TÜRKİYE DE DEĞİŞİM SEMPOZYUMU

6-9 ARALIK 2010 Ösyf GAZİ ÜNİVERSİTESİ PROF. DR. EROL GÜNGÖR ÜN ANISINA Sosyal-Kültürel-Siyasal-Ekonomik-Dinsel Açıdan TÜRKİYE DE DEĞİŞİM SEMPOZYUMU GAZİ ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ Ankara - 2010

Redaksiyon Kurulu Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR Prof. Dr. Galip YÜKSEL Yrd. Doç. Dr. Halûk ÜNSAL Arş. Gör. S erkan KOŞAR Arş. Gör. Emel TÜZEL Arş. Gör. Subhan EKŞİOGLU Türkçe Düzelti Yrd. Doç. Dr. Yusuf DOĞAN Arş. Gör. Başak UYSAL Arş. Gör. Ersoy TOPUZKANAMIŞ Teknik Destek Uzman Emel YİĞİTTÜRK EKİYOR Kapak Tasarım Zeynep ACUN GAZİ ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜĞÜ T eknikokullar/ ANKARA Tel : 0 312 202 22 22 Fax : 0 312 221 32 02 ISBN: 978-975-507-244-9 Baskı Sayısı: 1000 Adet Baskı: Hazar Reklam Matbaa Ltd. Şti. Kazım Karabekir Cad. No: 7 İskitler Altındağ/ANKARA Tel: 0 312 341 22 06/07

V İÇİNDEKİLER Açılış Konuşmaları...1 Prof. Dr. Rıza AYHAN (Gazi Üniversitesi Rektörü)... 3 Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR (Düzenleme Kurulu Başkanı)...7 Doç. Dr. Ersin ÖZARSLAN, (Prof. Dr. Erol GÜNGÖR (1938-1983))... 13 I. OTURUM (Bilim Adamı Prof. Dr. Erol GÜNGÖR)... 35 Bireyin ve Toplumun Yaşamında M anevi Yaşamın Yeri ve İşlevi Prof. Dr. Doğan CÜ CELO Ğ LU...37 Aynı Mahalleden Olmak Prof. Dr. Haşan BACANLI, Gazi Üniversitesi... 51 M illetin Organik Aydını -E ro l Güngör ü Örnek Alarak ve O nun Hatırasına - Prof. Dr. Erol GÖKA, Selçuk Üniversitesi... 57 P ro f Dr. Erol Güngör ün Bilimsel Çalışma Çizgisi Prof. Dr. Galip YÜ KSEL, Gazi Üniversitesi...75 II. OTURUM (Düşünce Adamı Prof. Dr. Erol GÜNGÖR)...99 Erol G üngör ün Tarih Anlayışı Prof. Dr. Mehmet ÖZ, Hacettepe Üniversitesi... 101 Erol Güngör ün Modernleşmeye Bakışı ve Modernleşme Bağlamında Oluşturduğu Aydın Tipolojisi Prof. Dr. Suna BAŞAK, Gazi Üniversitesi... 1 1 1 Erol Güngör ün Batılılaşma ve Değişime Bakışı Doç. Dr. Cahit GELEKÇİ, Hacettepe Üniversitesi... 147 Sosyal Değişme ve Modernleşme Bağlamında Erol Güngör ün M illiyetçiliğe Bakışı Dr. Fahri ATASOY, Kültür ve Turizm Bakanlığı... 157

VI III. OTURUM (Prof. Dr. Erol GÜNGÖR ün Düşünce Eserleri, Çevirileri ve Makaleleri)...171 Üslubun Şahsiyet Bulduğu Bir Münevver: E rol Güngör Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ, Muğla Üniversitesi... 173 E rol G üngör ün Sosyolojisinde Sosyal Bütünleşme Doç. Dr. Hayati BEŞİRLİ, Gazi Üniversitesi...179 Erol G üngör ün Kelam î Sahada Estetik Yapı Organizasyonu Adlı Eseri Üzerine Yrd. Doç. Dr. Serdar SAĞLAM, Hacettepe Üniversitesi... 187 IV. OTURUM (Türkiye de Sosyal Değişimin Göstergeleri ve Yönelimi)... 203 N asıl B ir Kamusal Sosyal Bilim Prof. Dr. Nilgün ÇELEBİ, Ankara Üniversitesi (Emekli)... 205 Türk Düşünce Dünyasının Farklı Yönelimlerine D ar Bakmamak Prof. Dr. Kurtuluş KAYALI, Ankara Üniversitesi... 215 K ent - Köy Bağlamında Türk İnsanının Yeni Değerleri Prof. Dr. Ercan TATLIDİL, Ege Üniversitesi... 223 Erol Güngör ü Anarken Avni ÖZGÜREL, Gazeteci - Yazar...247 V. OTURUM (Türkiye de Ekonomik Değişimin Göstergeleri ve Yönelimi).. 255 Türk M odernleşmesi ve İktisadi Zihniyet (1839-1908) Doç. Dr. Abdülkadir İLGEN, Bilecik Üniversitesi... 257 Türkiye de Modernleşme ve Demokratikleşmenin Bir İz Düşümü Olarak Yeni Orta S ın ıf Doç. Dr. Tevfık ERDEM, Gazi Üniversitesi...285 İktisadi Gelişmenin Kültürel Dinamikleri Yrd. Doç. Dr. Erdinç YAZICI, Gazi Üniversitesi... 305 İktisadi Kalkınmanın Siyasal Sosyo-Kiiltiirel Temelleri ve Erol Güngör Yrd. Doç. Dr. Halil MUTİOGLU, Adnan Menderes Üniversitesi...3 11

vii VI. OTURUM (Türkiye de Siyasal Değişimin Göstergeleri ve Yönelim i)...323 Bir Düşünür Olarak Erol Güngör ün Dünyası Prof. Dr. Vedat BİLGİN, Gazi Üniversitesi...325 1930 lar Kemalizminin Bir Örneği Olarak; O rd Prof. Dr. Mustafa Hayrullah D ik er in Gazi İnkılâbının Psikolocisi (1933) Kitabı Doç. Dr. Mehmet ÖZDEN, Hacettepe Üniversitesi...337 İslam, Dem okrasi ve Siyaset Doç. Dr. Yıldız AKPOLAT, Atatürk Üniversitesi... 357 Ulus - Devletlerin Krizi ve Geleceği Yrd. Doç. Dr. Durmuş HOCAOĞLU, Marmara Üniversitesi... 379 VII. OTURUM (Türkiye de Kültürel Değişimin Göstergeleri ve Yönelim i).. 401 M odernlikle Yüzleşme / Erol Güngör Prof. Dr. Naci BOSTANCI, Gazi Üniversitesi...403 Tek Partili Sistemden Çok Partili - Demokratik Sisteme Geçişi Etkileyen Faktörler Üzerine Bir Deneme Prof. Dr. H. Bayram KAÇMAZOGLU, İnönü Üniversitesi...407 Cumhuriyet Döneminde Düşünce ve K ültür Hayatı (1918 den 1938 e) Dr. Necmettin TURİNAY, Yazar... 419 Kültürel Değişme Sürecimizde Kimlik Algısı Yrd. Doç. Dr. Nuray KARACA, Atatürk Üniversitesi... 465 V III. OTURUM (Türkiye de Dinsel Değişimin Göstergeleri ve Yönelimi)... 489 Din - Siyaset İlişkisi Bağlamında Türkiye de İslam ı Yeniden Düşünmek Prof. Dr. Haşan ONAT, Ankara Üniversitesi... 491 Türkiye de Devlet Din İlişkileri Prof. Dr. İştar GÖZAYDIN, İstanbul Teknik Üniversitesi...505 Sosyal Hayatta Tasavvufun Yeri Prof. Dr. Mustafa KARA, Uludağ Üniversitesi...529 Türkiye de Dinsel Değişimin Aktörleri: Katı Laikçiler mi Katı (Radikal) M uhafazakarlar mı Yoksa Yenilikçi (Modernist) İslamcılar mı? Prof. Dr. Sönmez KUTLU, Ankara Üniversitesi... 541

