Prof. Dr. Mehmet Ali KAYA İLK ÇAĞ TARİH VE UYGARLIĞI ISBN 978-605-318-008-1. Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Prof. Dr. Mehmet Ali KAYA İLK ÇAĞ TARİH VE UYGARLIĞI ISBN 978-605-318-008-1 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Sibel Karataş Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖNSÖZ Eğitim düzeyi hangi seviyede olursa olsun zaman zaman bir yetişkinin şöyle bir sorusuyla muhatap kalabiliyoruz: Tarihimizi doğru öğretebiliyor muyuz? Bu soruya bakarak insanlarımızın tarihe meraklı ve herbirinin iyi bir tarih kitabı okuru olduğu ya da okumaya eğilimli bulunduğu sonucuna varabiliriz. Ancak ülkemizdeki kitap okuma alışkanlığının çok düşük olduğu bir sır değil. Yapılan istatistiki araştırmalardan edindiğim bilgilere göre ülkemizde kitap okuma ora-nı binde bir. Avrupa da ise bu oran yüzde 21 civarında. Hiç kuşkusuz kitap okuyanların ne kadarının tarih kitapları okumaya meraklı oldukları da ayrı bir soru. Öteyandan benim amacım Tarihimizi doğru öğretebiliyor muyuz? sorusunun ve bu sorudan hareketle ulaşacağımız sonucun doğru olup olmadığını burada tartışmak değil. Bu şekilde yöneltilen sorulara verilmesi gereken ya da sorunun muhatabından beklenen yanıtın İslam tarihiyle sınırlı olduğuna dikkat çekmektir. Yani sorular, insanlığın tarihinin ya da dünya tarihinin veya uygarlıklarının da öğretilip, öğretilemediği şeklinde olsa belki tarihimizi daha doğru öğrenme olanağımız olabilir ki elinizdeki bu kitabı yazmak istememin nedenlerinden birisi budur. Bir diğer neden de ülkemizde ilk çağ tarihi ve uygarlığını anlatan kitapların çok az oluşudur. Bir başka ve asıl neden ise İlk çağ (ya da Eskiçağ) Tarihi ve Uygarlığı, tarafımdan Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilimler Öğretmenliği Bölümü öğrencilerine ve Edebiyat Fakültesi öğrencilerine (zorunlu-seçmeli ders kapsamında) verilen bir dersin adı olmasıdır. Bu nedenle kitap, öncelikle öğrenciler için hazırlandı. Fakat kapsamı ve içeriği bakımından bir ders kitabı olmasının ötesindedir. ilkçağ tarihi ve uygarlıklarına ilgi duyan herkese hitap eden bir el kitabı olacak şekilde tasarlanıp kaleme alınan kitapta insanlığın kökenlerinden itibaren tarih öncesi kültürler ile ilk çağ tarihine damgasını vuran tüm ilkçağ devletlerine ve uygarlıklarına yer verildi. Kitabın bölümlemeleri kronolojik temelde yapıldı. Yani tarihleri ya da uygarlıklarıyla ilk kez ortaya çıkan halklardan başladık. Tarih öncesi dönemler bu anlamda bir sıkıntı nedeni olmadı. Kitabın Giriş bölümü insanlığın kökenlerine, Birinci Bölüm ise insanlığın tarih öncesi kültürlerine ayrıldı. Fakat başta Mısır, Hindistan ve Çin in tarih ve uygarlıklarını, düşündüğümüz kronolojik sıralamaya uygun bölüm tasnifine dahil etmek o kadar kolay değildi. Mısır, coğrafik konumuyla bir dereceye kadar dışardan gelen istilalara kapalı olan bir ülkeydi. Bu nedenle Hellenistik Döneme kadar tüm tarihi boyunca kesintisiz olan bir kültürün ve siyasi birliğin sahibi olan Mısır ın Pers hakimiyetine kadar olan tarihinin, her

iv İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı ne kadar Mezopotamya dan sonra anlatılarak kronolojik sıraya uyulmuş olsa da, tek bölümde (3üncü Bölüm) anlatılması zorunluluğu ortaya çıktı. Mısır ın Demir Devri tarihinin Ege Göçlerinden sonra ayrıca bir bölüm açılarak anlatılmamasının nedeni budur. Hindistan ve Çin uygarlıkları, Mezopotamya ve Mısır dan daha sonra, fakat dünyanın diğer uygarlıklarından daha önce ortaya çıktılar. Fakat Hindistan ın da ilkçağ tarihi, kültürel devamlılık bakımından Mısır dan farklı değildi. Özellikle Çin, kültür birliği ve devamlılığı bakımından dünyanın diğer uygarlıklarıyla kıyaslanamayacak bir üstünlüğe sahiptir. Ayrıca Hindistan ve Çin, Önasya ve Akdeniz e, bu dünyanın erken uygarlıklarıyla iletişimi/etkileşimi bakımından da çok uzaktı. Hatta ikincisi eski Yunanlıların hakkında hiç bilgi sahibi olmadığı bir ülkeydi. Örneğin İÖ 5inci yüzyıl Yunan tarihçisi Herodotos, yazmış olduğu tarih eserinde Hintlilerden söz ederken, Çinlilerden hiç söz etmez. Zira ona göre Hindistan dan sonra ıssızlık vardır. Hindistan ve Çin, Mezopotamya ve Mısır dan sonraki ilk iki uygarlığın doğduğu ülkeler olmalarına rağmen, kitabın bölümlemesinde son iki sırada (18 ve 19uncu bölümler) bulunuyor olmalarının nedeni bunlardır. Kitabın 2inci bölümü Mezopotamya ya ayrıldı. Yazının icat edildiği, dünyanın bilinen ilk kentlerinin kurulduğu ülke olan Mezopotamya, coğrafik konumu dolayısıyla dışardan gelen istilalara açıktı ve bu nedenle bu ülkede kurulan bir uygarlık, bir istila ile yıkılıp yerini bir başka uygarlığa bırakabildi. Böylece Mezopotamya, Mısır gibi kesintisiz olan bir kültürün sahibi olamadı. Zira İÖ 2inci binyılın son çeyreğinde başlayan Ege Göçleri (Deniz Kavimleri), Mezopotamya yı da etkiledi. Bu nedenle Mezopotamya nın Ege Göçleri sonrası tarihi ve uygarlıkları, Demir Devri uygarlıkları dahilinde ayrı bir bölümün ( 7inci bölüm) konusunu oluşturdu. Ancak Mezopotamya nın İÖ 3üncü binyılın ilk yüzyılının sona ermiş olduğu tarihte kurulmuş olan ve o tarihten itibaren uygarlık merkezleri olarak adlarını duyurmaya başlayan Asur ve Babil kentlerinin takriben 1500 yıl boyunca siyasi ve kültürel anlamda merkez olma konumlarını az ya da çok muhafaza etmiş olduklarını da belirtmeliyiz. Bugünkü Türkiye toprakları da dışardan gelen istilalar bakımından kolay ve Mezopotamya ya göre daha uygun bir coğrafi konuma sahipti. Bu nedenle Türkiye nin ilkçağ tarihinde ne siyasi anlamda ne de kültürel anlamda bir birlikten ya da kesintisiz olan siyasal oluşumlar ile kültürlerden söz edilebilir. Bugünkü Türkiye nin sınırları içerisinde kurulmuş olan devletler ve uygarlıkların tek bir bö-

