Bölgesel Kalkınma Açısından Endüstriyel Simbiyoz Yaklaşımı Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü KALKINMA AJANSLARI VE BÖLGE PLANLARI İÇİN ENDÜSTRİYEL SİMBİYOZ ÇALIŞTAYI 31 Ocak 1 Şubat 2013, Ankara
Endüstriyel Ekoloji (Simbiyoz) salt çevresel bir araç değil, aynı zamanda bir ekonomik kalkınma aracıdır...
Örneğin AB kaynakları Endüstriyel Ekoloji (Simbiyoz) girişimlerinin yaygınlaşmasındaki en önemli itici gücün finansal kazanımlar olduğunu belirtmektedir. Kaynak: "Science for Environment Policy": European Commission DG Environment News Alert Service, edited by SCU, The University of the West of England, Bristol. European Commission DG ENV News Alert Issue 269 19 January 2012
AB Bölgesel Kalkınma Genel Müdürlüğü yayınlarında Endüstriyel Simbiyoz uygulamalarını önemli birer ekoinovasyon örneği ve sürdürülebilirlik aracı olarak belirtmekte, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu tarafından desteklenen ES projelerine yer vermektedir.
Bu örnekler arasında İngilte de International Synergies Ltd tarafından hayata geçirilen projeler de yer almaktadır.
Avrupa Kalkınma Ajansları Birliği Endüstriyel Simbiyoz kavramının firmalarda düşük karbon ekonomisi ve kaynak verimliliğini sağlamak ve sürdürülebilir kalkınmayı hayata geçirmek konularında çok önemli bir araç olduğu vurgulanmaktadır.
Çinli firmaların uluslar arası rekabette yaşadığı en önemli engelin yeşil engeller olduğu, bunların aşılabilmesi için Çinli firmaların ekonomik performanslarına ek olarak çevresel performanslarını da artırmak konusunda önemli çabalar sarf ettikleri bilinmektedir. Son dönemde Eko-Endüstriyel Kalkınma çabalarına hız veren Çin deki firmaların ekonomik ve çevresel performansını paralel olarak geliştirmekte olduğu ve uluslar arası rekabet konusunda önemli bir yeterlilik sağladığı bilinmektedir.
Endüstriyel Simbiyoz ve Sürdürülebilirlik Avusturalya da yapılan bir çalışmada Endüstriyel Simbiyoz uygulamalarının Sürdürülebiliğin üç temel bileşenine (Çevresel, Ekonomik ve Sosyal) yaptığı katkılar somut kriterler bazında incelenmiştir.
Çevresel, Ekonomik ve Sosyal Sürdürülebilirlik kriterleri bazında Endüstriyel Simbiyoz Kavramının sağladığı somut kazanımlar bu çalışma ile gözler önüne serilmiştir.
Endüstriyel Ekoloji ve Rekabetcilik Endüstriyel Ekoloji uygulamaları: - kaynak verimliliğini arttıran, - maliyetleri azaltan - üretim süreçlerinde yaratılan katma değeri yukarı çeken inovasyonlara yol açmakta ve dolayısıyla; bu uygulamalarda yer alan firmaların rekabetciliğini geliştirmektedir.
ABD den Bir Örnek: Tooele Bölgesi Ekonomik Kalkınma Birimi ABD nin Utah Eyaletinde yer alan Tooele bölgesi Ekonomik Kalınma Birimi (Ajansı) Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma konusunda önemli girişimlerde bulunmuş bir bölgedir. http://www.tooeleeconomicdevelopment.com/
Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma amacına ulaşmak için geliştirdikleri politikaların ana bileşenleri arasında: - Bölgesel bir İnovasyon Stratejisi - Yenilenebilir Enerji - Enerji Verimliliği - ABD de Sıfır Atık Üreten İlk Bölge Olmak - İnsan «Kapitalini» Geliştirmek - Üniversitelerle Yapılacak İşbirlikleri İle Rekabetciliği Sağlamak Hedeflerine Ek Olarak Endüstriyel Ekoloji Uygulamaları ile Firmaların Birbirlerinin Atıklarını Kullanır Hale Gelmeleri Yer Almaktadır.
Bölgesel Kakınma ve Endüstriyel Simbiyoz Bu iki kavram arasındaki ilişki özellikle son dönemde yoğun araştırma çalışmalarına konu olmaktadır.
