapısı...... 49 Şekil 3.20 Scolia fuciformis türünün yakalandığı lokaliteler...... 49 Şekil 3.21 Scolia hirta türünde kanat yapısı.... 51 Şekil 3.22 Scolia hirta türünde genital aparat yapısı... 51 Şekil 3.23 Scolia hirta türünün yakalandığı lokaliteler... 52 Şekil 3.24 Scolia sexmaculata türünde kanat yapısı.... 54 Şekil 3.25 Scolia sexmaculata türünde genital aparat yapısı... 54 Şekil 3.26 Scolia sexmaculata türünün yakalandığı lokaliteler... 55 Şekil 3.2.1.4 CVA da dişi skolid populasyonlarının kümelenmesi... 68 Şekil 3.2.1.5 CVA da erkek skolid populasyonlarının kümelenmesi... 69 Şekil 3.2.1.6 Analiz edilen skolid erkeklerinde morfolojik farklılığı gösteren mahalanobis mesafe matrisi temel alınarak oluşturulan UPGMA kümelemesi... 71 3.2.1.7 Analiz edilen skolid dişilerinde morfolojik farklılığı gösteren mahalanobis mesafe matrisi temel alınarak oluşturulan UPGMA kümelemesi... 71 Şekil 4 Niğde ili Scoliidae faunası... 73 Şekil 5 Çalışma alanında bulunan Scoliidae türlerinin, örnekleme yapılan lokalitelere göre dağılımı... 74 Şekil 6 Niğde ilinde yayılış gösteren dişi ve erkek skolid bireylerinin fenolojik aktivite durumu... 75 Şekil 7 Niğde ilinde yayılış gösteren skolidlere ait eşey-oran grafiği... 76 x

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1 Vespoidea üst familyası içerisinde yer alan familyalar....... 2 Çizelge 3.2.1.a Scoliidae familyasına bağlı dişi bireylerden alınan bazı kanat karakterlerine ait ölçümlerinin ortalama, standart sapma ve minimum-maksimum değerleri.... 57 Çizelge 3.2.1.b Scoliidae familyasına bağlı erkek bireylerden alınan bazı kanat karakterlerine ait ölçümlerinin ortalama, standart sapma ve minimum-maksimum değerleri... 58 Çizelge 3.2.1.1.a Niğde ili Scoliidae populasyonlarındaki ( ) morfometrik karakterlerin varyans analizi (ANOVA) sonuçları.... 60 Çizelge 3.2.1.1.b Niğde ili Scoliidae populasyonlarındaki ( ) morfometrik karakterlerin varyans analizi (ANOVA) sonuçları.... 61 Çizelge 3.2.1.2.a Erkek skolidlerde çok değişkenli varyans analizi (MANOVA) sonuçları... 62 Çizelge 3.2.1.2.b Dişi skolidlerde çok değişkenli varyans analizi (MANOVA) sonuçları... 62 Çizelge 3.2.1.3.a Scoliidae familyasına ait altı türde ( ) ölçülen morfometrik karakterlerin Post Hoc (Tukey) analiz sonuçları....... 64 Çizelge 3.2.1.3.b Scoliidae familyasına ait altı türde ( ) ölçülen morfometrik karakterlerin Post Hoc (Tukey) analiz sonuçları....... 64 Çizelge 3.2.1.4.a, b Kanonikal vektör analizine göre erkek ve dişi skolid türlerinin eigen değerleri, yüzde eigen değerleri ve yüzde kümülilatif eigen değerleri..... 65 Çizelge 3.2.1.5.a, b Kanonikal vektör analizi morfolojik karakterler temel alınarak çalışılan 14 kanat uzunluk karakterine göre erkek ve dişi skolid türlerine ait doğruluk tablosu... 66 Çizelge 3.2.1.6 CVA da morfometrik değişkenlerin ilk 4 vektöre katkısı...... 67 Çizelge 3.2.1.7 Erkek bireylerde morfolojik farklılığı gösteren Mahalanobis mesafe matrisi (alt kısım) ve istatistiki önem dereceleri (üst kısım).... 70 Çizelge 3.2.1.8 Dişi bireylerde morfolojik farklılığı gösteren Mahalanobis mesafe matrisi (alt kısım) ve istatistiki önem dereceleri (üst kısım) 70 Çizelge 4 Scoliidae tür ve alttürleri için besin kaynağı oluşturan bitki grupları.. 77 Çizelge 5 Niğde ilinden tespit edilen türlerin listesi..... 82 xi

FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Fotoğraf 1.a, b Megascolia maculata maculata alttür ünde beslenme davranışı... 5 Fotoğraf 2.2 Arazi çalışmaları sırasında örnekleri yakalamak için kullanılan atrap... 23 Fotoğraf 2.3 Toplanan örnekleri etkisiz hale getirmek için kullanılan KCN li öldürme kavanozları... 24 Fotoğraf 2.4 Öldürme kavanozlarının kullanım süresi dolduktan sonra imha edilmesi... 24 Fotoğraf 2.4.1 Bazı skolid türlerinde ön ve arka kanat ölçülerinin alınış şekilleri.. 27 Fotoğraf 3.1 Colpa klugii türünde genel görünüş.... 30 Fotoğraf 3.2 Colpa quinquecincta türünde genel görünüş...... 33 Fotoğraf 3.3 Megascolia maculata maculata alttüründe genel görünüş.. 36 Fotoğraf 3.4 Scolia anatoliae türünde genel görünüş...... 40 Fotoğraf 3.5 Scolia asiella türünde genel görünüş... 43 Fotoğraf 3.6 Scolia fallax türünde genel görünüş... 45 Fotoğraf 3.7 Scolia fuciformis türünde genel görünüş.... 48 Fotoğraf 3.8 Scolia hirta türünde genel görünüş..... 50 Fotoğraf 3.9 Scolia sexmaculata türünde genel görünüş. 53 Fotoğraf 3.10 Bazı Scoliidae cinslerinde ait ön kanat hücre sayısı..... 59 Fotoğraf 4 Dişi skolid bireyinin toprak altına gizlendiği alanın görüntüsü.... 76 Fotoğraf 5 Scoliidae ve Tiphiidae türleri için uygun bir barınma ortamı olan Aegilops cinsi bitkiler ile kaplı kır habitatı..... 78 Fotoğraf 6 Scoliidae türlerinin en çok tercih ettiği yaşam ortamları... 79 xii