İçindekiler v lüm altında toplanmaya uygun olmamasının en önemli nedeni budur. İÖ 3üncü binyıldan itibaren bugünkü Türkiye toprakları üzerinde yaşamış olduğu bilinen halklar, İÖ 2inci binyılda bugünkü Türkiye topraklarının egemen siyasal ve askeri gücü olan Hititler ve onların çağdaşları olan Güney ve Batı Anadolu halkları 4üncü bölümün konusunu oluşturdu. Anadolu nun Demir Devri uygarlıklarına ise kronolojik bakımdan uygun olduğu 9uncu bölümde yer verildi. Kitabın 5inci bölümü, İÖ 2inci binyılda Mısır, Mezopotamya ve Anadolu uygarlıklarının çağdaşı olan Ege ve Yunanistan a, yani Girit (Minos) ve Mikenlere (Akalar) ayrıldı. İlkçağ ın İÖ 2inci binyılına damgasını vuran, Mısır dışındaki Bronz Çağı uygarlıkları, aynı binyılın son yüzyılına girildiğinde meydana gelen Ege Göçleri (Deniz Kavimleri) ile yıkıldılar. Böylece, bu göçlerden sonra, Önasya, Ege ve Akdeniz dünyasında demir madenini işleyen ve günlük yaşam ihtiyaçlarında kullanan halkların kurduğu devletler ve uygarlıklar ortaya çıktı. Söz konusu göçler ve İÖ 1inci binyılın ilk yarısına damgasını vuran Demir Devri nin çağdaş olan uygarlıkları, kitabın 6, 7, 8 ve 9uncu bölümlerinin konularını oluşturmaktadır. Bu bölümlerde sözü edilen uygarlıklarla çağdaş olan Medler, Kimmerler ve İskitler ise 10uncu bölümde anlatıldı. Karadeniz in Kuzey ve Kuzeydoğusundaki yurtlarından göç ederek Kafkaslar yoluyla bugünkü Türkiye sınırları içinde kalan toprakları istila eden Kimmerler ve İskitlerin saldırılarından Suriye ve Filistin deki İbraniler ve Fenikeliler ile Mezopotamya daki Keldaniler dışındaki halklar etkilendi. Tarihin bilinen ilk dünya devletini kuran Persler ile Pers kültürünü benimseyen Arsaklar hanedanının kurduğu Parth Krallığı na ise kitabın 11inci Bölümü n- de yer verildi. Doğu ile Batı nın siyasi ve askeri anlamda karşı karşıya gelmesi, çatışması ilk kez batıda Ege Denizi nden doğuda Hindistan a kadar devasa genişlikte bir imparatorluğun sahibi olan Perslerin Lidya Krallığı nı yıktıktan sonra Anadolu nun batı yarısına da egemen olup, Avrupa ya seferler düzenlemesiyle başladı. Bu zamanda Batı kültürünün temsilcileri eski Yunan kent devletleriydi. Pers Krallığı, Makedonya kralı Büyük İskender tarafından yıkıldı. Hellenistik sıfatıyla tanımlanan çağ (14üncü ve 15inci bölümler), batıda Adriyatik Denizi nden doğuda Hindistan a kadar uzanan İskender İmparatorluğu ile başladı. İskender in ölümünden sonra bu devasa büyüklükteki imparatorluğun bugünkü İran topraklarını oluşturan kesimi, İskender in generallerinden birisi tarafından kurulan hanedanın (Seleukoslar) hakimiyeti altında kaldı. Fakat Seleukosların devasa imparatorluğu dağılmadan muhafaza etmeleri zordu. Onların egemenliğine batıdan gelen ilk tehdit Galatlar/Keltler ile diğer Hellenistik krallıklardı. Daha

vi İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı sonra onlara Romalılar da dahil oldular. Doğudan gelen tehdidin en tehlikeli olanını ise Arsaklar (Parthlar) yarattılar. Seleukosların İÖ 2inci yüzyılın ilk on yılı sonunda Romalılar tarafından zayıflatılan gücü, Orta Asyalı Arsaklar hanedanını yükseltecek olan koşulları yarattı ve İran da bu hanedan tarafından Parth Krallığı kuruldu. Parthlar/Arsaklar, takriben İS 3üncü yüzyılın ilk çeyreği sonuna kadar, eski dünyanın en büyük askeri ve siyasi gücü olan Roma nın çağdaşıydı ve Doğu daki tek büyük rakibi olarak ayakta kaldı. Parth Krallığı nı ortadan kaldıran Sasaniler ise, Roma ile ilişkileri dışında, bu kitabın kapsamı dışında tutuldu. Günümüz Batı uygarlığının temellenmiş olduğu kültürün sahibi olan Demir Devri nin Ege ve Eski Yunan dünyasını, 5inci bölümde yer verilen Girit ten (Minos) ve özellikle Mikenlerden ayrı tutmak zor. Fakat kitabın bölümleri kronolojik olarak yapıldığından Ege ve Eski Yunan dünyasının Hellenistik Çağ öncesi Demir Devri tarihine ve uygarlığına (Arkaik ve Klasik Çağlar), 5inci bölümün hemen ardından değil, kitabın 12inci bölümünde yer verilmek zorunda kalındı. Klasik Yunan uygarlığının karakteristiği olan Polislerin bağımsız siyasal güç olarak varlıklarına Makedonya kralı Büyük İskender son verdi. Bu nedenle Makedonya Krallığı, Hellenistik krallıklar ve Hellenitik Çağ uygarlığına, Ege ve eski Yunan tarihinin anlatılmış olduğu bölümün hemen ardından gelen iki bölüm, yani kitabın 13üncü ve 14üncü bölümleri ayrıldı. İÖ 280 yılından itibaren Yunanistan ve Ana-dolu yu istila eden Kuzey Avrupalı Keltler ise bir sonraki bölümün (15inci bölüm) konusunu oluşturdu. Keltlerin daha çok Galatlar adıyla anılacak olan bir grubu, Anadolu ya yerleşmiş ve böylece Keltler Hellenistik dünyanın parçası olmuştu. Avrupa daki Keltler (Galler) ise tarihsel anlamda daha çok Roma dünyasının bir parçasıydı. Fakat her iki kıtanın Keltleri de içinde yaşadıkları dünyaya yabancı olan kültürleriyle tanındılar. 16 ve 17inci bölümler ise ilkçağın son büyük uygarlığı olan Roma ya ayrıldı. Devlet yönetimi ve hukuk dışında Yunan kültürünün etkisi altında kalmış olan Romalıların Cumhuriyet Dönemi 16ıncı bölümün konusunu oluştururken; 17inci bölümde Roma nın İmparatorluk Dönemi ve Hristiyanlık anlatıldı. Hristiyanlık, Roma nın İmparatorluk Dönemi nde doğup, yayıldı. Daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi kitabın son iki bölümü Hindistan ve Çin e ayrıldı. Hindistan tarihi ve uygarlığı 19uncu bölümün konusunu oluştururken, 20inci bölümde Çin tarihi ve uygarlığı anlatıldı. İlkçağda hükmettiği devasa büyüklükteki topraklarıyla tarihe adını yazdıran Hunlara ise Çin tarihi ve uygarlığının anlatıldığı 19 uncu bölümde yer verildi.