257 TÜRK MODERNLEŞM ESİ VE İKTİSADİ ZİHNİYET ( 1839-1908)* Doç. Dr. Abdulkadir İLGEN** Adidir mûcib-i salah-ı cihân; cihan bir bağdır divan devlet; devletin nâzımı şeriattır; şeriatta hâris olamaz illâ melik; melik zapteylemez illâ leşker; leşker cem edemez illâ mal; malı cem eyleyen reâyâdır; reâyâyı kul eder padişah-ı âleme adi (Öz, 2009, s. 60). Kınalızâde Ali Efendi Sen aramıza şahsî tecrübe denen şeyi getirdin 1 GİRİŞ Türk modernleşmesinde Tanzimat ve sonraki yıllarda görülen en önemli değişimlerden biri, dikkatlerin önemli ölçüde dünyaya -eşya, çevre ve zamançevrilmesinde yaşanmıştır. Gerçi geleneksel Osmanlı toplumunda Ma/ canın yongasıdır/ şeklinde ifadesini bulan zihniyet yapısı, bunu her ne kadar bir realite olarak davranışlara yansıtsa bile, henüz tüm toplum katlarında benimsenen bir değer haline getirememişti. Tanzimat sonrası meydana gelen değişmelerden ilki, belki de en önemlisi, dünyaya karşı duyulan ilgi'nin, zihniyet (davranış) hâlinden değer (norm) haline geçirilmesidir. Buna dair ilk örnekler edebiyatımızda rahatlıkla görülebilir2. Türk cemiyetinde daha sonra ortaya çıkan Batıcılık, Türkçülük ve İslamcılık gibi fikir akımlarının tamamı, bir değer olarak dünyaya karşı duyulan ilgiyi *Bu çalışma, küçük bir Anadolu kasabasında başlattığı mesleki iş kariyerini, genç yaşında, profesyonel ve örnek bir çizgiye taşıyan İpek AŞ. Yönetim Kurulu Başkam güzel insan, sevgili arkadaşım Mete Eripek'e ithaf edilmiştir. ** Bilecik Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. 1 Bir Rus Şairinin, Büyük Pctro nun ölümü üzerine yazılan bir mersiyeden. (Zikreden, Tanpınar, 1977, s. 130). 3 Tanzimat sonrasında gazel ve minyatür estetiğinden, geniş ve canlı tabiata doğru bir çıkış bu devrin en önemli yeniliklerinden biridir. (Bkz. Tanpınar, 1977, s. 273). Türkiye de Değişim Sempozyumu

258 meşrulaştıracak bir yığın argüman geliştirmekte oldukça başarılı sayılabilir. Gerek geleneksel gerekse modern damardan beslenen bütün fikir hareketlerinin birleştiği temel noktalardan biri, aynen Batı'da olduğu gibi, kendi memleketimizde de ileri, müreffeh, kalkınmış güçlü bir devlet yaratmaktı. Bu dönemde uhrevi olandan dünyevi olana doğru evrilen bir zihniyet dönüşümü, Batı yla temas hâlindeki münevver tabakada güçlü bir şekilde kendini hissettirmeye başlar. Dünyaya yönelişin, ya da dünyayı daha müreffeh kılmanın araçları konusunda görülen ayrılıklar meselenin özünü değiştirmez1. Burada, toplum ya da ülke kavramından ziyade, özellikle devlet kavramının altını özenle çizmek gerekiyor. Çünkü ne de olsa cihan bağının duvarı devlet 'tir. Dünyaya karşı duyulan ilginin meşruiyetine dair zihniyet değişmesi; bu isteğin nasıl gerçekleştirileceği, ya da bunun yapılabilmesi için hangi kaldıraç ya da dinamiklerin kullanılacağı konusunda hiçbir zihni değişme getirmemiştir. Hatta denebilir ki merkezî-modem devletin güçlenmesine paralel olarak, merkezî devlet geleneği katlanarak artmıştır. Türk modemistleri, ülkedeki ekonomik ve siyasal değişmeleri, sivil ve özerk alanları tetikleyerek harekete geçirmek ve buradan yola çıkarak hem toplumu, heırı de devleti dönüştürmek yolundan ziyade, yukarıdan aşağıya doğru ve her seferinde sivil alanı gittikçe daraltan merkezî devlet geleneğini öne çıkartmışlardır. Türk modernleşmesinin en temel karakteristiklerinden biri, önceden de yapıldığı gibi, her şeyin devlet eliyle yapılma isteğidir. Modemiteyle birlikte gücünü her geçen gün biraz daha arttıran merkezî-güçlü devlet, kendisinden başka hiç kimseye 'otonomözerk' bir alan bırakmamıştır. Zihniyetin Oturduğu Yapısal Bütünlük On dokuz ve yirminci yüzyıl Türk reformistleriyle daha öncekilerde görülen devleti kurtarmak fikri, basit ve tek yanlı bir gerekçeden ziyade, Türk toplumunun neredeyse biyolojik genetiğine işlemiş çok asli bir damardan kaynaklanmaktadır. Başka bir çalışmamızda (İlgen, 2009, s. 368-398) Türk merkezî devlet fikrinin Osmanlı devrine dair tarihî köklerine temas edilmişti. Fakat hemen belirtmek gerekir Ziya Paşa nın Efkâr-ı Firenge tebaiyyet yeni çıktı mısraında bir tenakuz gibi görünen ifadeler bile, işin esasından ziyade; şekle, usûle ve bu maksada ulaşılmada hangi araçların kullanılacağına dair tereddütlerin bir belirtisi olarak ortaya çıkar. Ziya Paşa da diğerleri gibi yeniliğin tarailarıdır. Ona göre hayatın her ihtiyacına cevap veren, 1250 sene işlenmiş büyiik bir kaynak dururken, Garp tan kanun tercümesi gülünç ve lüzumsuz, hatta cemiyette yaratacağı ikilik dolayısıyla tehlikelidir (Tanpınar, 1977, s. 229). Prof. Dr. Erol Güngör'ün Anısına