BÖLÜM I GİRİŞ Insecta sınıfında yer alan böcekler, günümüzde bilinen hayvan türlerinin yaklaşık %90'ını içermektedir. Insecta sınıfı içinde en kalabalık takım Coleoptera (Kın kanatlılar) olup, 350 bin kadar türü vardır [1]. Bunu 150 bin tür ile Lepidoptera (Pul kanatlılar) takımı takip etmektedir [2, 3]. Hymenoptera (Zar kanatlılar) takımı ise 20 bin civarındaki türü ile Insecta sınıfının en önemli gruplarından birini oluşturmaktadır [1]. Hymenoptera takımı, (kanatlı formlarında) zarsı yapıda iki çift kanat bulunmasından dolayı Zar kanatlılar olarak da bilinirler. Ön ve arka kanat hamuli adı verilen kancalarla birbirine tutturulmuştur ve uçuş sırasında birlikte hareket ederler. Ağız parçaları iyi gelişmiş mandibulları ile çiğnemeye adapte olmuştur. Çoğu türde ağız parçaları proboskis içinde gelişir. Böylece nektar gibi sıvı besinleri kolaylıkla alabilirler. Büyük birleşik gözleri ve tipik olarak üç adet basit gözleri (ocelli) vardır. Ovipozitör iyi gelişmiştir. Bazı gruplarında ovipozitör sokucu iğneye dönüşmüştür [1]. Abdomenin ilk segmenti genellikle metatoraks ile kaynaşmıştır, bazı gruplarda ilk ve ikinci abdominal segment arasında ince bir sap kısmı görülür. Larvaları çoğunlukla bacaksızdır, baş gelişmiştir. Bazılarında toraks bacakları bulunur. Parazit, avcı olabilirler ya da bitki ile beslenirler. Serbest tipte pupaları vardır [4]. Hymenoptera takımı, Symphyta ve Apocrita olmak üzere iki alt takıma ayrılır. Symphyta da kanat damarları iyi gelişmiştir. Erginlerinde abdomen tüm genişliğince toraksa bağlanır. Ağız parçaları iyi gelişmiş ve çiğneyici tipdedir. Bitkilerle beslendiklerinden yaprak ve odun zararlısı olarak da bilinirler. Dişilerde yumurta koyma borusu gelişmiştir. Yumurtalarını bitki dokusu içine bırakırlar. Apocrita da abdomenin birinci segmenti toraks ile kaynaşmıştır. Abdomenin birinci ve ikinci segmentleri arasında arıya esneklik sağlayan ince bir sap (petiol) vardır. Ayaksız kurtçuk şeklinde olan larvaları parazit veya predatördür. Bu alt takım; Tenebrantia (mazı arıları, parazit arılar) ve Aculeata (sokucu arılar) olmak üzere iki gruba ayrılır [1]. 1

Tenebrantia dişilerinde ovipozitör yumurtanın konağa bırakılması için özelleşmiştir. Aculeata dişilerinde ise ovipozitör, avın paralize edilmesinde kullanılan zehiri enjekte etmeye yarayan sokucu iğneye dönüşmüştür. Aculeatların çoğu soliter arılardır. Ancak bazı familyalarında (Apidae ve Vespidae) sosyal yaşam tarzı görülmektedir [1, 5]. Aculeata grubu içerisinde Vespoidea, Apoidea ve Chrysidoidea olmak üzere üç üst familya bulunmaktadır [6]. Dünyada 48.000 türü bulunan Vespoidea üst familyası Mutilidae, Pompilidae, Sapygidae, Sierolomorfidae, Vespidae, Rhopalosomatidae, Tiphiidae, Bradynobaenidae, Formicidae ve Scoliidae olmak üzere on familyayı içerir (Çizelge 1) [7]. Çizelge 1 Vespoidea üst familyası içerisinde yer alan familyalar Scoliidae familyası Vespoidea üst familyası içerisinde yer alır [8]. Familyanın Cretaceous dönemine ait fosil kayıtları bulunmaktadır [9]. Hymenoptera takımının en tüylü ve en iri türlerini içeren Scoliidae türleri, kozmopolit bir dağılım gösterirler [10]. Morfolojik olarak, yaşam tarzı ve habitat tercihi bakımından Tiphiidae ile benzerlik gösterirler ve genellikle aynı habitatta bulunurlar [11]. Scoliidae türlerinde her iki eşey kanatlıdır. Anten dişide 12, erkekte 13 segmentli olup, dişilerde çengel şeklinde kıvrılmıştır. Bileşik gözler böbrek şeklindedir. Clypeus un yapısı 2

dişi ve erkekte farklılık gösterir. Pronotum protoraks a kadar dar bir yapıdadır. Mesasternum ve metasternum enine bir dikiş ile bölünmüştür. Propodeum üç kısımdan oluşur. Orta tibia tek mahmuzludur. Birinci bacak çiftinin tibia sı bükülerek temizleme tarağı olarak işlev görmektedir (Şekil 1) [5, 7]. Şekil 1 Bir Scoliidae dişisinin genel görünüşü [7] Scoliidae türlerinde, vücudun sık tüylü olduğu ve bu tüylerin mahmuz şeklini aldığı görülür. Vücut büyüklükleri; 10-40 mm arasındadır, nadir olarak 60 mm büyüklüğünde olan türlerde görülebilir [12]. Her iki özellikten dolayı mamut (dev, kocaman) arıları ya da mahmuzlu arılar olarak da isimlendirilirler [13]. Dişi bireylerin vücudu erkek bireylere göre her zaman daha büyüktür. Familyanın özellikle Campsomerini tribusuna ait bireylerde eşeysel dimorfizm belirgin bir şekilde görülürken, diğer cinslere ait eşeylerin morfolojileri homojenlik gösterir [12]. 3

Skolidler, genellikle gövdede siyah zemin üstüne sarı, turuncu ve kırmızı desenler ile mavi, siyah, sarı ve kahverengimsi renkte kanatlara sahiptir [7, 12]. Kanat renklenmelerindeki farklılıklar yiyecek alımı ve çiftleşme gibi olaylarda bireylerin dikkatini çekerek, iletişimi kolaylaştırmaktadır [14]. Ülkemizde yayılış gösteren Megascolia maculata maculata alttürü 4 cm den fazla boyu, parlak iki çift sarı benek ve iri yapısı ile dikkat çekicidir. Eşek arılarının aksine insanlara saldırmazlar. Çok nadiren dişi bireylerin bacaklarında bulunan mahmuz şeklindeki dikenleri insanlara batırdığı görülebilir [13]. Skolidler, tropik ormanlardan sıcak savanlara kadar çok farklı biyotoplarda ve ektoparazit oldukları skarabeidler ile aynı habitatlarda bulunabilirler [15]. Soliter olan skolidlerin erginleri çiçeklerin nektar ve polenleriyle, larvaları ise diğer böcekler üzerinden beslenirler (Fotoğraf 1) [7, 13]. Ergin skolidler yavrularına besin sağlamak için; çürümüş odun parçaları ve kumlu toprak yüzeyleri üzerinde alçak uçuş yaparak konukçularını arar. Konukçunun dışkısı, kütikula kalıntısı ve kokusu çoğu zaman dişi skolidler için konukçuyu bulmakta yol gösterici olur [16]. Genellikle konukçularının açtığı tünellerden yararlanan dişi skolidler, bazen de mandibulleri ve ön bacakları yardımıyla kendileri toprağı kazar. Konukçularını buldukları anda, onları sıkıca kavrar ve torakslarına iğnelerini batırarak felç ederler. Bu sırada yumurtalarını, avın abdomeni üzerine yapıştırırlar. Bazı skolid türleri parazitlenen larvanın etrafında hücre şeklinde bir oda açar ve larvayı daha derine sürükleyerek açtığı odaya yerleştirirler. Yaklaşık iki hafta içinde yumurtadan çıkan skolid larvaları, taze besinle karşılaşmış olurlar [17, 18]. Skolid dişileri çiftleştikten sonra bir süre dinlenir, çiçeklerden nektar alarak yumurtalarını olgunlaştırır. Üreme kapasiteleri oldukça düşüktür. Yaklaşık 50 gün yaşayan skolid dişileri, günde 2 yumurta üretmektedir. Bu da bir üreme sezonunda ortalama 50-70 yumurta demektir. Yumurtalar 2-4 mm. arasında; yuvarlak ve kutupludur [13]. Birkaç hafta içinde yumurtadan çıkan larva, 35-41 günlük pupa evresini takiben 6-10 gün içerisinde ergin forma dönüşmektedir [19]. Skolidler rüzgâra karşı hızlı uçabilen arılardır. Çiçeklerle beslenecekleri zaman uçuşa ara verirler. Günün erken saatlerinde erkek bireyler yoğun bir şekilde gözlenir, dişi bireyler de 4