İçindekiler vii Kitaba bir de Kral Listeleri eklemeyi uygun bulduk. Böylece metin içinde söz edilmemiş olan krallar ve imparatorların adlarını, hangi tarihlerde hüküm sürmüş olduklarını merak edenler bu listeye bakarak öğrenebileceklerdir. Ancak özellikle Demir Devri öncesine ait olan kronolojinin oldukça sorunlu olduğu dikkate alınmalıdır. Bu çalışmada yararlandığım kaynaklar ise konu başlığı altında bir ayrıma tabi tutulmadan yazar soyadına göre alfabetik olarak verildi. Fakat Bibliyografya başlığı altında sıralanan bu kaynaklar, kitabın içeriğiyle ilgili olan çok sayıda kaynak içinden tarafımdan seçilmiş olanlardan ibarettir. Kitapta, yer, kişi, kavim, ülke, devlet ve krallık adları konusunda isimlerin orjinallerine olabildiğince bağlı kalındı. Bu anlamda istisnalarımızı Türkçe de iyi bilinen eski isimler (örneğin Lidya, Lidler, Frigya, Frigler, Makedonya, Trakya, Traklar, Galatya, İyonya, İskender, İskenderiye, Atina, Suriye, Ço, Çin gibi) oluşturdu. Bunların da orijinal yazılışı, en azından metin içinde ilk geçtiği yerde parantez içinde belirtildi. Eski yer isimlerinin bugünkü yeri de parantez içinde verildi. Milattan önceki tarihlerin önüne İÖ kısaltması (İsa dan Önce) konuldu. Milattan sonraki tarihler ise önünde bir İS kısaltması (İsa dan Sonra) olmaksızın verildiler. Bu nedenle eğer metinde geçen tarih ya da tarihlerin önünde İÖ yoksa, o tarih ya da tarihler Milattan sonraya ait olandır. Metin içinde haritalar ve resimler de bulunmaktadır. Bunların birkaçı kitaptan ya da internetten temin edildi. Diğerlerinin bazıları kendi arşivime aittir. Bazı resimler de sevgili eşim arkeolog Selma Kaya tarafından temin edildiler. Kendisine hem bu konuda hem de kitap yazıldıktan sonra dikkatli bir şekilde okuyarak kitabın yazım hatalarının tashihinde yapmış olduğu değerli yardımları için teşekkür ediyorum. Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya

PROF. DR. MEHMET ALİ KAYA 26.10.1961 Denizli-Çardak doğumlu. İlkokulu Denizli ili Çardak ilçesi Gemiş köyünde okudu. Orta ve Lise eğitimini Çardak lisesinde tamamladı. 1981 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri bölümünde başladığı Yüksek Öğrenimini 1985 yılında aynı bölümden mezun olarak tamamladı. 1985 yılında Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun açtığı sınavı kazanarak Türk Tarih Kurumu Eskiçağ Bilim ve Uygulama kolunda uzman yardımcısı olarak kamu görevine başladı. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü nde 1990 yılında başladığı Yüksek Lisans eğitim ve öğretimini 1992 yılında tamamladı. Aynı enstitünün Tarih Bölümü nde 1992 yılında başladığı Doktorasını 1997 yılında tamamladı. 1993 yılında Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü nün açmış olduğu Araştırma Görevlisi sınavında başarılı oldu ve Araştırma Görevlisi olarak tayin oldu. 1997 yılına kadar aynı bölümde Araştırma görevlisi olarak, 1997-1998 yılları arasında ise Dr. Araştırma Görevlisi olarak çalıştı. 1998-2001 yılları arasında Yardımcı Doçent, 2001-2007 yılları arasında Doçent unvanıyla Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde öğretim üyesi olarak görev yaptı. 2007 yılından beri Profesör olarak aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmaya devam etmektedir. 2002-2003 yılları arasında E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdür Yardımcılığı, 2002-2003 yılları arasında E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu Üyeliği (2003-2004), Doçent ve Profesör temsilcisi olarak E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yönetim Kurulu ve Fakülte Kurulu Üyelikleri (2003-2004 ve 2007) ve Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığı (2005-2011) gibi idari görevler de yapan Prof.Dr. Mehmet Ali Kaya, Lisans düzeyinde Uygarlık Tarihi, Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı, Ege ve Yunan Tarihi, Roma Tarihi, Eski Anadolu Tarihi gibi dersler vermiş ve vermeye devam etmektedir. Bugüne kadar yayınlanmış beş kitabı daha vardır. Bunlar: 1. "E.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarihi" (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları-İzmir-2000), 2. Anadolu da Galatlar ve Galatya Tarihi (E. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2000 ve ikinci baskı İlya yayınları, İzmir 2005, üçüncü baskı Çizgi Yayınevi Konya 2011). 3. "Roma nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus" (Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2007). 4. Türkiye Tarihi ve Uygarlığı: I. Türkiye nin Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı. Tarih Öncesi Çağlardan Perslere Kadar (İlya yayınları, İzmir 2012).

x İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı 5. Türkiye Tarihi ve Uygarlığı: II. Türkiye nin Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı. Pers Hakimiyeti ve Hellenistik Dönem (İlya yayınları, İzmir 2012). Türkiye deki tarih ve arkeolojiyle ilgili olan bilimsel dergi, kitap, ulusal ve uluslarası sempozyum bildiri kitaplarında yayımlanmış makaleleri vardır. Ayrıca Moskova (Rusya), St. Petersburg (Rusya), Pamplona da (İspanya) düzenlenen uluslararası sempozyum ve kongrelere bildirileriyle katıldı. 2010 yılında İngiltere- Exeter Üniversitesi nde yaklaşık 5 ay misafir öğretim Üyesi olarak bilimsel araştırmalar yaptı. 2014 yılı başından beri haftalık olarak yayınlanan EkonomikÇözüm Gazetesi nde köşe yazarlığı yapmaktadır.