259 ki, bu durum sadece Osmanlı devirleriyle sınırlı değildir. Ondan çok daha evvel, İslamlık öncesi Türk devlet geleneğinde de, devlet ve devlet başkanının ilahı köklerine dair kozmolojik4 ve dinî argümanlarla desteklenmiş kadim bir gelenek vardır5. Eski Türk inancında hükümdar olabilmek için (I) tanrının yarlık vermesi, (II) onu iyi talih ile donatması ve (III) insanların bir kısmet payı, yani tanrının kendisine verdiği w/rtg lere sahip olması gerekir (Ögel, 2001, s. 574). Kağan, budunun acunsalının merkezî olduğundan, doğum ve kıtlık ve bolluk, utku ve yenilgi hep ondan sorulur. (Divitçioğlu, 20005, s. 88). Zaten devlet denen mekanizma da (I) halkın hakkı ve payı (ülüş) ki bu töredir, (II) hizmet edenlere, üleşilen (üle-) dağıtılan gümüş üzerinde yükselir (Ögel, 2001, s. 604). Dolayısıyla; Türk toplumunda kurlaşma iki kutuplu olup bir yanda Kağan ve etrafında kümelenen boy beyleri ve alp savaşçılardan (Tonyukuk gibi) oluşan buyuran zümre; öbür yanda, geriye kalan halkın temsil edildiği buyurulan zümre vardır. (Divitçioğlu: 2005, s. 85). Türk-Moğol geleneğine göre anda veya ritüel yeminle gerçekleşen nöker/kafadar yoldaşlık kurumu (İnalcık, 2009, s. 11), kuruluş devri Osmanlı geleneğinde aynen devam ederek sadece kan bağının belirlediği bir ilişki yerine, savaşçı önder ile takipçileri arasında oluşan daha farklı bir ilişkiye imkân sağlamıştır (Kılıçbay, 1982, s. 250). Bu ilişki, köklerini eski Türk toplum ve devlet geleneğinden alan, İslami Devirde ise ana omurgayı koruyarak daha farklı bir şekle istihale eden kutsal devlet telakkisinin devamından başka bir şey değildir. En tepede kut sahibi bir hükümdar, onun etrafında hizmet eden kapıkııllarmdan oluşan yönetici zümre ve en nihayet yönetilen reâya. Klasik Osmanlı sisteminin temelini oluşturan ve Kınalızâde de en yalın ifadesini bulan bu formülasyon; 1830 dan sonra, padişah memurla olur, memur hâzineyle olur, hazine reayayla olur, reaya adaletle olur, adalet kanunla olur! (Tahir, 1992, s. 24-25) şeklinde yeni bir forma kavuşur. Yeni devirle birlikte kapıkııllnğıımı, memuriyete tahvil eden sistem, işin öz ve esasından ziyade, şekle dair bir değişikliğe giderek modern devrin merkezî devletini yeniden inşa sürecine koyulur. Böylece kulun yerini aylıklı ordu, şeriatın yerini memur ve Babıâli alır. ' Türk tipi modernleşme tecrübesinde, klasik devrin en temel dinamiklerinden biri 1 Bu konuda daha detaylı bilgi için bkz. (Esin, 1980, s. 1 1-1 3 ). 'Kitabelerde " Türk budunu: illediği ilini, elinden çıkarmış! Kağanladığı kağanını, kaybediverm iş!..." Bu iradelerden anlaşıldığı üzere, İl i, yani devleti, kağanlık tamamlıyordu. Kağanlık ise G ök ün, yani Gök Tanrı nın kendisi adına tayin ettiği bir temsilcisi idi. Bkz. Ögel, (2001: 436; 573-574) ; Divitçioğlu, (2005. s. 83 84). Türkiye de Değişim Sempozyumu

260 olan devlet ve ona bağlı yönetici sınıfın etkisi azalmaz, bilakis modem devletin yapısı gereği m em ur/kapıkulu sayısında ciddi bir artış olur. Tam da burada, klasik devrin temel üretim aracı olan toprağın soyut m ülkiyetr ile devletten bağım sız olarak, bu artığa el koyan özerk bir sınıfın olup olm adığı sorusuna verilecek cevap, Türk toplumunu Batılı toplumlardan ayıran en temel fark olarak karşımıza çıkar. Buna göre toplumsal artığa el koyan sınıf, Batı da olduğu gibi özerk feodaller değil, klasik devirde kapıkulları, m odem devirde ise sivil-asker bürokrasidir. Merkezî devlet kendi dışında, daha baştan, bağım sız mülkiyet ve halk örgütlerinin meydana gelmesini önleyerek sermaye biriktirmeye yönelik normal piyasa davranışları yerine, devlet üzerinden rant devşirmeye yönelik bildik davranışların önünü açmıştır. Bunun doğrudan ve dolaylı sonuçlarından biri ve en önemlisi, yetenekleri, piyasaya dönük alanlarda geliştirme yerine, devlet kapısında ikbal arama ve toplumsal artığa devlet üzerinden el koyma şeklinde bir davranış/zihniyete yöneltmiştir6. Türkçemize göze girm e, göze gelme ve gözden düşme şeklinde giren deyimlerin ifade ettiği anlam da bunun arkasındaki asırlık zihnî ve kültürel arka planı göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bu deyimlerde, kapılanmanın neredeyse toplumun genetiğine işlemiş, kendiliğinden ve insiyaki bir davranış kalıbı hâlinde bütün toplum kademelerine sirayet ettiği açıkça görülebilir. Rastgele ihdas edilm ediği açıkça belli olan Babıâli kavramı, burada özel bir anlam ve zihniyet koduna atıfla, kapılanmanın nihai noktasının devlet olduğuna işaret eder. Klasik Zihniyette Tereddüt ve Arayışlar Tanzimat Fermam m izleyen dönemde efkârı um um iye olmasa bile, hassasiyeti umumiyeye hâkim olan hava, bütün unsurlarıyla eskiydi. Eski, yürüyen hayat karşısında son sözünü söylemesine rağmen, cemiyetin içinde, ruhlarda çok derin surette hâkim di. Bütün hayat onunla doluydu. Canlı bir terkip olmayı çoktan bırakmış, fakat dağınık eczası, ayak bağları şeklinde her adıma engel oluyordu. (Tanpınar, 1985, s. 71). ''Meselâ, Osmanh da özellikle XV. asırda zenginleşen bir tüccar çoktu. Ne var ki zengin tüccar bile toprağın kontrolünü elinde tutan yönetici sınıfla mukayese edilememektedir. 1500 lerde bir sancak beyinin yıllık geliri 4.000-12.000 Ducat altını iken, Bursa nın en zengin sarraf ve tüccarı, nadiren 4.000 Ducat altına sahiptir. Bkz. (Ortaylı, 2000, s. 98). Mehmet Genç de aynı olguya işaret eder. Devletin, uzun vadede meşrû kabul ettiği kâr haddinin yüzde 10 u aşmadığı bir düzende, esnafın sermaye birikimi sağlamak konusunda oldukça zayıf bir konumda bulunacağı aşikârdır. Bkz. (Genç, 2000, s. 302). Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