öğleden sonra ortaya çıkarlar. Koku feromonları sayesinde erkek bireyler dişi bireylerin ortaya çıkacağını önceden anlarlar. Dişiler, toprak altında konukçularını ararken erkekler de toprağa yakın yerlerden uçmaya başlarlar. Erkek bireyler sabaha kadar aktif olurlar. Erkek skolidlerden yaklaşık on beş bireyin bir çiçek üzerinde geceyi geçirmek için bir araya geldiğini gözlemlenmiştir. Dişi skolidler ise geceyi toprak altında geçirirler. Erkek bireylerin ömrü, dişilere göre üç, dört hafta daha kısadır [14]. Skolidlerin vücut kıllarının polen tutma özelliği olmadığı için tozlaşmaya katkıları sınırlı düzeyde olmaktadır. Ancak, erkek skolid bireylerinin pseudokopulasyon davranışı ile tozlaşmayı sağladıkları bilinmektedir [20]. Fotoğraf 1. a, b Megascolia maculata maculata alttür ünde beslenme davranışı (orijinal) Scoliidae familyası ekonomik açıdan büyük öneme sahiptir. Familyanın dişi bireyleri, tarım ve orman zararlılarından olan Scrabaeidae ve Curculionidae (Coleoptera) larvaları üzerinde ektoparazittir [7]. Özellikle Scarabaeidae familyasına mensup olan gerçek mayıs böcekleri, gergedan böcekleri, altın böcekleri ve bambullar dişi skolidlerin konukçuları arasında yer alır. Skolid larvaları, mera ve ekin zararlılarından olan koleopter larvaları üzerinden beslenerek biyolojik mücadele biyolojik kontrol ajanı olarak rol oynarlar [13]. 5

Hawaii ve ABD de Scoliidae türleri, şeker kamışı zararlısı olan Japon böceği larvaları üzerinde kontrol ajanı olarak kullanılmıştır ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir [13]. Yeni Zelanda da yapılan bir çalışmada Scoliidae türlerinin üreme biyolojileri hakkında bilgiler vermiştir [21]. Yeni Gine de sarı çiçek arısı olarak da bilinen Radumeris tasmaniensis (Scoliidae) türünün Pericoptus sp. (Scarabaeidae: Dynastinae) üzerinde ektoparazit olduğu bildirilmiştir [19]. Campsomeriella annulata türünün, toprak altına Y şeklinde tuzaklar kurarak konukçusuna yöneldiği gözlemlenmiştir [16]. Conopidae familyasından bazı dipterler ile skolidler arasında da parazitik bir ilişki olduğu bilinmektedir. Bazı Conops türlerinin çiçek üzerinde beslenme sırasında skolidler etrafında çok fazla bulunduğu, dişi bireyin yumurtasını erginleşmesi için skolid abdomeninin içine bıraktığı gözlemlenmiştir. Conops elegans, Conops unicolor, Conops australianus türlerinin skolidler üzerinde parazit olduğu bildirilmiştir [14]. Ülkemizde, skolidlerin biyolojileri tam olarak bilinmemektedir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde çalışılan skolid türlerinde populasyon yoğunluğu gözlenerek, türlerin besin tercihi ve çiftleşme davranışları anlatılmıştır [14]. Ülkemizde yayılış gösteren Scolia sexmaculata (Vespoidea: Scoliidae) türünün Anomala, Anisoplia (tahıl zararlısı), Tropinota hirta (sebze, meyve zararlısı) ve Cetonia larvalarında parazit olduğu, diğer bazı Scoliidae türlerinin ise, Dynastes, Lucanus ve Melolontha türlerinin larvalarını yok ettiği belirtilmiştir [13]. Scoliidae faunasının belirlenmesiyle ilgili en eski çalışma 1935 e dayanmaktadır [22]. Palearktik bölgede yayılış gösteren Scolia hirta ve Scolia sexmaculata nın genel özellikleri hakkında bilgi verilmiştir [23]. Proscoliinae ve Scoliinae alt familyalarının morfolojik özellikleri belirtilerek, Proscoliinae alt familyası ile ilgili biyolojik gözlemler anlatılmıştır [11]. Kıbrıs ın Scoliidae faunası çalışılmış, bazı türler ve sinonimleri revize edilmiş, birbirine çok benzeyen Scolia orientalis, Scolia cypria, Scolia flaviceps, Scolia 6

erythrocephala ve Scolia boeberi türleri karşılaştırılmıştır [24]. Scolia fallax türü Kıbrıs dan yeni kayıt olarak bildirilmiştir [25]. İsrail in Scoliidae faunasına ait 18 tür kayıt verilmiştir [26]. İran skolidleri revize edilerek, 43 tür kayıt edilmiştir [15]. Yunanistan ve Yunan Adaların dan 18 tür kayıt verilmiştir. Bunlardan, Scolia asiella ve Scolia flaviceps türlerinin Avrupa için ilk kayıt olduğu bildirilmiştir [27]. Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan ülkelerini kapsayan Orta Asya Bölgesi nden 26 skolid türü bulunmuştur [28]. İran da Scoliidae familyasına ait 9 takson belirlenmiş, Dasyscolia ciliata ciliata türü İran ve Yakın Doğu için, 4 türün ise Fars bölgesi için yeni kayıt olduğu belirtilmiştir [29]. İran Scoliidae faunası ile ilgili başka bir çalışmada 8 takson belirlenmiş, Dasyscolia ciliata araratica, Scolia fallax ve Scolia fuciformis türleri İran faunası için yeni kayıt olarak verilmiştir [30]. Türkiye nin Scoliidae faunasını kapsayan yabancı araştırmacılara ait çeşitli çalışmalar vardır [12, 14, 15, 22, 27, 31-35]. Türkiye de yapılan çalışmalar da bulunmaktadır: Balıkesir, İzmir, Manisa ve Muğla illerinden 3 cinse bağlı 5 skolid türü tespit edilmiştir [57]. Ankara ili nde yapılan bir çalışmada Colpa ve Scolia cinslerine ait 5 tür ve 2 alttür saptanmıştır [36]. Scoliidae familyasına ait ülkemizde bulunan ve bulunması muhtemel olan 22 tür bildirilmiştir [37]. Isparta ilinin Gölcük doğal parkında Vespidae, Scoliidae ve Tiphiidae familyaları üzerine yapılan bir araştırma sonucu, Scoliidae familyasına ait 3 cins e bağlı 5 tür kayıt verilmiştir [38]. Lodos Entomoloji Müzesinde bulunan 10 tür belirlenmiştir [39]. Manisa ili nden Scoliidae familyasına ait 10 tür ve alttür tespit edilmiştir [40]. Türkiye nin temel korolojik kategorilerine göre ülkemizde bulunan skolid türleri listelenmiştir [41]. Proscoliinae ve Scoliinae olmak üzere iki alt familyaya ayrılan Scoliidae familyası dünyada yaklaşık 560 tür, 220 alttür, 43 cins, 28 alt cins ve 2 alt familya ile temsil edilmektedir [42]. Dünyada yalnızca iki türü bulunan Proscoliinae alt familyası Palaearktik bölgede yayılış göstermektedir. Erkek bireylerin vücudu siyah, dişi bireylerin ki ise kızıl renklidir. Scoliinae türlerindeki gibi yoğun ve renkli tüylere sahip değillerdir. Konukçuları bilinmemektedir [7]. 7

