DENİZ MAYINLARI GRUP KOMUTANI BİNBAŞI NAZMİ BEY'İN GÜNLÜĞÜ (1914-1922) ÜZERİNE Günlüğün İçeriği Çanakkale Deniz Müzesi 1/AK-07 Numaralı envanterinde kayıtlı 10x15 ebatlı dört adet ajandadan oluşan günlükler ağdalı yapıdan uzak, sade ve anlaşılır tarzda, o günün yazı dili olan Osmanlıca / rik a sitili ile not edilmiştir. Günlüğün kağıdı ve kullanılan mürekkebi kalitelidir. Yazı şekli aynı şahsın elinden çıkmasına rağmen yazış hızından kaynaklanan stil farklılığı vardır. Farklı kalem ve yazı şekillerinden anlaşıldığına göre günlük tutulurken gelişmelerle ilgili geçmişten ve daha sonradan hatırlanan bilgiler ve duyumlar da not edilmiştir. Ara sıra bazı mayın döküşü, çelik ağ döküşü gibi yeni denenen faaliyetlerin çizimleri de yapılmıştır. Günlükte tutulan kayıtlar mevki jurnali hassasiyetiyle kaleme alınmış; rakam ve yazıyla gün, rakam ile ay ve yıl kayıt edildikten sonra çizgi konulmuş ve o güne ait kayda değer gelişmeler yazılmıştır. Deniz Müzesi Komutanlığı günlüğü titiz bir çalışma sonucunda tek bir eser haline getirilerek Ağustos 2004 tarihinde yayınlanmıştır. Hem Çanakkale Deniz müzesinin çağdaş müze haline gelmesinde, hem de bu günlüğün gün yüzüne çıkmasında en büyük emeğe sahip olan kişi, Top. Kd.B.Çvş. Cevat İnce Bey'dir. Günlüğün sahibi Binbaşı Nazmi Bey, Çanakkale Boğaz muharebesinde bölgede görevli en kıdemli Türk deniz subayıdır. Günlüğünü 3 Ağustos 1914 te Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı nın emri ile Kılavuz Kaptan Vekilliği görevi ile başlar kaydetmeye başlar; 10 Eylül 1922 de İzmir in kurtuluş haberi ile sona erdirir. Ağustos 1914 ten yılın sonuna kadar günlüğü çoğu zaman günü gününe tutmamıştır. 1915 ile Ekim 1916 ya kadar geçen süre içerisinde çok büyük oranda günlük bilgi vermektedir. 4 Kasım 1916 dan 3 Ocak 1917 ye kadar kayıtlı bilgi yoktur. Bu dönemde İstanbul dadır. Yaklaşık iki yıla yakın dönemde sadece iki sayfa ve Osmanlı Devleti ni birinci derece ilgilendiren siyasi içerikli olaylara ayırmış ve başka not da almamıştır. Mondros Mütarekesinin peşinden Çanakkale de 10 Kasım 1918 de tekrar göreve başlayan Nazım Bey günlüğüne kaldığı yerden devam etmiştir. İşgal 1
dönemini ızdıraplarıyla kaleme aldığı aşikardır. 10 Eylül 1922 de bıraktığı günlüğünde büyük oranda sadece Boğaz daki hava durumundan ya da işgal dönemi deniz trafiğinden ve gemi yüklerinden bahsetmektedir. Başlangıçtan 18 Mart Zaferine Kadar Boğaz'daki Faaliyetler Nazmi Bey göreve başladığından bir gün önce (3 Ağustos 1914) Boğaz'da ikinci mayın hattı, iki gün sonra da birinci mayın hattı oluşturulur. Bir taraftan da Boğaz trafiğini engellememek için kanallar bırakılır ve şamandıralarla markalanır. Mayın hatları oluşturulurken satha çıkan, karaya vuran, patlayan, kopan, denize düşen, Marmara veya Ege ye doğru akıntıya kapılan mayınlarla ilgili pek çok sorunun çözümü