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iii GİRİŞ...1 1. BÖLÜM TARİH ÖNCESİ KÜLTÜRLER 1.1. Paleolitik Kültür...7 1.1.1 Alt ve Orta Paleolitik...8 1.1.2. Üst Paleolitik...8 1.2. Mezolitik Kültür...10 1.3. Göbeklitepe...11 1.4. Neolitik Kültür...13 1.5. Kalkolitik Kültür...17 1.6. Bronz Çağı Kültürü...18 2. BÖLÜM MEZOPOTAMYA (İÖ 4-2. Binyıllar) 2.1. İki Nehir Arasındaki Ülke...19 2.2 Sümerler...20 2.3. Akadlar... 22 2.4. Babilliler (Eski Babil Dönemi)...24 2.5. Asurlular (Eski ve Orta Asur Dönemi)...25 2.6. Kassitler (Orta Babil Dönemi)...27 2.7. Devlet ve Toplum...28 2.8. Ürünler ve Ticaret...32 2.9. Mimari ve Sanat...33 2.10. Yazı, Dil, Edebiyat ve Bilim...34 2.11. Din...36 3. BÖLÜM MISIR 3.1. Nil Vadisi: Aşağı ve Yukarı Mısır...39 3.2. Tarih Öncesinden Uygarlık Çağına...40 3.3. Hierakonpolis: Birleşik Mısır'ın Kuruluşu...40 3.4. Eski Krallık Dönemi...42 3.5. Ölü Kültür ve Mumyalama...43

xii İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı 3.6. Birinci Ara Dönem...44 3.7. Orta Krallık Dönemi...45 3.8. İkinci Ara Dönem: Hiksoslar... 46 3.9. Yeni Krallık Dönemi...47 3.9.1. Firavun Akhenaton: Mısır da Tek Tanrılı Din...49 3.9.2. Kadeş Savaşı ve Barış Dönemi...50 3.9.3. Deniz Kavimlerinin Saldırısı...51 3.10. Geç Dönem ve Çöküş...52 3.11. Devlet ve Halk...53 3.12. Din...55 3.13. Mısır Mimarisi: Piramitler, Saraylar ve Tapınaklar...57 3.14. Sanat...58 3.15. Yazı ve Edebiyat...59 3.16. Bilim...60 4. BÖLÜM HİTİTLER VE HİTİT ÇAĞI NDA ANADOLU 4. 1. Genel Hatlarıyla Anadolu'nun Tarih Öncesi...61 4. 2. Anadolu'nun Üçüncü Binyıl Halkları...62 4. 2. 1. Hurriler: Hurri-Mitanni Devleti...63 4. 2.2. Luviler...63 4. 2.3. Hattiler ve Asur Ticaret Kolonileri Çağı...64 4. 3. Hititler...65 4.3.1. Hititlerde Devlet ve Toplum...68 4.3.2. Hititlerin Bin Tanrılı Dini...70 4.3.3. Yazı, Dil ve Edebiyat...72 4.3.4. Mimari, Sanat ve Bilim...72 4.3.5. Ürünler...73 4.4. Hitit Çağı'nda Güney ve Batı Anadolu...74 4.4.1. Genel Durum...74 4.2.2. Kizzuvatna ve Arzava Ülkeleri...74 4.4.3. Lukkalar (Likyalılar)...76 4.4.4. Karialılar (Karkişa) ve Lelegler...76 4.4.5. Efsanevi Kadın Savaşçılar: Amazonlar...77 4.4.6. Troia...77 4.4.7 Ahhiyava...78

İçindekiler xiii 5. BÖLÜM MİNOSLAR VE MİKENLER 5.1. Ege'nin İlk Uygarlığı...81 5.1.1. Girit (Minos) Uygarlığı nın Kronolojisi...82 5.1.2. Saraylar Öncesi Dönem...82 5.1.3. Saraylar Dönemi...83 5.1.4. Mimari ve Sanat...85 5.1.5. Din...87 5.1.6. Yazı...87 5.1.7. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı...88 5.2. İlk Yunanlılar: Mikenler (Akalar)...92 5.2.1. Aka (Miken) Kahramanlık Çağı...93 5.2.2. Troia Savaşı...94 5.2.3 Mikenlerin Sosyo-Politik Yapısı...96 5.2.4. Din...98 5.2.5. Miken Yazısı...98 5.2.6. Miken Mimarisi ve Sanatı...99 5.2.7. Miken Uygarlığının Sonu... 100 6. BÖLÜM EGE GÖÇLERİ, KARANLIK ÇAĞ VE DEMİR DEVRİ 6.1. Ege Göçleri... 101 6.2. Karanlık Çağ... 104 6.3. Demir Devri... 106 7. BÖLÜM MEZOPOTAMYA NIN DEMİR DEVRİ 7.1. Asurlular (Yeni Asur Dönemi)... 109 7.1.1. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı... 110 7.1.2. Mimari, Sanat ve Bilim... 113 7.1.3 Yazı, Dil ve Din... 115 7.2. Keldaniler (Yeni Babil Dönemi)... 116 7.2.1. Keldanilerin Sosyo-Politik ve Ekomik Yapısı... 117 7.2.2 Yeni Babil Sanatı, Mimarisi ve Bilimi... 119 7.2.3 Yazı ve Din... 120