261 Arkasında nesilden nesle değişen, hayatı ve insanı her an yeniden keşfe çalışan, büyük kökleri durmadan yoklayan, şüphesi imanı kadar yaratıcı bir kültürün yokluğu, şekillerin ve prensiplerin bir defa için ve geniş olarak kabul edilmiş olması, çoktan yıpranmış, yarı tasavvufî bir lügatin ve hayatla ilgisini kesmiş olmakla övünen bir duruşun - rindlik- mutlak hâkimiyeti, ve um um i şeklinde hayatın hep aynı mihverlerin etrafında dönüp durması. Müslüman şark medeniyetinde insan değişmez, canlılığını kaybeden değerlerin etrafında yavaş yavaş ufalır. Tanzimatın büyüklüğü burada, bu çemberi yıkmaktadır-, kendisini arayan diyemesek bile, kendisinden memnun olmayan ve değişmek isteyen insanın hamlelerini daim a aynı boşluklara, mücadeleden vazgeçmiş, yorgun ve kötümser bir hikmetle duanın hemen yanı başında uçurumlarını açan küçük hazcdığa ve hayatı çok dışarıdan temâşaya çıkartıyordu. (Tanpınar, 1985, s. 78). Buna rağmen ilk defa bu dönemle birlikte, ananenin dışında, ferdin bizatihi ete kemiğe bürünmüş hâldeki görünümlerini keşfe çıkan bir arayış ve kendini hissettirme ihtiyacı fark edilmeye başlar. Tanpınar (1985, s. 80), İzzet M olla mn Keşan yolculuğu esnasında arabasının aynasında kendisini görme ve tasvir etmesini, herhangi bir buluştan çok daha ileri, bütün bir sembol olarak nitelendirir. Yeni hayat aslında ferdin ve tabiatın keşfi, en azından bunun denenmesi, ya da ananeden kopmaya başlanmasından başka bir şey değildir. Eski ile yeninin çoğu kez yan yana, bazen de karşı karşıya geldiği ve el yordamıyla yönünü belirlemeye çalıştığı dual bir âlemin ortasında, on altıncı yüzyılın saatinde yaşadığına şüphe duyulmayan geniş halk yığınları bir yana bırakılırsa münevver tabakanın bir geçiş devrinin tereddütlerini yaşadığı muhakkaktır. Aslında yeni hayatın imkân ve zaruretleri, daha bildik bir deyimle meydan okumaları karşısında, sadece geniş halk yığınları ve esnaf zümreleri değil, aynı zamanda münevver tabakanın da kafası net değildir. Zihni vuzuha ulaşamayan münevverin kafası, adeta eski ve yeninin -hangi yeni- mücadele sahası gibidir. Bu durum sebepsiz de değildir. Y ıkılm ış medrese, darmadağın olmuş iktisadi hayat, kapılarını ardına kadar açmış gümrükler ve muhafazası gittikçe güçleşen hudutlar; devrin devlet ricali ve münevver tabakasına derin bir düşünme fırsatı tanımaz. Fakat asıl sebep çok daha derinlerde, kadim yapının her tarafa dal budak salmış zihniyet şeklindedir. Türkiye de Değişim Sempozyumu

Merkezî değerin en etkili -ve büyük bir istekle peşinden koşulantoplumsal kaldıracın siyasal iktidar olduğu bir toplum -siyasal iktidarın ekonomiyi, sadece devletin piyasa mekanizmasını denetim altında tutması yoluyla doğrudan değil fakat, aynı zamanda, işlenebilir toprakların çok büyük bir bölüm ünün devlet denetimi altında bulunduğu bir sistem düşünün. Batılı kapitalist toplumlarda olduğunun aksine statünün gelirin ilk belirleyicisi olduğu, prebendal ödüllerin zenginliğin ana kaynaklarından biri olduğu ancak, bu tip bir zenginliğin sadece devletin tanıması halinde meşru olduğu bir toplum düşünün. Böyle bir toplumda özel mülkiyeti kabalaştıracak tüzel kişilik gibi mekanizmalar son derece sınırlıdır; hukuk, piyasa ilişkilerinin yardım cısı olarak değil, esasta ceza hukukundan çıkarak gelişmiştir; memurlar olağanüstü yüksek ücret almaktadırlar ama yaşamları boyunca elde ettikleri kazanımlar ölümlerinden sonra müsadere edilmektedir. (Mardin, 1992a, s. 198). Bir iki küçük istisna dışında, ne norm/değer dünyasında, ne de reel/zihniyet dünyasında yeni yi tam olarak benimsemiş ciddi bir yönelişe rastlanmaz. Bu devirde sadece Sadık Rıfat Paşanın yazılarında, devlet-fert ayrımı yanında, birey temeline göre örgütlenmiş firmalar kurulması ve hatta gerektiği hâllerde yatırım amaçlı yabancı sermayenin ülkeye girişine izin verilmesi gereğine dair kuvvetli ibareler vardır (Sayar, 1986, s. 213-226). Vakıa Avrupa devletlerinin memalikinde ebniye-i cesime ve büyük fabrikalar mevcut ise de müddet-i mcdide zarfında refte refte viicude gelmiş şeyler olduğundan başka, ekserisi devlet hâzinesinden yapılmış şeyler olmayıp aksiyon denilen esham-ı müştereke ile zi-kudret teb a ve tüccar hisseleriyle icad olunmuş ve olmakta olduğuna nazaran devlet-i aliyyenin kudret-i mâliyesi mertebe-i kemale gelinceye kadar pek icab etmedikçe teceddüdat ve tağyirat-ı ebniye-i miriyeye beyhude sarf-ı nukud olmayıp ve fakat imar-ı şehr için eshab-ı kudretten hane ve sahilhane ve fabrika ve sair gibi ebniye inşası dahi teb aya çok görülmeyip diledikleri vüs at ve ziynette kârgir ve ahşap ve her ne gûna şey yaptırmak isterlerse inşasına ruhsat ita ve belki teşvikat-ı lâzime ifa oluna (Zikreden, Mardin, 1990, s. 57-58). Bu ifadelerde Paşa, Avrupa dan da örnekler vererek her ne kadar özel sektörün ruhsat ve teşviklerle önünün açılmasını savunsa bile, devlet-i aliyyenin kudret-i mâliyesi mertehe-i kemale gelinceye kadar ' ibaresiyle, devletin bu sahadaki Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

263 öncü rolüne işaret etmekten de kendini alamaz. Çok erken bir devrin ürünü olan bu görüşlerden daha ilerisini beklemek biraz da safdillik olur. Zira Klasik Osm anlı zihniyetinin temelini oluşturan devlet eksenli ekonomik bir dünyadan, onun tam zıddı bir eksende, birey ve sivil toplum un temsil ettiği serbest rekabete dayalı ekonomik bir dünya ve onun bütün gereklerini içeren aksi bir evrene intikal; bilinen bütün değer ve davranış tarzlarının reddine bağlı olduğu için, o kadar da kolay değildir. Gerçi Tanzimat7, m irî topraklarda ferdî tasarrufu kabul etmiş8, özel mülkiyete ' güvence getirmişti, ama hâla dâhili gümrükler yürürlükteydi. Ayrıca özel mülkiyete getirilen güvenceyi, yani müsaderenin kaldırılmasını, piyasa güçlerine getirilen bir imtiyazdan ziyade, ayan ve yüksek rütbeli devlet bürokrasisinin çıkarlarını koruyan bir düzenleme olarak görmek gerekir. (Küçükömer, 1994, s.55). Kaldı ki bu düzenleme de nihayetinde, altyapının zorlamasıyla değil, devletten beslenen1ve yapısı gereği bir sınıf mahiyetini haiz olmayan zümrenin, aynı şekilde devletten devşirdikleri artık değeri, yasayla güvenceye alma teşebbüsünden başka bir şey değildir. İyi dikkat edilirse burada da merkezî devlet ve devlet imkânları üzerinden çıkar sağlama şeklindeki tipik davranış tarzı aynıyla muhafaza edilmek istenir. Bertrand Russcl, (Ülgener, 2006, s. 647-648) History o f Western Philosophy adlı eserinde tarihî m addeciliği gözden geçirirken konumuzla ilgili çok önem li bir hususa dikkati çeker; Marksistler, kuvvet ve iktidar tutkusunun para sevgisi kadar kuvvetli bir m o tif olduğunu ve yine onun kadar adaletsizlik yaratan bir kaynak olduğunu hiçbir zaman yeterince anlamış değillerdi... Komünist teorinin hatası, bana kalırsa dikkatini sistemin aksayan noktalarından sadece birinde, yani servetin adaletsiz bölüşüm ünde toplamaktan ileri geliyor... Bana sorulsa bozukluğun cn büyüğü kuvvet ve iktidar dağılım ındaki eşitsizlikten geliyor derdim. 7 Aslında Tanzimat her konuda olduğu gibi tarımsal reformlarda da ikili yapıyı tamamen kaldırmış değildi. İmparatorluğun her tarafında ziraî bölgelerde karışık durum devam etmişti, zira devlet yeni bir nizam beyan etmiş, fakat eskiyi kaldırmamıştı. Bkz. (Quataert, 2004, s. 998). HFakat tarla üzerinde köylüye verilen tasarruf hakkı mutlak değil, belli kayıtlarla zapturapt altına alındığı için, içinde hâlâ belli tereddütleri barındırmaktadır. Bkz. Barkan, (1999, s. 379-385). '' Tanzimat Fermanı nın mimari olarak bilinen Reşit Paşa ile ilgili olarak Cevdet Paşa nın verdiği bir malumat, bu devirde dahi, hem de modernleşmenin mimari sayılan bir zatın, kapıya yanaşmak için yaptığı davranışlarıyla devrin tipik zihniyeti hakkında yeterince fikir verebilir. O dahi âlî binalar yapmak ve irad ve akar edinmek hevesine diiştii ve daha sonraları oğlu Ali Galip Paşa'yı Pâdişâh a damad etmek için kadınlara ve harem-ağalanna miidahane eder oldu." Bkz. Cevdet Paşa, (1986, s. 10.) Türkiye de Değişim Sempozyumu

