YRD. DOÇ. DR. RAMAZAN DURGUT İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İŞLETME FAKÜLTESİ TİCARET HUKUKU ANABİLİM DALI
GİRİŞ Taşıyıcı eşyayı taşıma için aldığı andan itibaren başkası için zilyettir. Bu başkası, taşıma sürecinde gönderen iken, varma yerine ulaşılması halinde gönderilendir. Bazen ayrıca bir gönderilen bulunmayabilir. Gönderen aynı zamanda gönderilen olabilir. Bu durumda emir ve talimat verme hak ve yetkisi gönderen de olacaktır. TTK m.868 869 da emir, talimat ve tasarruflar ile taşıma ve teslim engelleri bu eksende düzenlemiştir.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ Gönderenin emir ve talimat verme yetkisi TTK m.868 de Emir, talimat ve tasarruflar başlığı altında 6 fıkra olarak düzenlenmiştir. TTK m. 868 in kaynağı, CMR m. 12 ve Alman Ticaret Kanununun 418 inci paragrafıdır (HGB 418). Gönderen ve/veya gönderilenin emir ve talimat verme yetkisi, 6762 sayılı etk m. 773, 775 ve 776 da düzenlenmiştir.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ TTK m.868 in dil bilgisi ve sistematiği incelendiğinde bir takım sıkıntıların olduğu görülmektedir. Örneğin TTK m.868/1 c.2 deki diğer gönderenlerin ve alıcıların ifadesindeki ve bağlacı veya olmalıdır. TTK m.868/5, 1. ve 2. fıkrayla ilgilidir ve onlardan hemen sonra 3. fıkra olarak düzenlenmesi gerekirken, 5. fıkra olarak düzenlenmiştir. Yine TTK m.868/4 ile 6, birbirleriyle ilgili olmaları ve birbirlerini tamamlamaları sebebiyle peş peşe düzenlenmeleri gerekirdi. TTK m.868 nin fıkraları arasındaki bu özensizlik, hükmün kendi içindeki yeknesaklığını ve bütünlüğünü bozmuştur.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/1) TTK m.868 (1) Gönderen taşıyıcıya, taşımanın yapılması için emir ve talimât verebileceği gibi, taşımanın durdurulması, eşyanın geri getirilmesi, başka bir varma veya teslim yerine götürülmesi ya da başka bir gönderilene teslim edilmesi şeklinde tasarruflarda da bulunabilir. Gönderen, taşımanın yapılması için taşıyıcıya emir ve talimat verebilir. Taşıma sürecini yönetmek hak ve yetkisi gönderene aittir. Gönderen bu yetkisini yük teslim yerine ulaşana kadar kullanabilir.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/1) Gönderenin taşıma sürecini yönetmek yanında: (1) Taşımanın durdurulması, (2) Eşyanın geri getirilmesi, (3) Başka bir varma yeri tayini ve (4) Başka bir gönderilen tespit etme şeklinde hak ve yetkileri de emir ve talimat verme yetkisi kapsamındadır. Bu yetkilerini kullanması tasarruf yetkisini de gösterir. TTK m.868/1 de gönderen için sayılan hak ve yetkiler sınırlayıcı değildir, örnek olarak sayılmıştır. Bunların dışında örneğin kısmi geri getirme, birden çok gönderilen tespit etme, bekleme vs. konularda gönderen emir ve talimat verebilir.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/1) TTK m.868/1 c.2: Gönderenin bu tür emir, talimat ve tasarrufları, taşıyıcının işletmesi için sakıncalıysa veya diğer gönderenlerin ve alıcıların gönderileri için bir zarar tehdidini beraberinde getiriyorsa, taşıyıcı bunları yerine getirmekle yükümlü değildir. Burada iki önemli durum vardır: (1) Taşıyıcının ticari işletmesi için sakıncalı olma (örneğin araç ve şoför için savaş veya terör bölgesinden geçmek), (2) Diğer gönderenlerin ve alıcıların gönderileri için bir zarar tehdidini beraberinde getirmesi (örneğin bekleme). Alıcı kavramı yerine gönderilen kullanılması gerekirdi (yeknesak).
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/1) Diğer gönderenlerin ve alıcıların ifadesindeki ve bağlacı veya olmalıdır. Ayrıca tek bir taraf için zarar tehlikesinin varlığı yeterlidir. TTK m.868/1 c.2 deki «taşıyıcının işletmesi için sakıncalılık» ve «diğer gönderenlerin ve gönderilenlerin gönderileri için zarar tehdidi» kavramları, gönderenin emir ve talimat verme yetkisini kısıtlayacağı gibi, emir ve talimatların uygulanmamasına da sebep olabilir. Tartışma ve sorun oluşturacak bu durum Yargıtay içtihatlarıyla giderilebilir.