Scoliidae familyasına ait Palaearktik bölgeden 100 [43], Batı Palaearktik bölgeden 69 [11], İran dan 56 [30], Hindistan dan 79 [44], Orta Asya dan ise; 26 tür olduğu bildirilmiştir [28]. Türkiye de Scoliidae familyasının, 24 tür ve alttür ü bulunmaktadır [10, 37, 38]. Ancak, Özbek ve Anlaş (2011) ülkemizde 22 Scoliidae türü bulunduğunu bildirmiştir. Ülkemizde Proscoliinae ye ait sadece Proscolia spectator türü bulunmaktadır. Bu türün dişi bireyine 1939 yılında Ankara da bir defa rastlanmıştır. Familya nın diğer türü olan Proscolia archarica ise Türk-İran sınırına yakın olan Aras Nehri nde gözlenmiştir. Bu nedenle, türün ülkemizde de yayılış gösterdiği düşünülmektedir [37]. Yapılan literatür taramaları sonucunda, ülkemizde Scoliidae faunası ile ilgili araştırmaların az sayıda olduğu, türlerin coğrafî dağılımının belirlenmesinde eksiklikler bulunduğu görülmüştür. Niğde ili; Scoliidae faunası da yeteri kadar incelenmemiştir. Özbek ve Osten (1999), Niğde ilinden Colpa quinqucincta türüne ait bir erkek birey kayıt vermiştir. Çalışma alanı olarak seçilen Niğde ili; Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri arasında geçiş teşkil etmekte ve hem faunistik hem de floristik açıdan önem taşımaktadır. Bu nedenle Niğde yöresinin Scoliidae faunası ile ilgili bilgi eksikliklerin giderilmesi ihtiyacı doğmuştur. Bu araştırmada, Niğde ilinde yayılış gösteren Scoliidae türlerinin hem sistematik hem de faunistik açıdan irdelenmesi amaçlanmıştır. İncelenen türlere ait bazı ekolojik, biyolojik ve fenolojik gözlemler tartışılarak, türlerin Türkiye ve dünyadaki yayılışları verilmiştir. Bu çalışma Scoliidae familyasının coğrafî yayılış alanlarının ve ekolojik özelliklerinin belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. İleriki çalışmalara ışık tutacağı düşünülmektedir. 1.1 Scoliidae Familyasının Sistematikteki Yeri Şube: Arthropoda (Eklembacaklılar) Latreille, 1829 Alt şube: Hexapoda (Altıbacaklılar) Sınıf: Insecta (Böcekler) Linnaeus, 1758 Alt sınıf: Pterygota (Kanat taşıyanlar) Takım: Hymenoptera Linnaeus, 1758 8

Alt takım: Apocrita Üst familya: Vespoidea Familya: Scoliidae Cresson, 1887 Alt familya: Proscoliinae Rasnitsyn, 1977 Scoliinae Latreille, 1802 Bugün Aculeata grubunun Vespoidea üst familyasında yer alan skolidler, eski taksonomik yayınlarda Scolioidea üst familyası içinde değerlendirilmiştir. Aculeata grubunun; Bethyloidea, Scolioidea, Pompilioidea, Formicoidea, Vespoidea, Sphecoidea ve Apoidea olmak üzere 7 üst familya dan oluştuğunu öne sürülmüştür. Bunlardan ilk ikisinin (Bethyloidea ile Scolioidea) en ilkel üst familya olduğunu belirtilmiş, üst familyaların çoğunun holofiletik olduğunu söylenmiştir [45]. Ancak; sonraki çalışmalarda; söz konusu holofiletik yakınlığa Scolioidea üst familyasının girmediği, Scoliodea nın muhtemelen parafiletik veya polifiletik olabileceği düşünülmüştür (Şekil 2.1) [8, 11]. Scolioidea nın bazı familyaları arasındaki karmaşık ilişkilerden dolayı kategorilerin yeniden gözden geçirilmesi ve düzeltilmesi gerektiği öne sürülmüştür. Muhtemel holofiletik benzerliklerine göre Hymenoptera nın kategorik seviyeleri yeniden incelenerek, 3 üst familya oluşturulmuştur. Bunlar; Bethyloidea, Vespoidea ve Sphecoidea dır. Bu sınıflandırmanın en çarpıcı sonucu ise; artık Vespoidea üst familyası içerisine dâhil edilen Scoliidae ve Vespidae familyaları arasındaki yakın filogenetik benzerliktir [11]. Taksonomik açıdan birbirine yakın olan bu iki familyanın bireylerinde mesosoma nın bazı bölgelerinin sinapomorf olduğu görülür [12]. Sonuç olarak Scoliidae familyası; Vespoidea üst famiyasına dahil edilerek sistematikte bugün bilinen yerini almıştır (Şekil 2.2) [11]. 9

Şekil 1.1 Königsmann a göre Aculeata nın filogenisi [8] Şekil 1.2 Brothers ve Carpenter a göre Vespoidea nın familyaları [8] Scoliidae familyası ile ilgili ilk taksonomik çalışmalar yeterince kapsamlı bulunmamış ve diğer bilim adamları tarafından fazla kabul görmemiştir. Daha sonra yapılan bir çalışmada; Scoliidae familyası Campsomerinae ve Scoliinae olmak üzere iki alt familyaya ayrılmıştır. 10