264 Marks ya da Marksistlerin kapitalizm analizinde düştükleri en büyük hatalardan biri, klasik ve neoklasik iktisadın tasvir ettiği teorik dünyayı, gerçeğin bizatihi kendisiymiş gibi m utlak bir veri olarak kabul etmeleridir. Sözgelimi Neoklasik teoriye göre gelir dağılım ında kişinin yerini tayin eden şey, son kertede marjinal faydanın belirlediği talep miktarı, ya da o kişinin ekonomiye yaptığı marjinal katkıdır. Dikkat edilirse bu soyutlama biçiminde, kişi ya da kişilerin sahip olduğu statü ya da özgül konum lar varsayımın dışında bırakılmıştır. Oysa Şerif M ardin in (1992a, s. 201), dikkat çektiği bir husus;...insan gücü piramidinde verili bir konumun neden daha fazla gelire egemen olduğu hakkında bize hiçbir şey söylemeyen sektör gibi kümesel veri soyutlamalarının yetersizliğine işaretle, Aslında, gelirdeki farklılıklar toplum içindeki özgül konumların egemen veya tâbi statülerinin ürünü olarak görülebilir. şeklindeki bir itirazla, yukarıdaki tezi çürütmektedir. Yukarıdaki analiz, ekonomik değerin piyasa güçlerinin değil de büyük ölçüde devlet gücünün denetiminde olduğu verili bir sistemdeki (Osmanlı Devlet ve toplum u) ilişkilerin anlaşılmasında yardımcı bir model sunmaktadır. Mevcut duruma en güzel örneği Cevdet Paşa, Tezâkir'inde verir;...r eşid Paşa nın defa-i ûlâ sadaretinde âşar ve rûsümat iltizamatından dahi ol devrin müteneffiz ve müntesibleri mebaliğ-i külliye kazanırlardı. Şöyle ki mülteziminden biri bir sarraf vasıtasıyla bir sancağın ya bir kazanın iltizamını şu kadar bin kuruşa kadar kabul edeceğini eshab-ı nüfuzdan bir zata havale edip beyinlerinde pazarlık kesildikten sonra ol zat dahi vükelâdan mensub olduğu mahalle varıp ol iltizam ın şu kadar yüz yahud bu kadar bin kese noksaniyle ihalesini rica eder ve Sadrıazâm muvafakat ettiği halde Maliye nazırıyla söyleşerek icra ettirir bu tariyk ile külfetsizce külliyetli akçeler kazanılırdı. Lâkin bu muâmele her kula müyesser olmayıp vükelâ ve ricâl-i devletin müteneffizlerine ve havâs-ı mensubana mahsûs idi ve ekseri bu muâmeleyi açıktan icra ederdi. (Tezâkir: 1-12, s. 19). Tanzimat ricalinin karşılaştığı güçlük ya da tereddüt de kendisinden bütünüyle farklı, kendi kavramlar dünyasında karşılığı bulunmayan bir sistem ve onun ürünü olan ekonomik gelişmişliğe ulaşma, onunla rekabet edebilme ya da en azından ona ayak uydurabilme diyebileceğimiz bir tavır geliştirmeyi nasıl başarıp başarmayacağı sorunsalında düğümlenmekteydi. Dönem in tamamı boyunca atılan adımların hepsinde, bu tereddüt ve arayışların izlerine rastlanır. Birinde piyasa mekanizmasının, diğerinde ise devletin içinde ve dışındaki statü gruplarının Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

265 rekabetine dayalı iki farklı anlam ve değerler dünyasının yarattığı çelişki, T anzim at ın meydana getirdi dııal yapının tamamına damgasını vurmuştur10. Aslında sorun (Akat, 2008, s. 39) Binlerce yıldır kutsal devlet' inancı içinde gelen, yöneten kadar yönetilenin de bu kutsamayı içselleştirdiği bir toplumda, birey haklan, hukuk, sivil toplum, piyasa gibi, her birinin amacı ve kökeni devletin etkinliğini kısıtlamak olan kavram ve kurumların üretilip üretilemeyeceği etrafında düğüm leniyordu. Bu dönemde, hem de özel mülkiyeti güvence altına alan bir adım olarak bilinen arazi kanunnâmesinden sonra, devletin tarıma müdahalesi daha önceki yüzyıllarla kıyaslanamayacak biçim de artmıştı. Quataert (2004, s. 992), \fıskalist' devletin politikalarını analiz ederken Bu, gayesi merkezîleştirme ve Batılaştırma olan ve merkezî idareye mahalli ayanların muhtariyetlerine müdahale ettirecek ve toprağı, köylüleri ve üretim fazlasını kontrol altına alacak olan Tanzimat program ının bir kısm ıydı. şeklinde bir değerlendirmede bulunur. Prens Sabahaddin in (Reyhan, 1993, s. 124) Osmanlı toplumuna eleştiri sadedinde yönelttiği ailelerin pazar için değil de kendilerine yetebilecek bir üretim faaliyetinde bulunarak (kendilerini) dünya ekonomisinden soyutlamış olduğu şeklindeki eleştiriler; Türkiye de ticarî ziraatin 1800 den evvel m i, yoksa 1850 den sonra mı başladığı ya da ticarî ziraati kim in geliştirdiği: büyük toprak malikâneleri mi, yoksa küçük çiftlikler m i şeklinde devam eden akademik bir tartışmaya da konu olmuştur (Quataert, 2004, s. 984-985). Sorun sadece tarımsal alanda değil, yed-i vahid usulünün kaldırılması örneğinde görüldüğü gibi, imalat sanayiinde de aynıydı. Hükümet bir taraftan üretimdeki inhisarı bozarken perakende fiyatlarını kontrol etmeye devam ediyordu. Piyasa mekanizmasına yabancı bir toplumun 1860 lı yıllarda Islah-ı Sanayi Kom isyonu vasıtasıyla uygulamaya soktuğu bir karar, bu tereddüdün izlerini taşır. Komisyon, aldığı bir kararla, birçok loncayı şirkete çeviriyor, kim ne olursa olsun bu şirketlere girebiliyor, hatta devlet bunları sübvanse ederek sadece hammadde almalarına im kân sağlamakla kalmıyor, aynı zamanda ruhsat sistemini andırır bir 10 A. Ci. Sayar, Tan/.imatın bu tereddütlü yönelişlerini açıklama sadedinde; Ne var ki, İktisadî olayların akışkanlığı ile piyasa şartlarını tabii gelişme seyri içinde hazırlayan sürecin başlaması aynı yönde olmayacaktı. Ani olmayan bir tempoda bu süreç beraberliğinin sağlanabilmesi için pazar şartlarının kâh önündeki set ve engeller yıkılacak, kâh y er y er bu sürecin önü tıkanacak, fakat her halükârda arkaikkıırııınsal ıınsıırlarca gelişme daha çok İktisadî hayatta Tanzimat dualizmine yo l verecekti. Ancak bu esnek <kıvranış normlarının insan-eşya ilişkisini yepyeni bir biçimde yoğurmaktaydı. tespitinde bulunur. Bkz. (Sayar, 1986, s. 232). Türkiye de Değişim Sempozyumu