xiv İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı 8. BÖLÜM DEMİR DEVRİNDE SURİYE VE FİLİSTİN 8.1. Fenikeliler... 121 8.2. İbraniler: Yahuda Krallığı... 125 9. BÖLÜM DEMİR DEVRİNDE ANADOLU 9.1. Genç Hitit Devletleri... 129 9.2. Urartular... 132 9.2.1. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı... 134 9.2.2. Urartu Dini... 135 9.2.3. Yazı, Dil, Mimari, Sanat ve Bilim... 136 9.3. Frigler... 137 9.3.1. Karanlık Çağda Frigler... 137 9.3.2. Frigya Krallığı... 139 9.3.3. Friglerin Sosyo-Politik Yapısı ve Dini... 141 9.3.4. Frig Yazısı ve Dili... 143 9.3.5. Frig Ürünleri, Mimari ve Sanatı... 143 9.4. Lidyalılar... 146 9.4.1. Lidya Bölgesi: Mermnadlar Hanedanı Öncesi... 146 9.4.2. Lidya Krallığı: Mermnadlar... 147 9.4.3. Sosyo-Politik Yapı... 148 9.4.4. Dünyanın İlk Metal Parası (Sikke)... 150 9.4.5. Lidya Ekonomisi... 150 9.4.6. Yazı, Dil ve Din... 151 9.4.7. Mimari, Sanat ve Bilim... 152 10. BÖLÜM KİMMERLER, İSKİTLER, MEDLER 10.1. Kimmerler... 155 10.1.1. Kimmerlerin Sosyo-Politik Yapısı ve Kültürleri... 158 10.2. İskitler... 159 10.2.1. İskitlerin Sosyo-Politik Yapısı ve Sanatı... 164 10.2.3. İskitlerin Dini... 166 10.3. Medler... 167

İçindekiler xv 11. BÖLÜM PERSLER VE PARTHLAR 11.1. Persler (Akhaimenesler): İran'a Göç... 169 11.1.1. Pers İmparatorluğu nun Kuruluş ve Yükselişi... 170 11.1.2. Pers İmparatorluğu nda Duraklama ve Çöküş... 174 11.1.3. Krallar, Kraliyet Ailesi ve Bürokrasi... 177 11.1.4. Pers Satraplıkları... 178 11.1.5. Pers Ordusu... 181 11.1.6. Pers Halkı ve Ekonomisi... 181 11.1.7. Pers Yolları: Kral Yolu... 184 11.1.8. Mimari, Sanat ve Bilim... 184 11.1.9. Dil, Yazı ve Edebiyat... 187 11.1.10. Pers Dini: Zerdüştlük... 187 11.2. Parthlar (Arsaklar)... 191 12. BÖLÜM EGE VE ESKİ YUNAN 12.1. Eski Yunan Karanlık Çağı... 197 12.1.1. Yunanlar ve Barbarlar... 198 12.1.2. Batı Anadolu: İyonlar ve Aioller... 199 12.1.3. Yunan Kolonizasyonu... 200 12.2. Kolonizasyon Çağı ve Klasik Çağ... 201 12.2.1. Ekonomik Gelişmeler... 201 12.2.2. Polislerin Ortaya Çıkışı ve Özellikleri... 202 12.2.3. Polislerde Yönetim... 203 12.2.4. Batı Anadolu Kıyıları: İyonlar... 205 12.2.5. Yunanistan: Atina ve Sparta... 207 12.2.6. Pers Savaşları... 208 12.2.7. Attika-Delos Birliği... 209 12.2.8. Peloponnesos Savaşları... 210 12.3. Atina ve Sparta'nın Sosya-Politik Yapısı... 211 12.3.1. Atina da Reformlar: Monarşiden Demokrasiye... 211 12.3.2. Sparta Anayasası: Asker Devlet... 213 12.3.3. Atina ve Sparta Halkları... 214

xvi İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı 12.3.4. Eğitim: Sparta ve Atina Örneği... 215 12.4. Yunan Kadını ve Evlilik... 216 12.5. Yunana Ordusu... 217 12.6. Yunan Alfabesi... 218 12.7. Yunan Dini... 218 12.8. Ticaret, Ekonomi ve Köle İş Gücü... 220 12.9. Mimari ve Sanat... 221 12.10. Edebiyat... 223 12.11. Felsefe ve Bilim... 224 13. BÖLÜM MAKEDONYA, İSKENDER İMPARATORLUĞU VE HELLENİSTİK ÇAĞ 13.1. Makedonya ve Makedonlar... 227 13.2. Makedonya nın II. Philippos Öncesi Dönemi... 228 13.3. Makedonya Kralı II. Philippos... 228 13.4. İskender in Makedonya Krallığı Dönemi... 229 13.5. İskender in Pers Seferi... 229 13.5.1. Anadolu nun ve Mısır ın Fethi... 229 13.5.2. Pers Krallığı nın Yıkılışı... 231 13.5.3 İskender in Asya Seferi ve Babil de Ölümü... 231 13.6. Hellenistik Çağ... 232 13.6.1. İskender in Halefleri... 232 13.6.2. İskender in Halefleri Dönemi... 232 13.6.3. Mısır Krallığı: Ptolemaioslar... 234 13.6.4. Suriye Krallığı: Seleukoslar... 236 13.6.5. Makedonya Krallığı: Antigonoslar... 239 13.6.6. Pergamon Krallığı: Attaloslar... 240 13.6.7. Bithinya Krallığı... 242 13.6.8. Pontos Krallığı: Mithridatesler... 243 13.6.9. Kapadokya Krallığı: Ariarathesler... 245

İçindekiler xvii 14. BÖLÜM HELLENİSTİK ÇAĞ UYGARLIĞI 14.1. Hellenistik Krallıkların Sosyo-Politik Yapısı... 247 14.2. Hellenistik Çağ Uygarlığının Merkezleri... 249 14.3. Hellenistik Çağ Ekonomisi... 250 14.4. Sanat ve Edebiyat... 251 14.5. Felsefe ve Bilim... 252 14.6. Eğitim... 254 15. BÖLÜM KELTLER (GALLER YA DA GALATLAR) 15.1. Keltlerin Hallstatt ve La Tene Kültürleri... 257 15.2. Kelt Göçleri: Avrupa ya Yayılış... 258 15.3. Keltlerin Makedonya ve Yunanistan ı İstilası... 259 15.4. Keltlerin Anadolu yu İstilası: Galatlar... 259 15.5. Galatya Krallığı... 262 15.6. Avrupa Keltleri (Galler)... 262 15.7. Keltlerde Sosyo -Politik Yaşam... 263 15.8. Keltlerin Savaş Geleneği ve Donanımları... 266 15.9. Kelt İnsanı: Kadınlar ve Evlilik... 268 15.10. Keltlerin Dini: Druidizm... 269 16. BÖLÜM ROMA CUMHURİYETİ 16.1. İtalya: İtalikler, Latinler, Etrüskler ve Yunanlar... 273 16.2. Roma nın Kuruluşu: Krallık Dönemi... 274 16.3. Roma Cumhuriyeti nin Kuruluşu... 275 16.4. İtalya Hakimiyeti: Roma-İtalya Konfederasyonu... 276 16.5. Batıda Genişleme... 276 16.6. Doğuda Genişleme... 277 16.7. Roma Halkı: Patriciler ve Plebsler... 279 16.8. Roma Cumhuriyeti nin Yönetimi... 280 16.9. Plebslerin Zaferi... 284 16.10. Roma nın Yeni Sınıfları... 285 16.11. Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Değişim... 285