Ancak; Proscolia archaica nın erkek türünün tanımlanmasını takiben, Scoliidae familyası; Scoliinae ve Proscoliinae olarak iki alt familya olarak bildirilmiş, ardından Proscolia nın dişi bireyinin de tanımlanmasıyla birlikte bu görüş haklılık kazanmıştır. Sonuç olarak; Scoliidae familyasının Proscoliinae ve Scoliinae olarak iki alt familyadan oluştuğu, Scoliini ve Campsomerini nin de Scoliinae ye ait iki tribüs olduğu kabul edilmiştir [11]. 1.2 Morfolojik Özellikler 1.2.1 Baş Vücut eksenine dik duran başın, dorsal kısmına verteks (tepe) denir. Verteks üzerinde üç adet iyi gelişmiş ocelli (basit göz) yer alır. Başın lateralinde ise iki adet bileşik göz bulunur. Ventralde mandibulaya kadar olan alana gena (yanak), dorsalde bileşik gözlerin dorsal kenarına kadar olan alana da temple (şakak) denir. Dorsalde anterior ocelli, ventralde oral kavite ve lateralde bileşik gözler arasında kalan alan yüzü oluşturur. Yüzün dorsalinde, antenlerin çıkış yeri olan bir çift toruli (anten soketi) bulunur. Torulinin dorsal ucu genellikle basit, bazen geniş tüberküllüdür. Toruli ile median ocellusun anterior kenarı arasındaki alana frons (alın) denir. Torulinin ventralinde ise, clypeus (kafa kalkanı) yer alır (Şekil 1.2.1.a, b). Clypeus genellikle siyah renktedir ve her iki eşeyde farklılık gösterir (Şekil 1.2.2.a, b) [7, 11, 12]. Şekil 1.2.1 Scoliidae türlerinde başın genel yapısı a. frontal, b. lateral [12] 11

Şekil 1.2.2 Megascolia cinsine bağlı bireylerde clypeus yapısı. a. erkek, b. dişi [12] Toruliden çıkan bir çift anten; kaideden itibaren ince ve uzun yapılı scapus, küçük ve subkonik yapılı pedicellus, dişide 12, erkekte 13 segmentli olan flagellumdan oluşmaktadır. Dişilerde anten segmentleri erkeklerinkinden daha geniştir ve C şeklinde kıvrık bir yapı gösterir. Erkek bireylerde ise anten uzun ve düz bir yapıdadır, tyloid yoktur, radikula antenle aynı eksendedir (Şekil 1.2.3. a, b). Erkek bireylerin clypeus u dorsalde, antenleri başın orta kısmı üzerinde yer alır [11, 36, 46]. Şekil 1.2.3 Scoliidae türlerinde anten yapısı a. erkek, b. dişi [12] 12

Ağız parçaları ventralde bulunur. Maksillar palp 6, labial palp 4 segmentlidir. Dişilerde mandibül, erkeklere göre daha iridir. Glossa, paraglossa ve labiomaksillar son derece güçlü bir yapıdadır. Stipes ve prementum geniş, galea kısadır [12]. 1.2.2 Toraks Toraks, protoraks, mesotoraks ve metatoraks olmak üzere üç kısımdan oluşur. Her segmentten bir çift bacak çıkar. Mesotoraksta ön kanatlar, metatoraksta ise küçük olan arka kanatlar bulunur [5]. Pronotumun anterior kısmı belirgin bir şekilde farklılaşmıştır. Vertikal kısmında ise parlak noktalar bulunmaktadır [5, 11]. Pronotum protoraksa kadar uzanır. Protoraksın orta kısmı daralmıştır. Yan kenarları tegula ile temas halindedir [12]. Posterodorsal marjini U şeklini almıştır. Tepesi kesik olan posterolateral uç kısmen tegulanın anterior marjini üzerinde bulunur (Şekil 1.2.4. a, b) [7]. Şekil 1.2.4 Scoliidae türlerinde toraksın genel yapısı ve kısımları a. dorsal, b. lateral [12] 13

Toraksın en büyük segmenti mesotorakstır. Mesoscutum belirgin boyuna oluk taşımaktadır. Epimeron ve episternum birleşerek mesopleuronu oluşturmaktadır. Mesotorasik ve metatorasik sterna basıktır [12, 47]. Mesosternum ve metasternum enine bir dikiş ile bölünmüştür (Şekil 1.2.5.a). Metakoksa, düz ve geniş bir metasternum tarafından mesosternum ile aynı seviyede ayrılmış; kaidede geniş bir lamina tarafından kısmen gizlenmiştir (Şekil 1.2.5.b) [7, 47]. Şekil 1.2.5 Scoliidae türlerinde mesosternum ve metasternum yapıları a. mesosternum ile metasternumu birbirinden ayıran enine çizgi, b. metakoksa yapısı [7, 47]. Bacaklar koksa, trochanter, femur, tibia ve beş segmentli tarsustan oluşur. Birinci bacak çiftinin tibia sında bulunan mahmuz şeklindeki yapılar, tüm Scoliidae türlerinde karakteristik olarak bükülmekte ve temizleme tarağı olarak kullanılmaktadır. Ön tibial kalker kavisli, spatula gibidir. Orta tibia tek mahmuzludur. Ön koksa bitişik, orta ve arka koksalar geniş bir şekilde ayrılmıştır. Femur iyi gelişmiştir. Orta ve arka tibia nın dış kısmında yer alan dikenler güçlü bir yapıda iken, ön tarsus ta bulunan dikenlerse tarak şeklini almıştır. Mesosternum, mesokoksa dan geniş bir şekilde ayrılmıştır. Dişi skolidlerde, ön ve orta bacak kazmaya yönelik olarak gelişmiş, erkeklere göre daha güçlü bir yapı kazanmıştır (Şekil 1.2.6. a, b, c) [7, 11]. 14

Şekil 1.2.6 Bazı skolid bireylerine ait bacak yapıları a. arka bacak ( ), b. arka bacak ( ), c. ön bacak ( ) [12] Scoliidae türlerinde, her iki eşeyde kanatlıdır. İki çift olarak bulunan kanatlar, dinlenme halinde katlanır. Familyanın en karakteristik özelliklarinden biri; ön kanatların uç kısımında çok sayıda enine çizgi bulunmasıdır. Ön kanadın, anteriöründe bulunan renkli bölgeye pterostigma denir. Ön kanatta bulunan damarlar, özellikle de marjinal hücre ve pterostigma kısımlarındakiler, eşeyler arasında farklılık gösterir. Anterioproksimalde az veya çok sayıda güçlü setalar bulunur. Ön kanat, Scolia cinsinde iki, Megascolia ve Colpa (Heterelis) cinslerinde üç kübital hücrelidir. (Şekil 1.2.7) [7, 11, 12]. 15

Şekil 1.2.7 Scoliidae cinslerinde ön kanat yapısı a. Scolia, b. Colpa, c. Megascolia (orijinal) Arka kanatlar ön kanatlardan küçüktür. Arka kanat üzerinde yer alan bir sıra çengel şeklindeki yapı (hamuli), ön kanatlara tutunmayı sağlar. Ön kanatlara göre arka kanatlardaki damarların sayısında azalma görülür (Şekil 1.2.8) [5]. 16