266 şekilde, üretilen m alların sırf şirket hissedarlarının dükkânlarında satılabilmesine izin veriyordu (Quataert, 2004, s. 1010). Fakat hemen belirtmek lazım ki, yine bu devirde, yani 1859 tarihli bir Vekiller Heyeti raporunda, teamiil-i kadîm1 tabiri, artık eski muhtevasından farklı bir anlamda, lügat manasıyla eskimiş ve zam anı geçmiş uygulamalar anlamında kullanılm aya başlanmıştır. Bu, gelenek ya da gelenek olarak bilinen uygulamaların bazılarına karşı duyulan güvensizlik veya bir tür makas değiştirme olarak değerlendirilebilir. Nitekim Balta Lim anı Ticaret Sözleşmesi nde, pazarlık gücünü ithalat mallarından alınan vergilerin yükseltilmesi için değil, ihracat mallarından alınan güm rük vergilerinin yükseltilmesi için kullanan devlet, 1861 tarihli anlaşma ve akabinde aldığı tedbirlerle bunun tam tersi bir politika izlemeye başlamıştır. Bunu diğer tedbirler izledi (Genç, 2000, s. 85-96). G örüldüğü gibi, bu devirde özellikle devleti yeniden 'eski gücüne' -bunu bilhassa siyasal güç olarak anlamak lazım- kavuşturmak için atılan adımlar, sivil toplum ve ekonomiyi giiçlendirmekten ziyade, kamu mâliyesini güçlendirmek ve bu im kânlarla devletin bekasını tahkim etmeye yöneliktir. Öncelikler Sorunsalı: Bir Dilemmanın Serencamı Tanzimatın açtığı kapıdan ülkeye giren yeni fikirler, kanıtn-u kadim im m utlak hâkim iyetini tahtından indirmesine indirmiş ama etki ve gücü hâla devam eden kadim gelenek, hem norm/değerler, hem de zihniyet/realite/davranış ve uygulamalar dünyasında varlığını sürdürmeye devam etmişti. Fakat her ne olursa olsun, zorladığı bütün kapıları kendisine kapalı bulan insan, yavaş yavaş kendi içinde değişmenin imkânlarını aramakta (Tanpınar, 1985, s. 79), sadece kendi kendisiyle değil, aynı zamanda yaşanan hayatla yüzleşerek çözüm yolları bulmaya çalışmaktadır. I. Meşrutiyetin hemen arifesinde, saray ve bazı paşa konaklarıyla Beyoğlu gibi Frenklerin ekseriyeti teşkil ettiği semtlerde11, yavaş yavaş Batı tarz ve modası etkilerini hissettirmeye başlasa da bu durum, zihnî bir dönüşümden ziyade, bir tür özenti veya yozlaşmadan başka bir şey değildir. Oysa yaklaşık aynı yıllara rast gelen bir dönemde A hm cd M ithat Efendi nin (Okay, 2008, s. 108) Batı seyahatinde "Bilhassa Kırım Harbi nden sonra Bcyoğlu ndaki umuma açılmış Avrupakâri müesseseler, terziler, manifatura tüccarları, tuvalet eşyası ve mobilya satan dükkânlar Müslüman ahalinin daha sık uğradığı yerler olur. Devrin gazetelerinde görülen ilanlar, her gün Avrupa dan yeni bir modanın ueldiğini gösterir. Bkz. (Okay, 2008, s. 94-95). Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

267 gözlem lediği...sabahleyin otelinden çıktığında kolayca araba bulması, saatle tutulduğu zaman hiç değişmeyen iicret tarifesi, müşterinin arabacıyla beraber takip ettikleri saat, sonra hiçbir münakaşa etmeden ödenen ücret... bütün bu intibalar ve bunların arkasında bulunan üstyapıya ait vicdanî, ahlakî ve kanunî değer ve normlar dünyası, Osmanlı-Türk insanının tamamen yabancı bulunduğu şeylerdir. Türkiye de merkantilist düşüncenin kök salamayışının sebeplerine dair yaptığı bir analizinde Şevket Pamuk, (1999-2000, s. 142) bunun en önemli sebebi olarak, Osm anlı Devleti ndeki iktisadi uygulamaların her şeyden önce merkezî bürokrasinin önceliklerini yansıttığını belirtir. Hâlbuki Avrupa da merkantilist düşünce ve uygulamaların gelişmesinde, tüccar ve üretici öncü bir rol oynamıştır. Osm anlı toplumunda ve siyasetinde merkez dışındaki kesimlerin ağırlığının arttığı 17. ve 18. yüzyıllarda bile, İktisadî düşünce ve uygulamalara bürokrasinin öncelikleri egemen olmaya devam etmiştir. Yukarıdaki analiz, A vrupa daki siyasî ve ekonomik altyapıdan tamamen farklı bir özelliğe sahip Osmanlı siyasî ve ekonomik düzeninin, ekonomi politikalarını belirleyen İktisadî zihniyet üzerindeki en kritik etkilerden birini göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bu sebepten dolayı Osmanlı modernleşmesi, toplum ya da toplumsal dinamiklerden devlet ve devletin bütün kurumlarına doğru giden bir nedensellik yerine, devletten topluma ve toplumun bütün kesimlerine doğru giden bir nedenselliği öne çıkartmıştır. Bu devirde, sadece münevver tabaka arasında değil, taşradaki eşraf ve hatta yer yer sıradan ahali arasında bile Osmanlı siyasî yapısı üzerinde yapılacak reformlar hakkında tartışmalar başlamıştır. A nkara da bir paşa konağında misafir olan bir İngiliz seyyah, bölge ve bölge insanlarıyla ilgili intibalarını anlatırken yeni Anayasa teşebbüsünün akamete uğrayacağı şeklinde görüş bildiren bir paşazadenin görüşlerine atıfla bulunur. Neden böyle düşünüyorsun diye sordum. Çünkü, sadece seçmen sınıfı değil, muhtemelen parlamentoya seçilecekler de ancak yarı eğitim li insanlar olacak. Cahil birtakım yasamacılar, aynı derecede cahil bir halk için yasa koyacaklar. Zaman istiyoruz, diye devam etti, yollara, demiryollarına ihtiyacımız var. Ulaşım araçları olsa, insanlar, yolculuk eder ve yaşadıkları yerlerin uzağında öğrenilecek, hatta siz Hristiyanlardan bile öğrenilecek çok şeylerin olduğunu görürlerdi. Bizi yollara, demiryollarına kavuşturmak, elli anayasaya bedeldir; Türkiye de Değişim Sempozyumu