için büyük çabalar gösterilir. Çünkü mayın hatları, tabya ve batarya topları ile beraber bu iki savunma düzeneği Osmanlı Devleti'nin Başkenti olan İstanbul un kapısının bekçileri konumundadır. Bütün bu işlemlerin yanında mayınların rutin bakımları, yerinde olup olmadığının kontrolü, düşman donanmasını yıldırmak için Boğaz girişinin kirletilmesi için bırakılan serseri mayınlar da Nazmı Bey ile mesai arkadaşlarının ortak uğraşılarından biridir. Mayın döküşü, mayın döküş süreleri, hatların oluşumunda gösterilen titizlik, mayın mesafeleri ve umk ayarları ile ilgili bilgiler de dikkati çeker. Mayınların imal yerleri ve teknik özellikleri hakkında elde edilen bilgiler dikkatle kaydedilmiştir. İstanbul dan gelen mayınlar, makine ve teçhizat ve onlarla ilgili verilen detaylı bilgiler, sarfiyatta gösterilen tasarruf, teknik donanıma karşı olan aşırı ihtiyacın da bir göstergesi niteliğindedir. Çanakkale ye gelen-giden bütün deniz taşıtları (zırhlı, denizaltı, yolcu gemisi vb.); mayın hatlarını oluşturulmasının ardından gemilerin kılavuzlarla geçiş seyirleri dikkatle kayıt edilir. Stratejik noktalara yerleştirilen projektörler ile Boğaz kontrol altına alınır ve aynı zamanda gece seyyar hedefler aydınlatılarak atış talimleri yapılmaya başlandığı vurgulanır. İngiltere nin 3 Kasım 1914 tarihli misillemesinden, Çanakkale Boğazı nı zorlama planını uygulamaya koyduğu 19 Şubat 1915 e kadar gelişmelerden bahsedilir. Bu arada Birleşik Filoya bağlı farklı sayıdaki gemiler Boğaz önünde devriye gezer, imha için mayın hatlarını sürekli bombalar. Boğazda Aralık ayından itibaren Lodos, Yıldız, Karayel, şiddetli yağmur, kar ve kaba dalgada oluşan ölü deniz ortamında denizde çalışmayı çoğu zaman 2
imkansızlaştıran kış şartlarıyla da boğuşmak mecburiyeti vardır. Bu yüzden çoğu zaman olumsuzlukların giderilebilmesi için büyük çabalar sarf edildiği titizlikle kayıt edilir. İngiltere de alınan karar gereği İtilaf donanması Boğazı denizden zorlayıp 19 Şubat - 18 Mart 1915 tarihleri arasında yaklaşık her gün top savunma sistemini susturup mayınları temizlemek için ağır hücumlar yapar. Bu bombardımanların yapılış şekli ve süreci hakkında bilgiler verilir. 2 Mart 1915 te Nusrat ın Karanlık Limana dökeceği ve 11. hattı oluşturacak mayınların geldiği bildirilir. 8 Mart 1915 sabah saat 05.30 da Nusrat ın döktüğü 26 mayınla ilgili birinci elden verilen bu bilgi günlüğün kıymetini büsbütün artıracak niteliktedir. 18 Mart 1915 te dünyanın yenilmez sayılan armadasının Türk kahramanlığı karşısında uğradığı hezimetten bir gün sonra Nazım Bey şöyle not alır: 19 Mart 1915 - Bugün sakin geçmiştir. Bu ifade hem Nazmi Bey in hem de arkadaşlarının halet-i ruhiyesini yansıtıcı bir rahatlama ifadedir. Bu kahramanlık, ezilmiş Doğu uluslarının Türklükle birlikte yeniden şahlanışıdır. 