Şekil 1.2.8 Scolia asiella ( ) türünde arka kanat üzerinde yer alan hamuli ve familyanın karakteristik özelliği olan kanat ucu damarlanması (orijinal). Not: Çizimler üzerindeki noktalamalar renk tonunu belirtmektedir. 1.2.3 Abdomen Dişi skolidlerde altı, erkeklerde ise yedi segmentlidir. Abdomenin ilk segmentine propodeum denir. Propodeum hariç diğer abdomen segmentlerine ise gaster adı verilir. Her abdomen segmenti dorsalde tergit, ventralde sternum olarak adlandırılır [7]. İlk sternumda propodeum, eğimli ve disk şeklinde olan iki oluk tarafından uzunlamasına üç parçaya bölünmüştür ve yine üç parçalı olan area posterior ile birleşmiştir (Şekil 1.2.9). Propodeumun anterio-ventrolateral ucu, metapleuraldaki endofragmal çukurun ilerisindedir. Karina lateralis, genellikle mevcuttur. Erkek bireylerde cerci yoktur, genital plak özelleşmiştir [11, 12]. Abdomenin uç kısmında üç çatallı bir plaka (epigidium) bulunmaktadır [46]. 17

Şekil 1.2.9 Scoliidae türlerinde üç parçalı olan propodeum un genel yapısı [7] 1.3 Scoliidae Familyasına Ait Alt Familyaların Ayırt Edici Özellikleri Proscoliinae ve Scoliinae alt familyalarının ayrımında göz şekli, clypeus yapısı, ağız kısmında bulunan palplerin sayısı, pronotum ve orta tibia daki mahmuzların yapısı, claval izler, dişilerde flagellum un yapısı, ön tibial kalker, propodeumun yapısı ve erkeklerdeki genital plaka gibi bazı vücut kısımlarına bağlı bazı özelliklerden yararlanılır [11]. Scoliinae türlerinde gözün iç marjini böbrek şeklinde, mesotibia tek mahmuzlu, ön kanatta bulunan stigma ve prestigma arası düz iken, Proscoliinae türlerinde gözün iç marjini kavisli, mesotibia iki mahmuzlu, ön kanattaki pteriostigma ve prestigma arası kıvrımlı bir yapı göstermektedir (Şekil 1.3) [7, 11]. 18

Şekil 1.3 Scoliinae ve Proscoliinae (Vespoidea: Scoliidae) alt familyalarına bağlı bireylerin bazı vücut kısımları arasındaki farklar a. Böbrek şeklindeki göz yapısı (Scoliinae), b. Kavisli göz yapısı (Proscoliinae), c. Mesotibia (Scoliinae), d. Mesotibia (Proscoliinae), e. Ön kanat (Scoliinae), f. Ön kanat (Proscoliinae) [7]. 19

1.4 Scoliidae Familyasını Diğer Aculeata lardan Ayıran Özellikler İri vücutları, renkli tüyleri, abdomen tergitlerindeki parlak sarı, beyaz, kırmızı veya turuncu şeritleri ile oldukça dikkat çekicidir [48]. Ön ve arka koksanın kaidesinde, mesosternum ve metasternumun üst üste gelmesiyle oluşan düz bir plakaya sahiptir [7]. Dişi bireylerde femur ve tibia genişleyerek kazıcı bir yapı kazanmıştır. Tibia nın dış yüzeyinde çok sayıda diken bulunur [49]. Birinci bacak çiftinin tibia sındaki mahmuz, tüm skolidlerde karakteristik olarak bükülerek, temizleme tarağı olarak iş görmektedir [49]. Ön kanattaki enine ikinci kübital damar oldukça eğri, üçüncü apikal ise damarsızdır [48]. Kanatların uç kısmında yoğun bir şekilde uzunlamasına çizgiler bulunur [49]. 20

BÖLÜM II MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Araştırma Alanının Yeri ve Özellikleri Araştırma alanı olan Niğde ili; İç Anadolu Bölgesi nin güneydoğusunda; 37º 25 K ve 38º 58 K enlemleri ile 33º 10 D ve 35º 25 D boylamları arasında yer alır. İç Anadolu Bölgesi ile Akdeniz Bölgesi arasında sınır oluşturan Bolkar Dağları ve Aladağlar Toros sisteminin en yüksek zirvelerini Niğde il sınırları içinde bırakacak şekilde uzanırlar. Niğde; batıda Konya ve Aksaray, doğuda Kayseri ve Adana, kuzeyde Nevşehir ve güneyde Mersin illeri ile komşu olup, 7312 km 2 yüzölçümüne sahiptir (Şekil 3.1). Niğde il sınırları, batıda Büyük Hasan Dağı ve Küçük Hasan Dağı nın güneye bakan yamaçları üzerinden geçer. Tamamı il sınırları içinde kalan Melendiz Dağı, Keçiboyduran Dağı ve Göllüdağ volkanik kütleleri Niğde yerleşim merkezinin batısında, Niğde Masifi ni oluşturan Pozantı Dağı ise yerleşim merkezi doğusunda bulunur. Niğde nin iklim özellikleri topografyaya bağlı olarak değişmektedir. Oroklimatik şartlar yağış ve sıcaklık değerlerinin çok kısa mesafelerde önemli farkların oluşmasına neden olur. Yaz aylarında Basra Alçak Basıncı etkisinde yağışsız kalan bölge, Eylül ayından itibaren Sibirya Yüksek Basıncı nın etkisine girer. Yıllık ortalama basınç değeri 880 hpa dır. Güney-güneydoğuda Toroslar nemli hava kütlelerinin iç kısımlara girmesini engeller. Bahar aylarında görülen yağışlar cephesel, yaz başlarında görülen yağışlar yükselici hava hareketleri ile ilgilidir. Uzun yıllar ortalama sıcaklık verilerine göre Niğde nin yıllık ortalama sıcaklığı 11 ºC dir. En soğuk ay Ocak ayı (ortalaması -0.4 ºC), en sıcak ay Temmuz ayı (ortalaması 22.7 ºC) dır. Niğde yöresinde mutlak maksimum sıcaklık değeri 37.8 ºC (30.07.2000) ve mutlak minimum sıcaklık değeri -24.2 ºC (27.02.1985), yıllık toplam yağış miktarı ise, 343.8 mm olarak belirlenmiştir. Temmuz ve Ağustos en kurak aylardır. Yağış toplamı 5 mm nin altındadır. Eylül den itibaren artan yağışlar en yüksek değerine (52.2 mm) Mayıs ta ulaşır. Yağışın mevsimlik dağılışında ise en büyük pay ilkbahar (% 37.9) ve kış aylarına (% 32.6) aittir. Yaz dönemi hemen hemen yağışsız (% 10) geçer. Yörede yağışlı günler sayısı 95.4 gündür. Erinç yağış 21

indis değerlerine göre Niğde ili bozkır alanları; thornthwaite iklim sınıflandırmasına göre kurak, az nemli mezotermal sıcaklıkta, çok az olduğu karasal iklim tipi içinde değerlendirilmektedir [50]. Niğde ili, etrafının dağlarla çevrili olması, deniz seviyesinden 1200 m. yükseklikte bulunması, denizin bunaltıcı etkilerini, denizden gelen rüzgârları almaması ve kuzeyden gelen soğuk rüzgarlara açık olması bu bölgede kara ikliminin görülmesine neden olmaktadır. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı geçen il de yağışların azlığı sebebiyle ormanlık bölge azdır. Ormanlar genellikle Toroslar bölgesinde, Hasan ve Melendiz dağlarının yüksek yamaçlarında bulunur [51]. Şekil 2.1 Araştırma sahası olan Niğde ilinin coğrafi konumu [52]. 22