268 bence A nayasa nın uygulanamayacağı çok geçmeden anlaşılacak. (Bum aby, 1999, s. 102-103). Yukarıdaki görüşler, yani politika dışı modernleşme isteği, sadece bu gencin değil, aynı zamanda aralarında Ahm ed M ithat Efendi gibi bazı münevverlerin de bulunduğu ve II. A bdülham id in benimsediği türden bir modernleşme tarzıydı (M ardin, 1990, s. 74). Ve bu görüş tarzı, hiç de yabana atılamayacak sağlam bir esasa dayanıyordu. Hobsbawm (2000), küreselleşmeyle ilgili olarak kendisine sorulan bir soruya cevap verirken bunun ekonomik olandan ziyade teknik şartlara bağlı olduğunu söylüyordu. Geçmişte ekonomik küreselleşmenin bu denli başarılı olamayışı, zaman ve mesafe engelini aşacak teknik yetersizliklerin doğal bir sonucuydu. O n beşinci yüzyılın sonlarında dünya etrafının denizle dolaşılmasından önce, dünyayı tek bir ünite olarak düşünmek m üm kün değildi. Başlangıç noktası, m uazzam sürat ve malların naklindeki küresel hızdı. Geçmişte, malların kullanım ı daha çok üretildikleri yerlerle sınırlıydı. Ve ticaret son zamanlara kadar, uzun mesafelerde bozulabilir malların özelliklerini koruyarak nakletmenin im kânsızlığı gibi sebeplerin etkisi altındaydı. Sadece tahıl ticareti yapılabilir, fakat taze malların ticareti yapılam azdı (Hobsbawm, 2000, s. 62-63). îlber Ortaylı (2000, s. 29), Türkiye de yollar ve üretim teknolojisi gibi tarihî teknoloji üzerine yapılan çalışmaların çok yetersiz olduğu ya da hiç yapılmadığı meselesi hakkında ihtirazi bir kayıt düşerken aynı meseleye dikkatleri çeker. 1870 li yıllarda A nadolu yu at üzerinde dolaşan aynı İngiliz seyyah, Yozgat yakınlarında yerel ahaliyle konuşurken bundan birkaç sene evvel Ankara ve havalisinde çekilen kıtlık ve açlıkla ilgili olarak, Sultan Abdülaziz tarafından gönderilen yardımların, yolların elverişli olmayışı nedeniyle kendilerine ulaşamadığını söyleyen köylülerin yakınmalarına şahit olur (Bumaby, 1999, s. 124). I. Meşrutiyetin ilanından sonra kademe kademe faaliyete geçirilen Anadolu demiryollarının, pazara yönelik tarımsal faaliyet üzerindeki etkisi ve üretim artışlarına dair bilgiler de yukarıdaki bilgiyi teyit eder (Quataert, 2008, s. 159-164). Osm anlı iç ticareti hakkındaki çalışmalar, imparatorluğun tarım mahsullerinin azamî % 2 5 inin ihraç edildiğini göstermektedir. Bu, bahsi geçen dönemde üretilen mahsulün % 7 5 inin ya mahallinde tüketildiği, ya da diğer bölgelere sevk edildiği anlamına gelmektedir. Quataert (2004, s. 952-953), milyonlarca çiftçi ve zanaatkârın, ihtiyaçlarını ya kendilerinin karşıladığını veya yetiştirdikleri ve im al ettiklerini civardaki bölgelere sattıkları tahmininde bulunur. Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

269 İmparatorluk genelinde buna dair yeterli istatistikî veri bulunmayışına rağmen, diğer bölgelere m am ul mal ihraç ettiği bilinen bir merkezîn, Diyarbakır ın bile, ürettiği malların önemli bir kısm ını yerinde tükettiği bilgisi, ülkenin iç ticareti hakkında ciddi bir fikir vermektedir. Bu durum muhtemelen ulaşım maliyetinin yüksekliği ve daha önce mevcut olan dâhilî gümrüklerle bir derece açıklanabilir. İlber Ortaylı (1995, s. 183), 19. yüzyılın sonlarına kadar geniş köylü kitlesinin, ulusal pazar ilişkileri çok sınırlı, kapalı bir hayat tarzı ve ekonomik ilişkiler içinde yaşadığını belirtir. 1890 larda Ankara ve Konya ya kadar uzanan demiryolu, ilk defadır ki tarım üretimini ulusal ve uluslararası pazarlara açmıştır. İşin daha da ilginç yanı, Osm anlı İmparatorluğu nda yekpare bir ulusal ekonomiden söz etmenin zorluğunda yatar. Aynı yazar Osm anlı ülkesinin birçok ekonomik kompartıman veya çevreden (zone) oluştuğunu zikreder. Bu yüzden Osmanlı R um eli sindeki tarımsal yapı ve manifaktür, Avrupa nın başka bir ulusal sistemiyle, yani büyük ölçüde Avusturya-Macaristan la bütünleşmişken Suriye-Lübnan ve Basra; Fransa ve Britanya ekonomileriyle bütünleşmişti. Bu vilayetlerin birbirleriyle etkileşimi söz konusu değildi ve iktisadî-kültürel hayattaki gelişmeleri de B âb ıâ li den çok dış merkezler yönlendiriyordu. Bu bilgiler, modernleşme devri İktisadî zihniyetini etkileyen, ya da en azından sınırlandıran -zihniyet denilen şey de en nihayet verili şartlar altında oluşan bir davranış şeklidir- altyapıya dair faktörlerden birini göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bu devir, yani I. Meşrutiyet Devri, aynı zamanda bir önceki dönemde uygulanan politikalara ait pratik sonuçların daha net biçimde kendini hissettirdiği bir dönem olduğu için, bazı reaksiyonları da beraberinde getiren bir dönem olarak nitelendirilebilir12. 1838 antlaşmasıyla dünyadaki en serbest rejimlerden biri hâline gelen Osm anlı Türkiye sinde, arkasından gelen m alî istikrarsızlık, hazine açıkları ve zarar eden imalatçıların şikâyetleri yüzünden, bir önceki uygulamalara karşı derin bir şüphe uyanmaya başlamıştı. Nitekim arkadan gelen 1861-1862 antlaşmalarıyla ihraç mallarına uygulanan vergi oranlarının % 12 den % 1 e düşürülmesi ve 1894 te İstanbul Ticaret O dası nın baskısıyla en önem li hububat maddelerine deniz yolu 12 Tanzimatın getirdiği serbesti fikrine itirazlar ilke'den ziyade, uygulamaların sonuçları üzerinde yoğunlaşır. Balta Limanı Antlaşması nın ülke ekonomisi üzerindeki olumsuz sonuçlarını anlatan Namık Kemal, Fenn-i Servet müelliflerinin kâffesi 'bırak geçsin, bırak yapsın' meselini ki manay-ı lâzimîsi ticaret ve san atın hiirriyet-i mutlakası demektir şiar ittihaz eylediler. Vâkıa her ne işte olursa olsun menfaat, hürriyettedir. Çünkü muktezay-ı tabiat hürriyettir. Lâkin bazı arızalarla bu hürriyet-i ticaret Osmanlılar için aynı mazarrat oldu. ''Tesiri bizde zıddına diiştii devaların.'" Bkz. (Sungu, 1999, s. 8 25-827; Tanpınar, 1985, s. 43 1-432). Namık Kemal in görüşleri için ayrıca bkz. (Mardin, 1990, s. 71). Türkiye de Değişim Sempozyumu