18 Mart 1915 ten 10 Ocak 1916 ya Kadar Boğaz'daki Gelişmeler 18 Mart tan 25 Nisan 1915 e kadar düşman gemileri gece gündüz Boğaz girişinden ayrılmaz. Saros yönünden de kesik top sesleri duyulmaya devam eder. Bu toplar Boğaz girişindeki tabya ve bataryalara ara sıra kısa süreli bombardıman yapar. Muhteşem deniz zaferimizden düşman çekilinceye kadar, daha önce yapılan mayın işlemlerine aralıksız olarak devam edilir. İlk günden 18 Mart zaferine kadar devam eden mayınlama çalışması aralık verilmeksizin Nisan 1915 in ilk haftasına kadar da devam eder ve Boğaza dökülen mayın adeti 422 ye ulaşır. Mayın Hatlarını Kaldırması (27 Aralık- 3 Ocak 1917) Kuzey cephesinden (Anafartalar, Arıburnu ve Saros) İtilaf devletleri 20 Aralık 1915 te çekilmesinden hemen sonra -Seddülbahir deki çekilme beklenmedenmayın hatları sökülmeye başlanır. Mayın hatlarının ve tertibatının sökülme işlemi ameliyat olarak nitelenir. Sökülen mayınlar İstanbul a gönderilmeye başlanır. Mayınların döküldüğü dönemdeki kış şartlarının durumu, bu sefer de mayınların kaldırılması anında yaşananlar, görevlileri aşırı şekilde zorlar. Ağırlıkların alınması ve mayınların sökülmesindeki problemler her gün yaşanır. Mayın hatlarının kaldırılması ve mayınların sudan alınması esnasında tespit edilen döküş hataları ile kullanılan malzemenin kullanılışından kaynaklanan teknik 3
hatalar ve eksiklikler gözlemlenerek kayıt altına alınır; bir daha hata oluşmaması için yapılacak teknik ve taktik durum belirlenir. Görülen işlem hataları ve eksiklikler kimler tarafından yapılmışsa ata yapanlar da ismen belirtilir. Dikkate Değer Diğer Bilgiler Savaş hukukuna aykırı olmasına rağmen İtilaf donanmasının Saros dan yaptığı endirekt atışları ve uçak filosunun bombardımanları sonucunda Çanakkale, Gelibolu, Bolayır, Eceabat, Kilitbahir vb. meskun mahaller, sevkıyat ambarları ve Müslüman mahalleler defalarca yanmış; Müslüman mezarlığı ve çevreleri, hastaneler bombalanmış, sivil binalar ve insanlar büyük zarar görmüş, masum insanlar ölmüştür. Günlükten birkaç paragraf aktarmak yerinde olacaktır: 30 Nisan 1915 Cuma - düşman Saros yönünden endirekt ateşi ile Çanakkale yi tamamen bombardımanla yerle bir etmeye başlamıştır. Şehrin birçok yeri tutuşmuştur. Lanet olsun böyle medeniyete. Şehrin birçok mahallesi yanmıştır. Müfreze, Hastane Bayırı na nakledilmiştir. 1 5 Mayıs 1915 Çarşamba - düşman tekrar Maydos'a mermi atarak şehirde yangın meydana getirmiştir. Kilitbahir üstündeki tepelerde endirekt beş on mermi atmıştır. 2 25 Haziran 1915 Cuma - 15.30 da düşman tarafından Saros yönünden Çanakkale ye endirekt top atışı yapılmış ve yirmi beş kadar mermi atılmıştır. Şehrin Çay mahallesi ile Fatih mahallesi ve civarı yanmıştır. 3 23 Temmuz 1915 Cuma - düşman endirekt atışla Çanakkale nin yanmış kısmına on mermi atmıştır. 4 3 Ekim 1915 Pazar - 16.00 da düşman aşırma atışı yaparak Çanakkale nin değişik mahallerine 13,5 pusluk 15 mermi atmıştır. 