Bu çalışmaların önemli çıktıları şöyle özetlenebilir: Bölgesel kalkınma çalışmaları çevresel konularda sürekli olarak olarak artan bir baskı ile karşı karşıyadır. Sürdürülebilir kalkınma ve ekolojik modernizasyon bölgesel ekonomik politika ve stratejilerde gittikçe daha fazla yer almaktadır. Bunların hayata geçirilmesi için somut araçlara gereksinim vardır. Endüstriyel Simbiyoz bölgesel özellikleri göz önünde bulundururarak, hem çevresel hem de ekonomik faydalar sağlama potansiyeli olan ve bu baskıyı azaltmada kullanılabilecek önemli bir araçtır. Endüstriyel Simbiyoz kavramının bir uygulaması olan Eko- Endüstriyel Kalkınma ekonomik, toplumsal ve çevresel avantajları entegre eden ve dünyada pekçok somut uygulamaya konu olmuş bir yaklaşımdır.
Endüstriyel Simbiyoz kavramı/uygulamaları: Endüstriyel yan ürünleri geri kazanmaya yönelik olarak madde ve enerji değişimine odaklanan ve gelişmekte olan bir ekonomik etkinliktir. Çevresel olduğu kadar bir ekonomik kalkınma aracıdır. Hem bölgesel hem de ulusal ölçekte kaynak verimliliği sağlama, katma değer yaratma, yeni istihtam alanları açma, çevresel kalite, çalışma koşulları ve halk sağlığını geliştirme, rekabet avantajı sağlama, mevzuata uyumunu kolaylaştırma, vd. alanlarda önemli olanaklar sağlamaktadır.
Endüstriyel Simbiyoz kavramı/uygulamaları: Bölgesel kalkınma için çok önemli bir yaklaşım olan kümelenme yaklaşımının çevresel yönü ağırlıklı bir versiyonudur. Doğal ham maddeleri firmalar arası atık değişimleri ile ikame ettiğinden, sanayiciye sadece atıkların azaltılması bazında değil, ham madde temini, fiyat dalgalanmaları, vb.den korunma bazında da avantaj sağlar. Sadece maddesel değişim ile sınırlı değildir. Kaynakların, personelin, altyapının ortak kullanımı, vb. nin yanı sıra farklı tematik uygulama örnekleri (yenilenebilir enerji, yeşil binalar, yeşil ürünler, çevre teknolojileri, vb.) de vardır. Her durumda kullanılabilecek bir sihirli araç değildir. Bölgesel, ekonomik, sektörel, vb. diğer özellikler çerçevesinde her bir uygulama için özel olarak değerlendirilmelidir.
Endüstriyel Simbiyoz ve Eko-Endüstriyel Parklar Eko-Endüstriyel Parklar Endüstriyel Simbiyoz yaklaşımının somut bir uygulamasıdır. Bu uygulamada birbirinden bağımsız ve tercihan birbirine yakın konumlanmış endüstriyel tesisler ortak fayda sağlamaya yönelik olarak ilintilendirilir. Eko-Endüstriyel Parklarda üretim ve hizmet sektöründe yer alan ve çevresel ve ekonomik performanslarını arttırmak isteyen firmalar, bir araya gelerek çevresel ve kaynak (enerji, su, madde, atık, vd.) eldesine ilişkin konuları birlikte yönetmeye yönelik olarak işbirliği yaparlar. Birlikte çalışarak elde edilecek toplam fayda firmaların sadece kendi işleyişlerini optimize ederek elde edecekleri firma bazındaki faydaların toplamından daha fazla olacaktır.
Eko-Endüstriyel Parklar İlgili bilimsel literatürdeki genel kabul maddesel (atık, enerji, su, vd.) değişim içeren simbiyotik ilişkilerin Eko-Endüstriyel Park tanımının olmazsa olmazı olduğu yönündedir. David Gibbs, Pauline Deutz & Amy Proctor (2005): Industrial ecology and eco industrial development: A potential paradigm for local and regional development?, Regional Studies, 39:2, 171-183 Ancak literatürde maddesel değişim içermeyen Eko-Park larda tanımlanmıştır. Bunlar arasında: Geri-dönüşüm firmaları kümesi Çevre teknolojileri firmalarının bir araya gelmesi Yeşil ürün üreten firmaların bir araya gelmesi Belli bir tematik alanın öne çıkardıldığı Eko-Parklar (örneğin güneş enerjisi) Çevreye duyarlı altyapı ve binaların yer aldığı parklar Endüstriyel, ticari ve evsel alanların birlikte yer aldığı parklar yer almaktadır. Research Triangle Institute (1996) Eco-industrial Parks: A Case Study and Analysis of Economic, Environmental, Technical and Regulatory Issues.