EMİR VE TALİMATIN YERİNE GETİRİLMEMESİ VE BUNUN GÖNDERENE BİLDİRİMİ (TTK m.868/5) TTK m.868/5: Taşıyıcı, kendisine verilen emir ve talimatları ve gönderenin tasarruflarını yerine getiremeyecekse, bunu gönderene bildirmelidir. Bu bildirimin şekli ve süresi maddede açıklanmamıştır. Kanaatimce bu bildirim derhal ve ispat bakımından yazılı veya TTK m.18/3 teki araçlarla (noter, taahhütlü mektup, telgraf ve güvenli elektronik imza kullanarak kayıtlı elektronik posta sistemiyle) yapılması gerekir.
EMİR VE TALİMATLARDAN DOĞAN MASRAFLAR VE TAŞIYICININ ÜCRET HAKKI (TTK m.868/1 c. 3-4) TTK 868/1 c. 3-4: Taşıyıcı, gönderenden aldığı emir ve talimat ile tasarruflarının yerine getirilmesi için gerekli olan giderleri ve uygun bir ücret isteyebilir. Taşıyıcı emir, talimat ve tasarrufların uygulanmasına başlanmasını bir avansın ödenmesi şartına bağlayabilir. Taşıyıcı emir ve talimatları uygulaması karşılığında yaptığı giderleri ve ayrıca ile uygun bir ücret isteyebilir. Taşıyıcı, daha sonra mahsup edilmek üzere, emir ve talimatı uygulamaya başlamak için avans da talep edebilir.
EMİR VE TALİMATLARDAN DOĞAN MASRAFLAR VE TAŞIYICININ ÜCRET HAKKI (TTK m.868/1 c. 3-4) Somut olayda emir ve talimatların uygulanması, taşıyıcıya bir yük ve gider getirmeyebilir. Hatta menfaatine de olabilir. Bu gibi durumlarda ücret istenmesi hakkaniyetle bağdaşmaz. Uygun ücret kavramı gerektiğinde hiç ücret ödenmemesini de kapsamalıdır. Ayrıca emir ve teslimat yetkisinin kullanılması ve buna bağlı olarak taşınma süresi ile maliyetinin azalması, taşıma için kararlaştırılan ücretin indirilmesini isteme hakkı vermez.
GÖNDERİLENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/2) TTK m.868/2: Eşyanın teslim yerine ulaşması ile gönderenin emir ve talimat verme yetkisi ve tasarrufta bulunmak hakkı sona erer. Bu andan itibaren söz konusu yetki ve haklar gönderilene ait olur. Teslim yeri olarak açık bir adres yazılabileceği gibi idari bir yerleşim yeri de (il, ilçe, köy, ülke vs.) olabilir. Teslim yerine ulaşılınca emir ve talimat vermeye hak ve yetkisi gönderilene geçer.
GÖNDERİLENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/3) TTK m.868/3: Gönderilen, tasarruf hakkını kullanarak eşyanın bir üçüncü kişiye teslimini istemişse, bu kişi başka bir gönderilen belirleyemez. Burada emredici bir düzenleme olup, sözleşme serbestisi sınırlandırılmıştır. Gönderen sınırsız sayıda gönderilen tespit edebilecekken, gönderilen ancak bir başka gönderilen tespit edebilir. Bundan başka bir gönderilen tespit edemez.
GÖNDERİLENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/3) CMR m.12/3 de taşıma senedinde yazılı olmak kaydıyla emir ve talimat hakkı daha baştan veya belirlenen aşamadan itibaren gönderilene ait olacağı düzenlenmiştir. Söz konusu hüküm TTK m.868/2 ye alınmamıştır. Ancak aynı husus TTK bakımından da geçerlidir.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ VE TAŞIMA SENEDİNİN İBRAZI (TTK m.868/6) TTK m.868/6: Tasarruf hakkının kullanılması, taşıma senedinin ibrazı şartına bağlanmış ve taşıyıcı herhangi bir talimatı, taşıma senedi ibraz edilmeden yerine getirmişse, bundan doğacak zararlar için hak sahiplerine karşı sorumludur. Taşıyıcının sorumluğunu sınırlayan hükümler geçersizdir. TTK m.868/4 ve 6 da yer alan senedin kıymetli evrak vasfı yokken, senede ayni hak içeriyormuş gibi sonuç bağlamak ağırdır. Senedin ibraz edilmemesine rağmen taşınan eşya üzerinde ayni hak devrinin sabit olduğu durumlarda, taşıyıcının emir ve talimat alması bakımından hala senedin esas alınması, tartışılması gereken bir husustur.