xviii İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı 16.12. Sosyal Reformlar ve Kurbanları: Gracchus Kardeşler... 288 16.13. Edebiyat, Sanat ve Dinde Değişim... 290 16.14. Güçlü Liderler Dönemi: Birinci Triumvirlik... 293 16.15. Roma Cumhuriyeti nin İlk İç Savaşı... 295 17. BÖLÜM ROMA İMPARATORLUĞU 17.1. Augustus Dönemi... 299 17.2. Augustus un Halefleri: İulius-Claudius Hanedanı... 302 17.3. Flavius Hanedanı... 303 17.4. Beş İyi İmparator Dönemi... 304 17.5. Roma İmparatorluğu nun İç Savaşı... 305 17.6. Severus Hanedanı... 307 17.7. Üçüncü Yüzyıl Bunalımı... 308 17.8. Roma nın En Parlak Dönemi... 309 17.8.1. Ekonomi... 309 17.8.2. Edebiyat, Felsefe, Bilim ve Sanat... 311 17.8.3. Roma Hukuku... 312 17.9. Roma İmparatorluğu nun Gerileyiş ve Çöküş Dönemi... 314 17.9.1. İmparator Diocletianus ve Sonrası... 314 17.9.2. Edebiyat, Sanat, Bilim, Eğitim ve Hukuk... 315 17.10. Germenler ve Hunlar: Roma Uygarlığının Sonu... 316 17.11. Hristiyanlık... 317 17.11.1. İsa Peygamber... 317 17.11.2. Havariler ve Kiliselerin Ortaya Çıkışı... 318 17.11.3. Kutsal Kitap ve Hristiyanlığın Yayılışı... 318 17.11.4. Romalılar ve Hristiyanlar... 320 17.11.5. Hristiyan Edebiyatı ve Sanatı... 323 18. BÖLÜM HİNDİSTAN 18.1. Coğrafya ve İklim... 325 18.2. Tarih Öncesi Dönem... 326 18.3. İndus Uygarlığı: Harappa ve Mohenjo-Daro... 326 18.4. Hint-Avrupalı Yeni Sakinler: Ariler... 329 18.5. Yeni Kentler ve İlk Krallıklar... 330 18.6. Magatha Krallığı... 331

İçindekiler xix 18.7. Maurya İmparatorluğu... 331 18.8. Yabancı Hanedanlar: Baktria Yunanları, Sakalar ve Kuşanlar... 334 18.9. Güney Hindistan... 335 18.10. Hindistan Kültürünün Yayılması... 336 18.11. Hindistan Toplumu: Varna Sistemi ve Kastlar... 336 18.12. Din: Hinduizm, Brahmanizm ve Budizm... 338 18.13. Hindistan Edebiyatı: Vedalar ve Destanlar... 341 18.14. Yazı, Dil ve Bilim... 342 19. BÖLÜM ÇİN VE HUN DEVLETLERİ 19.1. Çin Coğrafyası ve İklimi... 343 19.2. Tarih Öncesi Dönem... 344 19.3. Şia Hanedanı... 344 19.4. Şang Hanedanı... 345 19.5. Ço Hanedanı... 346 19.6. İlk İmparatorluk: Çin Hanedanı... 349 19.7. İkinici İmparatorluk: Han Hanedanları (İÖ 206- İS 220)... 350 19.8. Çin Birliği: Kurulması ve Dağılması... 352 19.9. Siyasal Rejim ve Halk... 354 19.10. Yazı ve Dil... 355 19.11. Edebiyat, Sanat ve Bilim... 356 19.12. Din ve Felsefe: Filozoflar Çağı... 358 19.13. Türk Kültürleri... 359 19.14. Büyük Hun Devleti... 361 19.15. Hun- Çin ilişkileri... 361 19.16. Avrupa Hun Devleti... 363 20. BÖLÜM KRAL LİSTELERİ SÜMER KRALLARI... 365 AKAD KRALLARI... 365 YENİ SÜMER DÖNEMİ KRALLARI... 365 III. Ur Hanedanı... 365 İsin-Larsa Dönemi... 366 İsin Kralları... 366 Larsa Kralları... 366

xx İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı BABİL KRALLARI... 366 Eski Babil Dönemi... 366 Orta Babil Dönemi (Kassitler)... 366 Kassitler Sonrası Hanedanlar Dönemi... 366 KELDANİ KRALLARI (YENİ BABİL)... 367 ASUR KRALLARI... 367 Eski Asur Dönemi... 367 Orta Asur Dönemi... 367 Yeni Asur Dönemi... 367 ELAM KRALLARI... 368 MISIR KRALLARI (FİRAVUNLARI)... 368 Eski Krallık Dönemi... 368 Yeni Krallık Dönemi... 369 Geç Dönem... 369 HİTİT KRALLARI... 369 İSRAİL-YAHUDA (YUDAHA) KRALLARI... 370 URARTU KRALLARI... 370 FRİGYA KRALLARI... 370 LİDYA KRALLARI... 370 MEDİA/MED KRALLARI... 371 PERS KRALLARI... 371 MAKEDONYA KRALLARI... 371 SELEUKOSLAR (SURİYE) KRALLARI... 371 PTOLEMAİOSLAR (MISIR) KRALLARI... 372 PERGAMON/BERGAMA (ATTALOSLAR) KRALLARI... 372 BİTHİNYA (BİTHYNİA) KRALLARI... 372 PONTOS KRALLARI... 372 KAPADOKYA (KAPPADOKİA) KRALLARI... 372 PARTH (ARSAKLAR) KRALLARI... 373 ROMA İMPARATORLARI... 373 BİBLİYOGRAFYA... 375