2.2 Materyalin Toplanması Örnekler araştırma bölgesinden Haziran-Eylül 2011 tarihleri arasında toplanmıştır. Arazi çalışmaları 9.00-19.00 saatleri arasında yürütülmüştür. Doğal ortamlarında gözlenen örnekler atrap yardımı ile yakalanmıştır (Fotoğraf 2.2). Örneklerin toplanmasında kullanılan atrap, çapı 45 cm olan daire içimindeki ince demir çerçevenin dış orta kısmına 140 cm boyundaki bir sap ilave edilmesi ve çerçevenin kenarlarına 80 cm derinliğinde olan beyaz, ince ve sık dokulu bir ağ geçirilmesi şeklinde yapılmıştır. Yakalanan örnekler atrap filesi içerisinden, öldürülmek KCN ile hazırlanmış öldürme kavanozlarına aktarılmıştır (Fotoğraf 2.3). Seçilen arazi bölgelerinde belirli aralıklar ile çok sayıda çukur tuzak kurulmuştur. Bu yöntemde, 1:1 oranında su ve etilen glikol konarak hazırlanan plastik kavanozlar, ağzı toprak seviyesinde açık kalacak şekilde gömülmüştür. İki haftada bir defa olmak üzere tuzaklar kontrol edilmiştir. Fotoğraf 2.2 Arazi çalışmaları sırasında örnekleri yakalamak için kullanılan atrap 23

Fotoğraf 2.3 Toplanan örnekleri etkisiz hale getirmek için kullanılan KCN li öldürme kavanozları Öldürme kavanozları; kavanozun dibine beyaz ağaç tutkalı, üzerine birkaç tane çakıl taşı ve bir miktar KCN (potasyum siyanür) eklenmesi ile hazırlanmıştır. Çeşitli ebatlarda hazırlanan bu kavanozların üstü alçı ile kapatılmış ve örneklerin direkt olarak alçıyla temas etmesini önlemek için kurutma kâğıdı yerleştirilmiştir. Öldürme kavanozlarının hazırlanmasında uygulanan işlemler çeker ocakta gerçekleştirilmiştir. Zehirleyici etkisi yaklaşık 3-4 ay süren KCN li kavanozlar arazi çalışmalarının bitiminde herhangi bir canlının ulaşamayacağı derinlikte toprağa gömülmüştür (Fotoğraf 2.4.a, b). Fotoğraf 2.4 Öldürme kavanozlarının kullanım süresi dolduktan sonra imha edilmesi a. öldürme kavanozları gömülürken, b. kavanozlar gömüldükten sonra Arazi sırasında toplanan örnekler, öldürme kavanozlarından pens yardımı ile ağzı kapalı karton kutulara alınmıştır. Scoliidae türlerinin besin bitkilerini saptamak için, yaşam ortamında beslendiği ve üzerinde dinlendiği gözlenen bitkiler toplanmış, teşhisleri yapılmıştır. Arazi alanındaki gözlemler sonucunda; yakalanan örneklere ait sistematik, faunistik ve ekolojik bilgiler elde edilmiştir. 24

2.3 Materyalin hazırlanması ve teşhisi Karton kutularda depolanmış kuru örneklerin yumuşaması amacıyla, petri kabının tabanına ince bir tabaka halinde pamuk yayılmış, az miktarda su ilave edilmiştir. Kuru örneklerin direkt su ile temasını önlemek için nemli pamuğun üzerine kurutma kâğıdı konmuştur. Örnekler bu şekilde 30 ºC de %70 nemli ortamda 24 saat bekletilmiştir. Örnekler, vücut büyüklüğüne uygun kalınlıkta böcek iğneleri kullanılarak iğnelenmiş ve doğal vücut pozisyonları verilmiştir. İğne, toraksın orta kısmından ön kanatların arasından batırılmıştır. İğnenin, 1/3 i örneğin üst kısmında, 2/3 si ise aşağı kısmında kalmasına dikkat edilmiştir. Örnekler kurumaya bırakılmıştır. Örneğin bilimsel isminin, toplama yapılan lokalitenin tam adresi ve yükseltisinin, toplama tarihinin ve toplayan kişinin adı yazılı olan etiketler hazırlanmıştır. Teşhisleri yapılan ve etiketlenen örnekler koleksiyon çekmecelerine konulmuştur. Koleksiyonun zarar görmemesi için çekmecelerin içine naftalin torbacıkları eklenmiştir. Niğde Üniversitesi Zooloji Müzesinde koruma altına alınmıştır. Türlerin morfolojik incelenmesi ve teşhisinde Olypmus SZX9 marka stereoskopik mikroskop kullanılmıştır. Olympus DP25 marka kameralı mikroskop sisteminde Stream Start programı kullanılarak genitalya ve kanatların morfolojileri görüntülenmiş ve ölçümleri yapılmıştır. Yaşam ortamları Olympus SP590UZ marka fotoğraf makinesi ile görüntülenmiştir. Materyallerin teşhisinde; Betrem (1935) ve Osten (2000) dan faydalanılmıştır. Bilimsel isimlendirmelerde Osten (2000, 2005) esas alınmıştır. Tüm türlere ait bireylerden sağ kanat örnekleri alınıp, kanada balsamı ile preparatları hazırlanmıştır. Ön ve arka kanat uzunlukları ölçülerek klasik morfometri analizleri yapılmıştır. Erkek bireylerin son abdomen segmentinde bulunan genital aparat ve aedegus yapılarını çıkarmak için, bireyler petri kutusunun içerisinde su ile ıslatılmış nemli pamuk üzerinde 24 saat nemlendirilmiştir. Yumuşamış örnekten, pens yardımı ile genitalya yapıları alınarak, preparatları hazırlanmıştır. Olympus DP25 kameralı mikroskopta görüntülenen preparatların çizimi yapılmıştır. 25

2.4 Metrik Morfolojik Karakterler Her türün dişi ve erkek bireylerinden sağ kanat örnekleri alınmış ve preparatları hazırlanmıştır. Ön ve arka kanatların eni, boyu ve her bir kanat damarının uzunluğu ölçülmüştür (Şekil 2.6.a, b). 2.4.1 Ölçüleri kullanılan karakterler 1. Ön kanat en (ÖKE): Büyük kanadın en uzunluğu. 2. Ön kanat boy (ÖKB): Büyük kanadın boy uzunluğu. 3. Ön kanat 1. damar (ÖK1): Pterostigmadan sonra Radius ve Radial e kadar ayrılan Kostal damar uzunluğu. 4. Ön kanat 2. damar (ÖK2): Radial sektör ile Medial damarın kaynaşmasıyla oluşan damarın uzunluğu. 5. Ön kanat 3. damar (ÖK3): Radial damar uzunluğu. 6. Ön kanat 4. damar (ÖK4): Medial damar uzunluğu. 7. Ön kanat 5. damar (ÖK5): Kübital damar uzunluğu. 8. Ön kanat 6. damar (ÖK6): Medial damarın enine damarlanmasıyla oluşan alan uzunluğu. 9. Ön kanat 7. damar (ÖK7): Medial damar ile Kübital damarın kaynaşması ile oluşan bölgenin uzunluğu. 10. Ön kanat 8. damar (ÖK8): Anal damar uzunluğu. 11. Arka kanat en (AKE): Küçük kanadın en uzunluğu. 12. Arka kanat boy (AKB): Küçük kanadın boy uzunluğu. 13. Arka kanat 1. damar (AK1): Medial damar uzunluğu. 14. Arka kanat 2. Damar (AK2): Kübital damar uzunluğu. 26