GÖNDERENİN EMİR VE TALİMAT VERME YETKİSİ (TTK m.868/6) TTK m.868/6 son cümlede taşıyıcının sorumluluğunu kısıtlayan hükümler geçersizdir düzenlemesi, sorumluluğun kaldırılmasına veya hafifletilmesine ait hükümlerin geçersizliği ne ilişkin TTK m.854 genel hükmü karşısında gereksizdir.
TAŞIMA VE TESLİM ENGELLERİ (TTK m.869) Taşıma ve teslim engelleri, gönderenin (veya gönderilenin) emir, talimat ve tasarruflarıyla ilgili TTK m.868 in ardından ve onunla bağlantılı olarak düzenlenmiştir. TTK m.869 kaynağı, CMR nin 14-16 ncı maddeleri ve Alman Ticaret Kanununun 419 uncu paragrafıdır (HGB 419). Taşıma ve teslim engelleri, 6762 sayılı etk m.774, 777, 789, 790 ve 791 de düzenlenmiştir.
TAŞIMA ENGELLERİ (TTK m.869/1) Eşyanın teslim edilmesi gereken yere ulaşmasından önce, taşımanın sözleşmeye uygun olarak yapılmasına engel olan sebepler, taşıma engelleridir. Böyle bir engelle karşılaşan taşıyıcı, 868 inci madde uyarınca tasarruf hakkına sahip olan kişiden talimat almak zorundadır (TTK 869/1 c.1). Taşıma engelleri: Mücbir sebep Öngörülmez haller [idarenin eylem ve işlemleri (gümrük, polis veya zabıtanın el koyması, durdurması, denetimleri vs.)] İmkansızlık (kusurlu kusursuz)
TESLİM ENGELLERİ (TTK m.869/1) Teslim (varma) yerinde eşyanın gönderiline teslimini engelleyen, gönderilenin kaçınması dahil her türlü engel, teslim engelidir. Ancak taşıma süreci içinde gerçekleşen zıya, hasar veya gecikme olguları, hiçbir şekilde teslim engeli olarak nitelendirilemez. Teslim engelleri: Mücbir sebepler Öngörülmeyen haller İmkansızlık (kusurlu kusursuz)
TAŞIMA VE TESLİM ENGELLERİ (TTK m.869/1). Kural olarak teslim yerine ulaşmadan itibaren emir ve talimat verme yetkisi gönderilene geçmekte ise de (1) gönderilen bulunmuyorsa, (2) gönderilen eşyayı teslim almaktan kaçınıyorsa taşıyıcı emir ve talimatı gönderenden alacaktır. Sadece gönderilenin bulunmaması veya eşyayı almaktan kaçınması hallerinde değil, örneğin gönderilenin üzerine düşen yükümlülükleri yerine getirmemesi de emir ve talimat verme yetkisinin gönderene geçmesine sebep olacaktır. Örneğin vesaik mukabili teslim şartlı bir taşımada gönderilenin belgeleri tamamlamaması, gümrük işlemini yapmaması vs.
TAŞIMA VE TESLİM ENGELLERİ (TTK m.869/1 c.2-3). Teslim engelleri gönderilen kaynaklı bir sorundan doğmuşsa, taşıma sözleşmesinde veya taşıma senedinde emir ve talimat verme yetkisi bakımından senedin ibrazının şart koşulduğu hallerde dahi, senet ibraz edilmeksizin gönderen emir ve talimat verebilecektir.
Taşıma ve Teslim Engelinde Emir ve Talimatın Yerine Getirilmesi (TTK m.869/1 c.4) Taşıyıcı, kendi riziko alanına giren bir sebepten dolayı, engelle karşı karşıyaysa verilen emir ve talimatı yerine getirmek zorundadır. Engel kendi riziko alanından kaynaklanmıyorsa, yine emir ve talimatı yerine getirecek, ancak bu ikinci halde TTK m.868/1 c. 3-4 teki taleplerde (gider ve ücret isteme) bulunabilecektir. Kendi riziko alanından kasıt, seçtiği güzergah, yol şartları, kendisi tarafından istihdam edilen araç ve adamların yol açtığı kusurlu imkansızlık halleridir. Riziko alanı dışı ise, mücbir sebep, beklenmeyen hal ve idarenin eylem ve işlemleri örnek olarak verilebilir.