270 nakliyesi üzerinden alman dahilî vergilerin kaldırılması türünden uygulam alar;13 1838 Balta Lim anı Antlaşm ası na da damgasını vuran, geleneksel provisyonistfıs k a lis zihniyet çizgisindeki tereddüdün tezahürleri olarak değerlendirilebilir14. Fakat hemen belirtmek lâzım ki, değişimin dinamosu, büyük ölçüde devlet ve devlet tarafından örgütlendiğinde şüphe bulunmayan sivil organizasyonlardır. N itekim 1876-1908 yılları arasında Osm anlı reformu ve tarımını içeren çalışmasında Quataert (2008), ziraat okullarının açılmasından ziraî eğitimin yaygınlaştırılmasına, Ziraat B ankasfm n tesisinden zirai üretimi teşvike yönelik kredilere, ayrıca eş zam anlı olarak demiryolları yapımı ve ziraat makinelerinin getirilmesine kadar bir yığın yeni uygulamaya dair oldukça kapsamlı bilgiler verir. 1876 da sadrıâzamın emriyle taşra ve İstanbul da kurulan ve 1883 te yeni bir yönergeyle merkezî hüküm etin dikkatli bir denetime tâbi tutmayı amaçladığı ve daha sonra adı sadece Ticaret Odası hâline getirilecek olan Osm anlı Ticaret ve Ziraat Cemiyeti de sivil inisiyatif tarafından değil, merkezî bürokrasi tarafından teşekkül ettirilmişti. 1885 yılından beri Ticaret O dası nın resmî yaym organı Le Jo u rn al de la Chambre de Commerce de Constantinople, işlevini halkı her hafta ticaret, sanayi, tarım, maliye, nafıa ve kamu yararını ilgilendiren diğer konular hakkında bilgilendirm ek şeklinde ifade ediliyordu (Quataert, 2008, s. 81). Gazete, okuyucularını dünya ve piyasa koşullarından, yatırım imkânlarından, hüküm etin ticareti ve tarımı geliştirme çabalarından ve tüm bunların yanı sıra ıslah edilmesi gereken mevcut kusurlardan haberdar ediyordu. Kuvvetle muhtemel, gazete hükümet yardımı alıyor ve hüküm etin gayrıresmî yaym organı olarak faaliyet gösteriyordu. Bu ve benzeri adımlar, devlet öncülüğünde politika dışı modernleşmenin, daha açık ifadesiyle öz çıkarlar tarafından yönlendirilen kapitalist bir zihniyetin oluşmasında sınırlı oranda etkiye sahip olmuştur. Quataert (2008, s.83), Ticaret O dası nın mecmua vasıtasıyla üç aşamalı bir hedef izlediğini kaydediyor. Birincisi, modem ve örnek bir ticaret sisteminin geliştirilmesi; İkincisi, modem yöntemlerden haberdar olan ve ihracat için üretim yapan varlıklı bir sınıfın oluşturulmasını teşvike yönelik gayretler ve en nihayet üçüncü olarak, ürün satın alıp yurtdışında veya 13 Mutlak serbestiyetten korumacı bir çizgiye doğru giden bu yönelişlerin analizine dair bkz. (Quataert, 20004, s. 945). l4sözü edilen antlaşmada, yaygın kanaatin aksine, Osmanlı devlet ricalinin, zaten az olan pazarlık gücünü, ithalatı değil, ihracatı sınırlandırmak ve vergilendirmek için kullandığı görülmektedir. Bu sebeplerine dair analizler için bkz. (Genç, 2000, s. 54-55). Prof. Dr. Erol Güngör ün Anısına

271 İstanbul da satan kendi üyelerinin tüccar olarak konum unu güçlendirmek. Bütün bunlar, pekâlâ politika dışı bir alanda ve devlete bağım lı' sivil(!) bir burjuva oluşturma gayretleri olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde yurtdışına gönderilen ve yeni açılan modem okullardan mezun olan öğrenciler, bürokrasi içinde modem ve bilimsel tarıma dair uzmanlıklarını uygulama çabalarında, çoğu kez hayal gücü ve esneklikten mahrum bir çizgi izlemekle, henüz ekonomide hissedilmeyen ihtiyaçları karşılamaya yönelik' aşırı bir ilgi gösterdiklerinden15, alman eğitimin pratikteki uygulamaları, istenen sonuçlan doğurmakta başarılı olamadı (Quataert, 2008, s. 275). Tarımda görülen uygulamaların benzerine, ülke sanayiini geliştirmek için kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu talimatnâmesinin hükümlerinde de rastlanabilir. Burada da merkezî bürokrasinin denetim ve kollaması esas alınmıştır (Ortaylı, 1978, s. 125). Bunun temel nedenlerinden biri, toplum ve devletin tarihî kökenlerine sirayet etmiş merkezî devlet geleneğinden ileri gelirken diğeri de kendilerine aktarılan devlet yetkilerini, hem devlet hem de köylüler pahasına zenginleşmek için kullanan yerel eşraf ve âyanın, devletin merkezî denetimini zayıflatmasından ileri geliyordu (Heper, 2006, s. 69-70). Gözden kaçırılan bir diğer sebep ise, siyasî, İdarî ve askerî bir yığın tehditle sarsılan devletin16, girilen reform süreciyle, kendini bir nevi yeniden tesise im kân sağlayacak m alî kaynaklara duyduğu ihtiyaçtı. Zaten fıskalist bir gelenekten gelen devlet, hem tarımda hem de sanayi alanındaki bütün adım larında bu kaygıyla hareket ediyordu (Okyar, 1994: 258; Heper, 2006, s. 83). O sm anlı modernleşme dönem inin İktisadî zihniyetini anlaşılmaz kılan temel yanılgılardan biri, bu dönemin sadece ekonomist yaklaşımlarla izaha kalkışılma gibi riskler taşımasıdır. Osmanlı merkezî bürokrasisinin, dönemin şartlan gereği, karşı karşıya kaldığı çok katmanlı bir meydan okuma -ki yapısı gereği, çoğu zaman devletin ekonomik çıkarlarıyla siyasî çıkarlarını karşı karşıya getiriyordu- devleti, bazen ekonomik çıkarlarının aleyhine siyasî çıkarlarını bazen de siyasî çıkarlarının aleyhine ekonomik çıkarlarını tercih etme durumuna itebiliyordu. Mesela bir dönem devlete ait toprakların artı değerine vergi aracılığıyla el koyan ve pazarlayan âyanm, sadece ekonomik artı değeri değil, aynı zamanda merkezî iktidarı da tehdit eden SMetin Heper, on dokuzuncu yüzyılın son yıllarında ortaya çıkan bir zihniyet yapısından bahseder. yeni bürokratik seçkinlerin ütopik bir zihniyet yapısına sahip olmaları idi. Bu yaklaşım, söz konusu seçkinlerin hipotetik 'gelecekler tasvir etmelerine ve söz konusu gelecekler'i s ır f kendi istedikleri için kolayca yaratabileceklerine inanmalarına y o! açm ıştı'' Bkz. (Heper, 2006, s. 91-92). 1< Namık Kemal, Tanzimat Hatt-ı Hümayununu, zatında hukukî değil siyasî bir eser olarak değerlendirir. Vakıd zahirine bakılsa herkesin hayatına, malına, ırzına kefil olmak için zannolunur. Fakat hakikati hâlde devletin hayatını temin maksadıyla ilân olunmuş idi." der. Bkz. (Sungu, 1999, s. 778). Türkiye de Değişim Sempozyumu