Fotoğraf 2.4.1 Bazı skolid türlerinde ön ve arka kanat ölçülerinin alınış şekilleri a. ön kanat, b. arka kanat 2.5 Morfolojik Verilerin Analizi Ölçümler bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Aktarılan veriler üzerinde tanımlayıcı istatistikler (ortalama ve standart sapma) hesaplanmıştır. Böylece klasik morfometri çalışmaları ile türlerin populasyonlarına ait morfolojik parametreler belirlenmiştir. Türlerin populasyonlarından elde edilen morfolojik verilerin ortalamaları arasında istatistik olarak önemli bir farkın olup olmadığı tek değişkenli varyans analizi (One Way ANOVA), farklılıkların hangi populasyondan kaynaklandığını belirlemek için Tukey-HSD testi uygulanmıştır. 27

Populasyonlar arasındaki farklılıklar çok değişkenli varyans analizi (MANOVA) ve Kanonikal vektör analizi (CVA) adı verilen çok değişkenli istatistik yöntem ile değerlendirilmiştir. CVA analiz yöntemi, morfometrik karakterler arasındaki korelasyona bağlı olarak önceden belirlenen grupları birbirinden ayıran fonksiyonlara sahip olup, hesaplanan fonksiyonlar ile yeni gözlenen birimi sınıflandırma hatasını en aza indirecek biçimde gruplardan herhangi birine atayan bir istatistik analizdir. CVA analizi varyans-kovaryans matrisine (pooled varyans-kovaryans) gereksinim duymakta ve bu matrislerden yararlanarak Wilk s Lamda değeri ile her kümeleme sonucunda gruplar arasındaki farklılığın derecesini değerlendirmeye yarayan bir uzaklık matrisi olan Mahalanobis uzaklık matrisini de hesaplamaktadır [53]. CVA analizi için STATISTICA 7 (StatSoft, Inc. 2005) paket programı kullanılmıştır. CVA sonucu elde edilen Mahalanobis uzaklık matrisi kullanılarak NTSYS pc 2.2 paket programında bir diğer çok değişkenli analiz olan Kümeleme (Shan Cluster) analizi morfolojik verilere uygulanarak UPGMA ağacı çizilmiştir. Tüm bireylerin sağ ön ve arka kanat yapıları incelenmiş ve farklılığa sebep olan anlamlı karakterler belirtilmiştir. 28

BÖLÜM III ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Araştırma Sonucu Saptanan Türlerin Faunistik, Sistematik ve Biyolojik Açıdan Değerlendirilmesi Scoliidae familyası Proscoliinae Rasnitsyn, 1977 ve Scoliinae Latreiile, 1802 olmak üzere iki alt familya ya ayrılmaktadır. Araştırma alanı olan Niğde ilinde Scoliiinae alt familyasına ait 9 takson tespit edilmiştir. Scoliidae Latreille, 1802 familyasının alt familya teşhis anahtarı 1. Gözler büyük ve oval; orta bacağın tibiası iki mahmuzlu; az kıllı, küçük vücutlu; Doğu Akdeniz ve Kafkasyada görülür... Proscoliinae Rasnitsyn, 1977 - Gözler böbrek şeklinde; orta bacağın tibiası tek mahmuzlu; çok kıllı; büyük vücutlu; kozmopolit bir yayılış gösterir... Scoliinae Latreille, 1802 [11, 12]. Scoliinae alt familyası Campsomerini Osten, 2001 ve Scoliini Osten, 2001 olmak üzere iki tribus a sahiptir [28]. Scoliinae Latreiile, 1802 alt familyasına bağlı tribus ların teşhis anahtarı 1. İkinci geri dönüşlü damar iyi gelişmiş; arka tibiadaki mahmuzlar genellikle kaşık şeklinde yuvarlak, nadiren sivri; dişilerde propodeum nispeten kısa, eşeysel dimorfizm belirgin.... Campsomerini Betrem, 1972 - İkinci geri dönüşlü damar yok; arka tibiadaki mahmuzlar her zaman sivri; dişilerde propodeum nispeten uzun, eşeysel dimorfizm az Scoliini Latreille, 1802 [12]. 29

Campsomerini Osten, 2001 Araştırma alanında bu tribus un Colpa cinsine ait 2 tür saptanmıştır. Colpa Dufour, 1841 1. Frons ve verteks tamamen sarı; toraks beneksiz; abdomenin ikinci tergiti küçük sarı benekli, üçüncü tergitin üzeri önden kesikli sarı şeritli, dördüncü ve beşinci tergitler de sarı şeritli... klugii (Vander Linden, 1827) - Clypeus siyah, benekli, gözün ön tarafının iç marjinin de sarı noktalar yok, abdomenin birinci ve altıncı segmentleri arası iki kez kıvrılmış ince şeritli... quinquecincta (Fabricius, 1793) [10, 12]. Colpa klugii (Vander Linden, 1827) Scolia klugii Vander Linden, 1829 Fotoğraf 3.1 Colpa klugii ( ) türünde genel görünüş 30

Morfolojisi: İri olan vücut zeminde koyu renkte olup, yoğun siyah tüylerle kaplıdır. Başı oldukça geniş olan dişi bireyin verteks ve alın kısmı tamamen sarıdır. Verteks ve frons seyrek çukurcukludur. Baş üzerinde belirgin bir enine oluk bulunur. Clypeus un yan kısımları sık çukurcukludur. Kısa ve çengel şeklinde olan antenler, siyah renktedir. Toraks belirgin kızıl desenlidir. Kanatlar apikalde turuncu, apekste ise kahverengi olmak üzere iki renklidir. Ön kanatta üç kübital hücre bulunur. Oldukça koyu renkte olan arka kanat ise belirgin iki lopludur (Şekil 3.1.a,b). Bol tüylü olan bacakları siyah renkte olup, oldukça güçlü yapıdadır. Özellikle tüm skolid dişilerinde olduğu gibi bu türün dişi bireylerinde de tibia ve femur güçlü bir yapıda olup, çok sayıda diken içermektedir. Şekil 3.1 Colpa klugii ( ) türünde kanat yapısı a. ön, b. arka (orijinal) Abdomenin birinci tergitinde desen bulunmaz ancak, ikinci tergit sarı renkli iki büyük benek içerir, bazen bu benekler bitişikte olabilir. Üçüncü tergitte önden hafif dilimli, kalın sarı bir bant bulunur. Dördüncü tergitteki sarı bant nispeten daha ince ve kesiklidir. Beşinci tergitte ise genellikle sarı bant bulunmamaktadır. İncelenen materyal (Toplam: 4 ): Merkez: Gölcük, 1321 m, 19.VIII.2011, 3. Sazlıca, 1207 m, 12.VIII.2011, 1. 31