ALINACAK TEDBİRLER (TTK m.869/3). Taşıma ve teslim engelleriyle karşılaşan taşıyıcı, emir ve talimat istemekle yükümlüdür. Uygun bir süre içinde gönderen ve/veya gönderilen emir ve talimat vermezse, taşıyıcı yük üzerinde hak sahibinin menfaatine en iyi görünen tedbirleri almakla yükümlüdür. Bunlar kanunda boşaltmak ve saklamak, ardiyeye bırakmak veya geri taşımak şeklinde örnek olarak gösterilmiştir. Taşıma ve teslim engeliyle karşılan taşıyıcının her defasında taşıma konusu eşyayı geri getirmesi uygun bir tedbir değildir.
MALI SATTIRMA HAKKI (TTK m.869/3). (1) Malın bozulabilecek cinsten olması, (2) malın durumunun gerektirmesi, (3) saklama giderlerinin malın değerine göre makul olmaması gibi hallerde, taşıyıcının malı sattırma hakkı vardır. Burada kanun koyucu özellikle sattırma demişse de bunun sebebi TBK m.108 den kaynaklanmaktadır. Oysa malın bulunduğu yer hukukuna göre (CMR m.16/3) taşıyıcının malı bizzat satma hakkı da kabul edilmelidir. Malı imha hakkı taşıyıcıya tanınmışken, malı satma hakkının tanınmaması çelişik bir durum oluşturmaktadır.
MALIN TEVDİİ İLE TAŞIYICININ GİDER VE ÜCRET İSTEME HAKKI (TTK m.869/3-4) Taşıyıcı eşyayı 3. bir kişiye tevdi etmişse, bu durumda taşıyıcı malın ilgilisi hesabına ve kendi adına bu hakkı kullanmaktadır. Taşıyıcı komisyoncu özeniyle sorumlu tutulmuştur. Bu durumda taşıyıcı dolaylı temsil yetkisini kullanmaktadır ve ardiye sözleşmesini kendi adına malın ilgisi hesabına yapmıştır. Taşıyıcı bizzat ardiye sözleşmesinin tarafıdır ve bu sözleşmeden doğan hak ve borçları devretmemişse bizzat sorumlu olur. Ancak mal üzerindeki hapis hakkı, hem taşıyıcı hem de ardiyeci için saklıdır. Malı almak isteyen ilgili ardiye bedelini, giderleri ve hatta uygun bir ücreti taşıyıcı için ödemek zorundadır. Kendi riziko alanından kaynaklı engellerde ise, ücret ve giderleri malın ilgilisinden isteyemez.
ÖDEMELİ TESLİM (TTK m.872) MADDE 872 - (1) Eşyanın gönderilene teslimi, kararlaştırılan bedelin ödenmesi şartına bağlanabilir. Bu hâlde, ödeme nakden veya nakde eşdeğer bir ödeme aracı ile yapılmalıdır. (2) Tahsil sonucu elde edilen bedel, taşıyıcının alacaklıları bakımından gönderene geçmiş sayılır. (3) Eşya, bedeli tahsil edilmeden gönderilene teslim edilirse, taşıyıcı, bundan doğan zarardan, gönderene karşı kusuru bulunmasa bile, eşyanın tesliminde ödenmesi gereken tutarla sınırlı olarak sorumludur.
ÖDEMELİ TESLİM (TTK m.872) TTK m.872 deki kararlaştırılan bedel ifadesi taşıma ücreti değil, taşıma konusu eşya için kararlaştırılan mal bedeli veya malın bedelinden daha düşük ya da daha yüksek bir bedel olabilir. Örneğin mal bedelinin ilk taksiti veya daha önceki seferlerde gelen mal bedellerinin toplamı olabilir. Böyle bir ödeme kaydına rağmen gönderilenin ödeme yapmaması, bir teslim engelidir ve taşıyıcı bu durumda muhakkak gönderenden emir ve talimat almalıdır. Emir ve talimat alamadığı varsayımında TTK m.869/3 gereği hareket etmelidir. Böyle hareket etmeksizin malı gönderilene teslim etmesi taşıyıcının sorumlu tutulmasına yol açacaktır. Kusursuz sorumludur.
ÖDEMELİ TESLİM (TTK m.872) TTK m.872/3 teki Eşya, bedeli tahsil edilmeden ifadesi sıkıntılıdır. Burada kastedilen eşyanın bedeli veya navlun değil; gönderen ile taşıyıcı arasında kararlaştırılan ve tahsil edilmesi istenen bedeldir. İşte teslim engeline rağmen gereğini yapmayan taşıyıcı, bu bedelden sorumlu olacaktır.