5 5 Ekim 1915 Salı - düşman uçağının attığı bombalarla bir erimiz şehit olmuştur. Düşman Maydos a ve denize yirmi adet aşırtma mermi attı. 6 6 Ekim 1915 Çarşamba - akşamüzeri beş düşman uçağı Osmanlı mezarlığının arkasındaki evlere bomba attığından üç ev hasar görmüştür. 7 10 Ekim 1915 Pazar - Düşman Maydos a aşırma suretiyle on kadar mermi atmıştır. 8 1 Deniz Mayınları Grup Komutanı Bünbaşı Nazmi Bey (Günümüz Türkçesine Aktaran Dr. Ahmet Esenkaya), Çanakkale Deniz Savaşları Günlüğü, Çanakkale Deniz Müzesi Komutanlığı, İzmir 2004, s.63. 2 A.g.e., s.65. 3 A.g.e., s.79. 4 A.g.e., s.85. 5 A.g.e., s.101 6 Aynı yer. 4
30 Kasım 1915 günü düşmanın Agamemnon Zırhlısı 13.00 den 13.35 e kadar aşırma atışları yapmıştır. Elli kadar mermi Kilitbahir deki mezarlık sonundan başlayarak Çam Burnu tepelerine ve Ağdere deki çadırlara düşmüştür. Bir kısmı da denize düşmüştür. Kilitbahir de bir yağhane bir ev yanmıştır. Çadırlarda yirmi otuz kadar er ve hasta şehit olmuştur. 9 2 Aralık 1915 Perşembe Bugün düşman uçakları pek çok bomba attı. Hasar yoktur. 15.30 da düşman Saros yönünden endirekt ateş açarak bir saat devam etti. 10 8 Aralık 1915 Çarşamba günü düşmanın üç mermisi aşırtma suretiyle Kepez e düşmüştür. Biri de Çayırlık taki köprü civarına. 11 Nazmi Bey, 18 Mart zaferinin ilk sene-i devriyesinden bahseder: 18 Mart 1916 - Cumartesi Bugün geçen yıl İngiliz ve Fransız Donanmaları tarafından Boğaz ı geçmek fikriyle denizden yapılan saldırının ve bizim kazandığımız büyük zaferin yıldönümü olduğundan o şanlı günü hatırlayıp sevinmek ve o savaşta dini ve vatanı uğrunda şehit düşenlerin ruhlarına Fatihalar okumak üzere Şühedâ Kabristanı nda ve yine o savaşta vefat eden Almanların kabristanında askeri tören yapıldı. İstanbul dan Yavuz Zırhlısı nın muskası da gelmiştir. Törende Merten Paşa, Cevat Paşa ve Nihat Paşalar bir çok Türk ve Alman devlet adamı ve subayları var idi. Sonunda Hamidiye Tabyası nın meydanında bir resmi geçit yapıldı. Resmi geçide dört mania mayın askeri de katıldı.tören üç yerde, Çanakkale Hastanesi civarındaki şühedâ mezarlığında, Anadolu Hamidiyesi önündeki şühedâ ve Alman Mezarlığı nda ve Dardanos ta yapıldı. Ve her yıl icra edilecektir. Nazmi Bey in hizmetleri sebebiyle övgü ile bahsettiği kişiler arasında Salih Onbaşı hemen dikkati çeker. Kepezdeki gözcülerden biri olan Salih Onbaşı nın anında haber verdiği gelişmeler ve mayınlarla ilgili yaptığı hizmetler, satır aralarında sürekli takdirle aktarılır. İşgal Dönemi 8 Kasım 1918 de İstanbul da iken İkinci Daire den Nazmi Bey e Çanakkale Limanı ve Kılavuz Riyasetine tayin edildiği tebliğ edilir. İki gün sonra 10 Kasım 1918 de Çanakkale ye ulaşır. Nazmi Bey bundan sonraki kayıtlarında: Nara ya vardığında ilk gözlemi, maniaların kaldırılmış olduğu, İngiliz mayın arama-tarama gemi ve motorbotlarının Çanakkale-Nara arasında çalışması olmuştur. 7 Aynı yer. 8 A.g.e., s.102. 9 A.g.e., s.115. 10 A.g.e., s.117. 11 A.g.e., s.118. 5