GİRİŞ TARİH ÖNCESİNDE İNSAN Bugün 90 lı yaşlarında olan bir kişinin çocukluğunun hatıralarında bilim ve teknoloji anlamında nelerin yer almayacağı konusunda az çok bir fikrimiz vardır. Örneğin bilgisayar ve cep telefonu gibi günümüzün elektronik araçlarının bu yaşlardaki bir kişinin yaşamının son birkaç on yılının tanık olduğu icatlar olduğunu biliriz. Günümüzden 200 yıl kadar geriye gittiğimizde ise bugün insanlığın hizmetinde olan pek çok teknolojik araç ve gerecin (örneğin fotoğraf makinası, tabanca, metro hattı, makinalı tüfek, daktilo, otomobil) de o zaman olmadığını görürüz. 560 yıl öncesine kadar bir kentin etrafı güçlü surlar ile çevrilmişse o kentin bir ordu tarafından ele geçirilmesi çok zordu. Nitekim Fatih Sultan Mehmet 1453 yılında İstanbul u kuşattığında Bizanslıların güvendiği en büyük savunma kalkanı kentin surlarıydı. Takriben 2600 yıl önce ise etrafı surlarla çevrili bir kentin ele geçirilmesinde işe yarayan kuşatma tekniklerini bilen bir ordu yoktu. Günümüz silahları, kent savunma duvarlarını, kuşatma tekniklerini tarihe gömdü. 5300 yıl önce kentler, devletler de yoktu. O zamanlar insanlar yazıyı da bilmiyorlardı. Yaklaşık 7 bin yıl önce insanların yaşamında madenden yapılmış bir alet yoktu. 13 bin yıl öncesinde ise hayat insanlar için çok zordu. İnsanlar açık alanda meskûn olan topluluklar değildi. Ev yapmasını bilmiyorlar, avcı-toplayıcı küçük topluluklar halinde mağaralarda yaşıyorlardı. Tüm bunlardan kolayca anlaşılmaktadır ki insanların bugün sahip olduğu günlük yaşam ihtiyaçlarıyla bilim ve teknoloji, insanlık tarihinin takriben son 11 bin yılının deneyim ve birikimlerinin ürünüdür. Bugün insan başarısının eseri olarak insanlığın hizmetine sunulan her maddi şeyin icadı ya da üretimiyle ilgili süreçte ise günümüze doğru hız ivmesi artan bir gelişim vardır.

2 İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı Bir zamanlar diyerek zaman içinde geriye gitmeye devam edersek nihayetinde insanın kendisiyle ilgili olarak bilmek ve öğrenmek merakıyla ilgili olan sorularının en eskilerinden birisine de ulaşabiliriz. Bu soru ilk insan kimdir? Dünyaya nasıl geldi ya da nasıl var oldu? Bu soruların ilkinin yanıtı, bilimsel bir merakı olmayanlar için geçmişte de günümüzde de kolaydır. Çünkü kutsal kitaplar bu sorunun yanıtını vermiş. ÖrneğinYahudilerin kutsal kitabı Tevrat a göre yeryüzünde yaşayan tüm canlı türleri Tanrı tarafından ayrı ayrı türler olarak yaratıldılar ve bu canlı türlerinden birisi olan insanların ilki, tanrı tarafından çamurdan (ya da balçıktan) yaratıldı ve yaratılan bu ilk insan da Adem di. Ancak ilk insanın ne zaman yaşadığına ilişkin bir bilgi kutsal kitaplarda yer almıyor. Bu nedenle ilk insanın ne zaman yaşadığını merak edip araştırmaya dinsel olan bir yasaklama yoktur. Buna rağmen1700 yılına kadar ilk insanın ne zaman yaşadığına ilişkin bir hesaplama yapılmadı. Bu tarihte Almanya nın Stuttgart kenti civarındaki Constatt da bulunan bir insan fosili (bir kafatası), bu yöndeki hesaplamaları gündeme getirdi. Bu ilk hesaplamanın ardından James Ussher adlı bir İngiliz rahip, kutsal kitaplardaki isimleri de kullanarak insanın yaratılış tarihini hesaplamaya çalıştı. Bu rahibe göre insan, İÖ 4004 yılında yaratılmıştı. Ona göre kutsal kitaplarda sözü edilen tufan olayı da İÖ 2501 de yaşanmıştı. Daha sonra John Lightfoot adlı bir başka rahip çıktı ortaya. Lightfoot a göre insan, dünya ile birlikte bir anda yaratılmıştı. Ona göre dünya ve insan, İÖ 23 Ekim 4004 tarihinde saat 9 da yaratılmışlardı. Darwin in 1830 lu yıllarda ortaya attığı evrim teorisinden beri ise kutsal kitapların aktardığı bilgilere muhalif olarak da görülen araştırmalar yapılmaya başladı. Bu araştırmaları yapan bilim adamlarına göre canlı türleri ayrı ayrı yaratılmamış, milyarlarca yıl önce ortaya çıkan tek hücreli bir canlıdan milyonlarca yıl süren çok uzun soluklu olan bir evrim sürecinde oluşmuşlardı. Bu teori, Galileo nun (1564-1642) Güneş Dünya nın değil Dünya Güneş in etrafında dönüyor diyerek kutsal kitabı bilimsel bilgi kaynağı olarak da gören Hristiyanlara meydan okuması gibiydi. Teori, canlı türlerinin ayrı ayrı yaratıldıkları ve bunların değişmez oldukları inancına karşı muhalif olan bir meydan okuma, bir saldırı olarak algılandı. Bu algı bugün de devam etmekte ve zaman zaman bu teoriye büyük tepki gösterilebilmektedir. Canlı türlerinin evrimiyle ilgili tartışmalar, tarihçilerin bilimsel ilgi alanı dışındadır. İnsanlığın Prehistoria sı, yani Tarih Öncesi Dönemi ile ilgilenen bilim adamları tarihçiler değil, Prehistoryacılar, Paleoantropologlar, Zoologlar, Jeologlar, Biyologlar ve Arkeologlardır. Bu bilim adamları, dünyanın en az 4,5 milyar yaşında olduğunu hesapladılar. Onlara göre yeryüzündeki yaşam ise 1 milyar 500 bin yıl öncesinden itibaren başlar. 70 milyon yıl öncesine kadar da dünyada memeli olan bir canlı türü yoktur. 55 milyon yıl kadar önce tüm memeliler, tırmanm

