İktisat Tarihi I. 29/30 Aralık 2016

Transkript

1 İktisat Tarihi I 29/30 Aralık 2016

2 19. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler Osmanlı Devleti nin klasik dönemde iktisadi hayata olan müdahalelerinin temelinde faktör kontrolü yer alır. Faktörler üzerindeki kontrolü devlet, bunların fiyatlarını idameye ve ikmale çalışırdı. Devlet faktörleri kombine edip doğrudan üretime girmekten bazı istisnalar dışında genellikle kaçınırdı

3 Faktör fiyatları üzerindeki kontrolün bir sonucu olarak özel ellerde sermaye birikimi sarraf ve mültezim grubuna inhisar ediyordu Ziraatta kapitalist tipte gelişme yaratacak yatırımlara miri toprak rejimi legal olarak elverişli değildi. Reform çağının ekonomi alanında değişmelere yol açan faaliyetlerinin başında merkezi hazineye ait kaynakların arttırılması talebi yer alır

4 Literatürde ıslahat diye bilinen ve çok eski tarihlere kadar çıkan faaliyetlerle reform çağı arasındaki temel fark amaçlanan model bakımındandır. Bazı tarihçilerin Osmanlı sanayisini yıkmakla itham ettikleri 1838 tarihli ticaret antlaşması fiskalizm ile birlikte güçlü bir provizyonizmin damgasını taşır. Müzakerelerin yapıldığı 1830 lu yıllarda Osmanlı sanayi sektöründe ilk defa buharlı makineleri kullanmaya başlayan birçok fabrika kurulmakta idi

5 1830 lu yılların sonundan itibaren üretim kapasiteleri devletin ihtiyacını aşan bazı fabrikaların mamulleri serbest pazarda satılmaya başladı tarihinde imzalanan ticaret antlaşması ile Klasik dönem Osmanlı prensiplerinde değişmenin yavaş yavaş oluşmakta olduğu görülmekteydi. Sanayi alanında 1827de başlayan bir seri yeni fabrikalar kurma faaliyeti 1850lerde son buldu.

6 Esnaflık sektöründeki gerileme 1860lı yıllarda büyük boyutlara vardığı zaman koruma girişimleri de yavaş yavaş ve zorunlu olarak oluşmaya başladı. 19. yüzyıl, Osmanlı toplumu ve ekonomisi için öncekilerden çok farklı bir dönem oluşturmaktadır. 16. yüzyılda başlayan gelişmeler sonucunda İngiltere tarımında kapitalist üretim ilişkileri egemenlik kazanmıştı.

7 Sanayi Devrimi denilince akla her şeyden önce pamuklu tekstil dalı gelmektedir. 19. yüzyılın ikinci çeyreğine gelindiğinde, Avrupa nın önde gelen ülkeleri mamul mallarına yeni pazarlar bulmaya çalışıyorlardı. İlk küreselleşme çağı olarak da adlandırılan 19 yüzyıl boyunca Avrupa kapitalizminin çevre ülkelerine doğru yayılışı yalnızca ticaret yoluyla olmadı.

8 Dış ticaretin genişlemesi ve bu ticareti genişletmeye yönelik yabancı yatırımlar, çevre ülkelerinde yeni üretim kalıplarının ortaya çıkmasına yol açtı. Kapitalizmin çevre ülkelere girişinde ve çevre ülkelerdeki üretim kalıplarının değişmesinde ticaret sermayesi de önemli rol oynadı. Brezilya dan Mısır a, Osmanlıdan Hindistan'a kadar bu ülkelerin tarihleri, toplumsal yapıların kapitalizme karşı tepkileri sonucunda biçimlenmiştir

9 Ülkelerin iç yapıları ve bu yapıların Dünya kapitalizmiyle karşılıklı etkileşimi açısından bakıldığında, 19. yüzyıldaki çevre ülkeleri üç ayrı kümede ele alınabilir Sömürge yönetimlerinin temel amacı sömürgedeki üretim kalıplarını sömürgeci Avrupa ülkesindeki egemen çıkarlara en uygun biçimde değiştirmekti Çevre ülkeleri arasında üçüncü kümeyi sömürgeci devletler arasında rekabet ve paylaşma kavgalarına sahne olan ülkeler oluşturuyor

10

11 Merkezi bürokrasi açısından bakıldığında, kapitalizme açılış, ekonomi ve toplum üzerindeki denetimin yitirilmesi tehlikesini de beraberinde getiriyordu 19. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı yöneticileri dışta ve içte iki önemli gelişmeyle karşı karşıya geldiler İmparatorluk içinde ise, 1808 yılında imzalanan Sened-i ittifak ile taşradaki ayanın gücü doruğuna ulaşmıştı