Eko-Endüstriyel Parklarda varolan maddesel (atık, enerji, su, vd.) değişim türleri aşağıda özetlenmiştir. Aynı eko-parkta bunlardan birkaçı paralel olarak yer alabilir. Maddesel Değişim Türü 1. Atıkların Diğer Firma/Kuruluşlara Verilmesi - Firmalar atıklarını bir aracı firma ya da kuruluşa verir. - Tek taraflı ve yaşam döngüsü-sonu odaklıdır. - Yerel Bölgesel Ulusal veya uluslar arası olabilir. - Sadece maddesel değişimi kapsar. Su ve enerji değişimi yoktur. 2. Firma/Organizasyon İçi Değişim - Büyük firmalar birden fazla firmadan oluşan organizasyonlar gibi çalışabildiğinde, özellikle bu tür firmalardaki ES uygulamaları bu modele girer. - Bir firmadaki tüm süreçler (ürün tasarımı, satın alma, vd.) yaşam boyu perspektifi ile göz önüne alındığında, önemli kazanımlar sağlanabilir. 3. Aynı Eko-Parkta Birlikte Yer Alan Firmalar Arasındaki Değişim - Aynı Park ta yer alan firmalar enerji, su ve madde değişimi gerçekleştirir. - İzinlerin alınması, nakliye, pazarlama, vd. alalarda da iş birliğinde bulunulur. - Genelde işbirliği Park içinde gerçekleştirilir ama dışarıdaki firmalarla da işbirliği yapılabilir. 4. Komşu Olmayan Firmalar Arasındaki Değişim - Bu modelin başlangıç noktası bir bölgedeki firmalar arasındaki varolan simbiyotik ilişkilerdir. - Varolan firma «doku»suna uygun diğer firmalarda bu bölgeye yerleşir ve simbiyotik ilişki ağına dahil olur. - Bu model bir Eko-Park olarak tasarlanmamış olmakla birlikte, coğrafi yakınlık (örneğin Kalundborg da 5 km) firmalar arasında simbiyotik ilişki kurulmasına izin vermektedir. Örnek - Atık borsası uygulamaları - Atıkların hurdacılara satılması - Atıkların bir atık yönetimi firmasından hizmet alınarak yönetilmesi - Fujisawa, Japonya - Yale Üniversitesi, ABD - Temiz Üretim ve Eko-Verimlilik Projeleri - Londonderry Eco-Industrial Park, New Hampshire, ABD. - Riverside Eco-Park, Vermont, ABD. - Burnside Industrial Park, Nova Scotia, Kanada. - Kalundborg, Danimarka - AES Corporation, Guayama, Puerto Riko 5. Geniş Bir Bölgede Sanal Olarak Organize Olmuş Firmalar Arasındaki Değişim - Büyük firmaların yer değiştirme maliyetlerinin çok yüksek olması nedeniyle, pek az büyük firma ES amaçlı yer değiştirebilir. - Bu nedenle bu modeldeki firmalar coğrafi yakınlık çerçevesinde değil, sanal bağlantılar ile ilintilendirilir. - Bu ağa dahil olabilecek firma sayısı diğer modellere göre çok daha fazla olduğundan, simbiyotik ilişki olasılığı da fazladır. - Triangle J Council of Governments, Research Triangle Park, North Carolina, ABD - By-Product Synergy, Tampico, Meksika Kaynak: Chertow, M.R., 2000. Industrial Symbiosis : Literature and Taxonomy,Annu. Rev. Energy Environ. 25:313 37
Eko-Endüstriyel Parkların Değerlendirilmesi 10 tanesi ABD, 9 tanesi Avrupada da yer alan 19 Eko-Endüstriyel Park ın incelenmesi sonucu yer seçimi, hedefler, çevresel, sektörel, sosyal özellikler, vd. konularda elde edilen deneyimler aşağıda özetlenmiştir. Eko-Endüstriyel Parkların çok büyük ölçüde aktif ya da planlanan endüstriyel bölgelerde geliştirilmiştir. Ulaşım olanakları, varolan/planlanan altyapı, vergi indirimi ile diğer teşvik ve fonlara uygunluğun yer seçiminde rol oynayan önemli kriterler olduğu saptanmıştır. İncelenen 19 Eko-Endüstriyel Parkın oluşturulmasında rol oynayan ana hedefler arasında: - Sürdürülebilir kalkınma (17/19) - Çevre koruma (16/19) - İstihdam yaratma (15/19) - Ekonomik Kalkınma (15/19) yer almıştır.