Türk subay ve ailelerinin ve erlerin İstanbul a taşındığı sık sık görülür. Adalar Denizi nden Marmara ya, Marmara dan Adalar Denizi ne geçen bütün deniz taşıtları kayıt edilir: Er / yaralı/ levazım/ cephane/ at/ ot yüklü/ boş, Yunan/ İngiliz/ Fransız şilebi/ zırhlısı/ kruvazörü/ destroyeri/ dretnotu Marmara ya / Adalar Denizi ne geçişi güne birlik aktarılır. Hava durumu, poyraz, lodos, yıldız, karayel, sakin, hafif, fırtınalı, yağmurlu, kar, şiddetli vb. gibi detaylı bir şekilde verilir. Bölgeye gelen işgal kuvvetleriyle ilgili bilgiler verilir. Dini günlerinde yaptıkları taşkınlıkların verdiği eziklik sürekli vurgulanır: 27 Kasım 1918 Çarşamba Çanakkale ye iki Fransız generali gelerek İşgal Kuvvetleri Başkumandanı İngiliz generali ile birlikte karargaha gitmişlerdir. İngiliz Başkumandanı ferik rütbesindedir. 24 Aralık 1918 Salı Hava güzel hafif lodos esiyor. Milâd-ı İsa (yılbaşı) olması nedeniyle İngilizler havaî fişekler atarak şenlikler düzenlemişlerdir. 25 Aralık 1918 Çarşamba İngilizler gemilerden karaya çıkarak, İngiliz deniz ve kara erleri bugün karada gezmişler ve taşkınlık yaparak eğlenmişlerdir. İngilizler 18.00 dan 21.00 a dokuza kadar çeşitli fişekler atarak ve sık sık vapur düdükleri çalarak sevinç gösterilerinde bulunmuşlardır. 31 Aralık 1918 Salı Gece Fransızlar karşı sahili donatarak maytap ve çeşitli fişekler ve havaîler atarak mızıka çalarak yeni seneyi kutladılar. Biz ise bunlardan yenilgi acısını hissederek ızdırap yaşadık. Haziran 1920 den itibaren İngilizlerin Kumkale, Yenişehir, Dardanos, v.b.de bulunan yani Hamidiye, Çimenlik ve Nara ile Mecidiye başka Anadolu tarafında bulunan toplar ile cephanelerini tahribe başlamışlardır bilgisine yer verilir. Yine Haziran 1920 Kuva-yı Milliye ye karşı tavır dile getirilir. Bir vapur Yunan askeri gelerek karaya çıkmıştır. Bunlar Kuva-yı Milliye nin tedibi (cezalandırılması) için görevlendirilmiştir. Temmuz 1920 den itibaren Yunan ve İngiliz askerleri Ezine ve Biga ya ilerlemiştir. Kuva-yı Milliye erleri çekilmek zorunda kaldığı haberi gibi pek çok bilgi bölgedeki milli mücadele hakkında pek çok bilgi içermektedir. Mustafa Kemal Paşa nın arkadaşlarıyla birlikte başlattığı hareketin düzenli ordusunun başarılarını büyük bir keyifle kaleme alır: 4 Nisan 1921 Pazartesi- Yunan İnönü de ağır şekilde yenilerek Bursa ya doğru geri çekilmekte olduğu gazetelerde keyifle okunmuştur. Sonuç olarak, günlükle eserin önsözünde belirtildiği gibi-. Nazmi Bey, Çanakkale muharebeleri ve sonrasındaki tanıklığını gün be gün notlara dökerek savaş 6
tarihi araştırıcılarına önemli bir fırsat yaratmıştır. Merak edilen bir çok konu da önemli katkılar sağlanacaktır. 7