12 II. Mahmud ve çevresindeki yöneticiler merkeziyetçi eğilimlerin güçlenmesiyle merkezi devletin hem Avrupalı ülkeler karşısında hem de yerel unsurlar karşısında gücünü artırmasını amaçlıyordu. Mısır da Napolyon un ve Fransız ordularının püskürtülmesinden sonra valiliği ele geçiren Kavalalı Mehmet Ali Paşa, ulus devlet kurma yolunda politikalar izlemeye başlamıştı

13 Merkezi devletin siyasal ve mali olarak güçlenmesi için taşradaki unsurların güçlerinin sınırlanması gerekiyordu. Uzun vadede merkeziyetçilik hamlesi merkezi devletin gelirlerini büyük ölçüde artırmıştır. Tanzimat, III. Selim'in başlattığı ve II. Mahmud un geliştirdiği reform girişimlerinde yeni bir aşamayı yansıtmaktadır Tanzimat Fermanı yla merkezi devlet, bir yandan maliyeyi güçlendirirken; taşradaki unsurların iktisadi temellerini zayıflatma çabalarını sürdürdü

14 Tanzimat Fermanı, tarımsal üreticilerin toprak sahiplerine olan angarya ve benzeri yükümlülüklerini de kaldırmaktaydı Tanzimat Fermanı ve sonrasında da, merkezi devletin ekonomiye ilişkin politikalarını siyasal, askeri ve mali öncelikleri yönlendiriyordu Yeni kurulan fabrikalarda çalışmak ve üretimi yönetmek üzere Avrupa dan yüksek ücretlerle mühendisler, teknisyenler ve hatta işçiler getirildi

15 Tanzimat dönemi reformlarıyla devletin loncalar üzerindeki denetimini sağlayan narh düzeni ve gedik uygulamalarına son verildi. 19. yüzyılda yerli üretime ve iç ticarete destek olabilecek bir gelişme, iç gümrüklerin kaldırılmasıdır Merkezi devletin reformlar yoluyla güçlenme ve imparatorluğun toprak bütünlüğünü koruma çabaları önemli çelişkiler barındırmaktaydı.

16 Ekonomi dışa açıldıkça, Avrupa sermayesinin imparatorluk içindeki gücü artıyordu Tanzimat ve sonrasındaki reformların çelişkili niteliği merkezi devletin Avrupa devletlerinin desteğini sağlamak için attığı hemen her adımda görülebilir yılının 16 Ağustos günü Sadrazam Reşit Paşa İngiliz elçisi Ponsonby iki devlet arasında yeni bir ticaret antlaşması imzalıyorlardı

17 Balta Limanı Ant ının getirdiği yeni düzenlemelerin bir bölümü gümrük vergilerinin düzeyine ilişkindi Antlaşma imzalandıktan sonra, Avrupa devletleri gümrük vergilerini daha da düşük düzeylere indirmek için elverişli koşulların oluşmasını bekledi lere gelindiğinde İngiltere Sanayi Devrimi ni tamamlamış ve Dünya pazarlarında rakipsiz duruma gelmişti

18 Osmanlı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı Yıllar İngiltere Fransa Almanya Avusturya Rusya 1830/32 13,3 14,3 2,1 30,9 12,6 1840/42 19,8 16,6 1,9 29,1 10,4 1850/52 20,1 15,8 1,1 28 8,3 1860/62 23,5 29,9 0,5 16,8 10,2 1870/72 27,2 25,3 0,4 14,3 14,7 1880/82 23,5 28 0,5 6,1 13,6 1890/92 25,9 24,5 4,3 5,9 4,2 1900/02 25,9 19,2 7,2 7,8 3,9 1909/ ,9 14,1 11,4 8,0 3,9

19 Osmanlı İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı Yıllar İngiltere Fransa Almanya Avusturya Rusya 1830/ ,9 3,1 16,9 31,3 1840/42 29,3 8,6 4,6 22,1 16,5 1850/52 25,5 9,3 9,7 26,2 13,6 1860/62 26,5 12,2 9,5 17,2 11,5 1870/72 32,4 12,3 13,6 12,9 9,2 1880/82 45,2 11,8 2,4 11,8 9,7 1890/92 35,9 12,4 10,3 9,8 9,9 1900/02 29,8 10,0 9,8 14,5 10,3 1909/ ,9 8,4 13,7 13,9 8,7

20 İngiliz diplomasisinin beklediği fırsat Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa nın isyanıyla ortaya çıktı Pek çok yazar antlaşmanın Osmanlı sanayiinin çökmesine yol açtığını savundu Son yıllarda yapılan araştırmalar yerli imalat faaliyetlerinin önemli bir direnme gösterdiklerine işaret ediyor 19. yüzyıl başlarında Anadolu da mamul mallar üretimi incelendiğinde bu yapıların bir Sanayi Devrimi eşiğinde olduklarını söylemek mümkün değildir.