Eko-Endüstriyel Park - Alanları 2-1600 hektar (ortalama 235 hektar) - Çalışan sayıları 20-4000 (ortalama 951) - Firma sayıları 3-760 (ortalama 91) arasında değişmiştir. Diğer aktörler de çeşitli oranlarda yer almakla birlikte, incelenen tüm (19/19) örneklerde Eko-Endüstriyel Parkların geliştirilmesinde yerel, bölgesel ve ulusal kamu kurumları önemli roller üstlenmiştir. Özel firmalar ya da firma konsorsiyumları 13, Ekonomik Kalkınma Ajansları 10, danışmanlar ya da danışmanlık firmaları 11 ve yerel kuruluşlar ve STK lar 7 Eko-Endüstriyel Parkın kuruluşunda aktif rol almışlardır. İncelenen örneklerin %80 i Eko-Endüstriyel Parkın oluşturulmasında en az bir kuruluşun liderlik yaptığını belirtmişlerdir. Dokuz örnekte bu görevi yerel ya da bölgesel bir kamu kurumu üstlenmiştir. Diğer lider kuruluşlar arasında kar amacı güden ve gütmeyen firmalar, Ekonomik Kalkınma Ajansları, vd. yer almıştır.
Eko-Endüstriyel Parkların kuruluşu için gerekli fon büyük ölçüde (17/19) kamu sektörü tarafından sağlanmıştır. Özel sektörde kimi Parkların kuruluşunda fon sağlamıştır (9/19). Eko-Endüstriyel Parkların işletilmesi 5 Parkta yerel ve bölgesel, 5 Parkta ulusal kamu kurumları ve 4 Parkta özel sektör tarafından yürütülmüştür. İncelenen 19 Eko-Endüstriyel Parkın: - 14 tanesinde yenilenebilir enerji kullanımı - 13 tanesinde ortak atıksu arıtımı - 11 tanesinde firmalar arası maddesel değişim (atık, enerji, su, vb.) - 14 tanesinde yeşil binalar ve teknoloji kullanımı - 7 tanesinde çevreye duyarlı ürünler üretimi - 14 tanesinde ortak bakım onarım - 11 tanesinde ortak pazarlama - 9 tanesinde ortak ar-ge - 11 tanesinde ortak eğitim - 13 tanesinde ortak işe alma faaliyetleri gerçekleştirilmektedir.
İncelenen örneklerin bazılarında sektörel dağılım tematik alanlar (yenilenebilir enerji, su ürünleri ve seracılık, çevre teknolojileri, ar-ge) çerçevesinde yapılanmıştır. Konvansiyonel endüstriyel proses (kimya, elektronik, geri dönüşüm, vd.) odaklı sektörel dağılım daha ağırlıktadır. Örneklerin önemli bir bölümü kamu desteklerinden (Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu vd.) yararlanmıştır. Planlama süreçlerine yerel kamuoyu yer almıştır. Kurulan Eko-Endüstriyel Parklara firma kabulünde yerel ihtihdam, çalışanlarına eğitim ve iyi çalışma sağlama gibi kriterler kullanılmıştır.
Bölgesel Kalkınma ve Bir Kümelenme Biçimi Olarak Eko-Endüstriyel Parklar Kümeler, birbirlerine katma değer sağlayan bir üretim zincirinde, birbirleri ile ilintili firmaların, bilgi üreten ajansların ve müşterilerin üretim ağıdır (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı, OECD). Kümelenme, birbirleri ile ilintili ya da birbirlerinin tamamlayıcısı olan ürünleri üreten ve satan kuruluşların sektörel ve coğrafi temelde yoğunlaşmalarıdır (Birlemiş Milletler Sınai Kalkınma Tekilatı, UNIDO). Kümelenme aynı ya da ilintili ekonomik sektörlerde ve birbirlerine yakın cografyalarda faaliyet gösteren firmalardan oluşan ağlar olarak tanımlanır (Deutz ve Gibbs).
Hali hazırda bölgesel kalkınma çabalarında bir araç olarak yoğun biçimde kullanılan kümelenme ve benzeri endüstriyel ağlar ile Eko-Endüstriyel Parklar arasında önemli benzerlikle bulunmaktadır. Pekçok araştırmacı Endüstriyel Simbiyoz ve Eko-Endüstriyel Parkları sadece bölgesel ekonomik kalkınmayı destekleyen bir araç olarak değil, çevresel sorumlulukların firmalar tarafından birlikte yerine getirilebileceği bir kümelenme biçimi olarak görmektedirler. Her iki yaklaşımında: Bir ekonomik girişim modeli olması, Bölgesel kalkınmayı desteklemesi, Ağyapılara dayanması, İhtihdam yaratması, Kaynak verimliliği sağlaması bu benzerliğe gerekçe olarak sunulmaktadır.
Kümelenme son dönemde ülkemizde önemli çabalara konu olmakta olan ve hızla yaygınlaşan bir kavramdır. Endüstriyel Simbiyoz ile aralarındaki ilinti bir başlangıç noktası olarak kullanılarak, paydaşlar arasında yaygınlaştırılması hızlandırılabilir.
TEŞEKKÜRLER Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tel: 210 58 67 Faks: 210 26 46 e.posta: goksel@metu.edu.tr