21 Uzun vadede bu antlaşmanın Osmanlı hükümetlerinin bağımsız dış ticaret politikası izleyebilme seçeneğini ortadan kaldırmıştır. Napolyon Savaşlarının sona ermesinden I. DS na kadar geçen sürede Osmanlı ekonomisinin sanayileşmiş Batı ülkeleriyle olan bağları güçlendi Osmanlı ihracatının önemli bir özelliği de ürünlerin çeşitlilik göstermesidir. 20. yüzyılın başlarında Osmanlı ekonomisi önemli miktarlarda buğday, un ve pirinç ithal ediyordu.

22 İngiltere nin Dünya pazarlarında rakipsiz olduğu bir dönemde imzalanan ticaret antlaşmalarının en fazla İngiltere nin işine yaraması beklenirdi. Osmanlı İmparatorluğu, Almanya ile İngiltere ve bir ölçüde de Fransa arasındaki rekabetin en yoğun olduğu alanlardan biridir 18. yüzyılda Anadolu'da ayanın güçlenmesine karşın, küçük üreticilik tarımsal yapıların temelini oluşturuyordu

23 Köylü işletmelerinin önemlerini korumalarının nedenlerini Anadolu'nun toplumsal, siyasal ve iktisadi özelliklerinde aramak gerekiyor. Merkezi devlet, ayanın iktisadi gücünün temelini oluşturan devlet adına vergi toplama imtiyazını ellerinden almak için çaba gösterdi. 19. yüzyılda devletle yerel unsurlar arasındaki dengeleri değiştirebilecek, bir etken de 1858 tarihli Arazi Kanunnamesidir

24 Emeğin göreli kıtlığı ve üretime sokulabilecek toprakların bolluğu, küçük üreticilerin büyük toprak sahipleri karşısındaki pazarlık ve direnme gücünü artırmaktaydı Tefecilik Anadolu nun farklı yörelerinde farklı kesimlerin denetimindeydi 19. yüzyıl boyunca Anadolu'nun nüfusu sürekli olarak arttı

25 19. yüzyılda Anadolu ya göç eden nüfus içinde üç büyük unsur görülmektedir Osmanlı yönetimleri göçle gelen nüfusun kırsal alanlara yerleştirilerek tarımla uğraşmasını özendirmeye çalışmıştır lardan itibaren demiryolu hatlarının devreye girmesiyle birlikte, iç pazarlar için hububat üretiminde önemli artışlar oldu

26 19. yy Anadolu tarımında mülkiyet ve kiracılık ilişkileri, pazar için üretimin yaygınlık derecesi, iklim ve toprak koşulları, bölgeden bölgeye önemli farklılıklar görülmekteydi. İzmir yöresindeki önemli gelişmelerden biri İngiliz sermayedarların büyük miktarlarda toprak satın alarak kapitalist çiftlikler kurmaya girişmeleridir İhracata yönelik tarımsal üretimin yaygınlaştığı diğer iki bölge ise Doğu Karadeniz ile Çukurova ydı

27 İç Anadolu bölgesinde uzun mesafeli pazarlar için yapılan üretim sınırlı kalmaktaydı Nüfusun önemli bir bölümünü göçebe Kürt aşiretlerinin oluşturduğu G. Anadolu bölgesinde, merkezi devlet hiçbir zaman güçlü olamamıştı 19. yüzyılın başlarında Anadolu da kentlerle kırsal alanlar arasındaki iktisadi bağlar oldukça zayıftı Zanaatlar üretiminin daha gelişmiş olduğu kentlerin çevresinde, tüccarlar veya imalathane sahipleri köylü kadınları parça başına ödeme düzeni çerçevesinde örgütlüyorlardı

28 Avrupa daki Sanayi Devrimi pamuklu iplik üretiminde büyük verimlilik artışları sağlamış, buna karşılık dokumacılık aşamasındaki verimlilik artışları sınırlı kalmıştı. Avrupa ve Amerika dan gelen talebin genişlemesiyle birlikte yabancı sermaye, üretimi daha büyük ölçeklerde örgütleme gereği duydu