Tarıḣ Öncesıṅde İnsan 3 ve tutunma yeteneğine sahip canlı türleriydi ki ağaçlarda yaşayan bu memelilere bilim adamları Primat adını verdi. Takriben 40 milyon yıl öncesine kadar da Avustralya ile Antartika kıtası birbirinden ayrılmış değildi. Aşağı yukarı 25 milyon yıl kadar önce kimi memeliler yiyecek bulabilmek için ormanlardan düz ovalara inmeye başladılar. 15 milyon yıl kadar önce ağaçlarda yaşayan bir memeli türü Afrika ya, Avrupa ya ve Asya ya yayılmayı başardı. Günümüzden 7 milyon (ya da en geç 4 milyon) yıl önce ise hominid (insanımsı) denilen ilk insanımsı türler ortaya çıktı. Bilim adamları bu hominidlere Australopithecus adını verdiler. Hominid denen bu ilk insanımsı türün ilkinin fosili 1924 yılında güney Afrika da (Australopithecus Africanus) bulundu. Daha sonra Kenya, Etiyopya ve Çad da yeni fosiller bulundu. 2008 yılında keşfedilen sonuncusunun (Çad daki) günümüzden takriben 3 milyon yıl önce yaşamış olduğu hesaplandı. Bu hominid (Sahelantropus Tchadensis) türünün yeryüzünde görülmeye başladığı dünyanın jeolojik zamanına, Antropozoik Zaman (Dördüncü Zaman) adı verildi ve söz konusu zaman Pleistosen ve Holosen olmak üzere iki devire ayrıldı. Yaklaşık 2 milyon yıl kadar devam etmiş olan Pleistosen Devirde dünya çok soğumuş, her taraf buzlarla kaplanmıştı. Fakat hep buzullarla kaplı kalmamıştı dünya. Dört kez buzullar arası denilen dönem yaşanmıştı. İnsanın tarih öncesi dönemini araştıran bilim adamlarına göre insan türlerinin evrimleşerek gelişmesi bu zamanda oldu. Bilim adamları fiziki gelişimi bakımından insan türlerinin bu evrim sürecindeki varlığını, kronolojik sırayla şu adlarla tanımladılar: Homo Habilis (tutan insan), Homo Erectus (dik yürüyen insan), Homo Sapiens (bilen insan), Homo Sapiens Sapiens (bilen, anlayan insan). Dinozorlarla aynı yaşam koşullarını paylaşan bu insan türlerinden ilki, daha önce sözünü etmiş olduğumuz hominid (Australopithecus) türlerindendi. Beyin kapasitesi 700 cm3 olan 1 bu türün bir alet kullanıp kullanmadığı bilinmiyor. Bu nedenle kimi bilim adamları insan evriminin Homo Habilis ile değil, Homo Erectus ile başladığı görüşündedir. Taşları birbirine vurarak taş alet yapan ve beyin büyüklüğü bizim beynimizin yarısı kadar olan Homo Erectus, günümüzden 2 milyon yıl kadar önce Afrika da ortaya çıktı ve günümüzden 1,8 milyon yıl kadar önce Afrika dan çıkarak dünyanın birbirine çok uzak olan yerlerine dağılmaya başladı. Batı Avrupa da, Çin de (Pekin İnsanı) ve Endonezya da (Java Adamı) Homo Erectus fosilleri bulundu. Sonuncusu (Java Adamı), Homo Erectus un Afrika dışına yayılan ilk türüydü. Bu tür gittiği her yerde kaba, fakat standart formda olmayan aletleri kullanmaya devam etti. 1 Gorilin kafatası hacmi 585 cm3, şempanzenin kafatası hacmi 470 cm3, insanınki ortalama 1450 cm3.

4 İlk Çağ Tarih ve Uygarlığı Günümüzden 500 bin yıl kadar önce ortaya çıkan Homo Sapiens (Bilen İnsan), Homo Erectus tan evrimleşerek türemişti ve bu yeni türün benzerleri, Kuzey Afrika, Asya ve Avrupa da, Özbekistan, Çekoslovakya, Türkiye, Fransa, Cebelitarık bölgesi, İtalya gibi dünyanın birçok yerinde keşfedildi. Adını, bilen/düşünen insan olması dolayısıyla Latincede insan anlamındaki homo kelimesinden ve akıllı olmak, anlamak anlamlarına gelen Sapere fiilinden alan Homo Sapiens in kafatası hacmi 1100 cm3 idi ve yetenekleri ise atası olan Homo Erectus tan daha çoktu. Bu yeni türün ortaya çıkmasından sonra ise Afrika, Asya ve Avrupa da yaşayan topluluklar, iskelet ayrıntıları bakımından farklılaşmaya başladılar. İskelet ayrıntıları bakımından farklılaşmış olanlardan birisinin ilk fosili, 1856 yılında Almanya nın Düsseldorf çevresindeki Neander vadisinde keşfedildi. Keşfedildiği yerden dolayı Homo Neanderthalis denen bu yeni türün mensuplarının günümüzden takriben 100 bin yıl önce Avrupa da ve Asya da yaşamış oldukları, çok sayıdaki iskelet kalıntılarından bilinmektedir. Bu türün beyin hacmi, günümüz insanının beyninden daha büyük olmasına rağmen, yaptığı taş aletler hala kabaydı. Fakat onları diğerlerinden ayırt eden en önemli özelliklerinden birisi ölülerini gömüyor olmalarıydı. Pleistosen Devri nin son yüzyılına girildikten sonra buzul dönemini sona erdirecek olan iklim koşulları oluşmaya başladı. Avrupa nın kuzeyindeki Würm buzullarının günümüzden takriben 75 bin yıl önce Avrupa ya çekilmeye başlamış olduğunun hesaplanması, yaşanan iklimsel değişim sürecinin kanıtı olarak gösterilmektedir. Homo Sapiens türleri, değişen iklim koşullarından etkilenerek göç eden hayvanların peşinden gitmeye ve Avrupa ya yayılmaya başladılar. Bu kıtada onlar, aile grupları halinde toplu yaşam sürüyor, hayvan postlarını soğuktan korunmak için giysi olarak kullanıyor, kemikten iğne yapıyor, yemek pişirebiliyorlardı. İnsanın konuşma yeteneğiyle ilgili olan dilin anatomik yapısının gelişimi de iklim değişikliği sürecinde, günümüzden 50 bin yıl önce tamamlanmıştı. Günümüzden 40 bin yıl öncesinde ise insanlar, Güney Doğu Asya dan Avusturalya ya geçtiler. Rüzgârların sürüklemesiyle bir kaza eseri olarak mı yoksa bilinçli bir geçiş miydi? Bu sorunun son zamanlardaki yanıtı ikincisi yönündedir. Zira dünyanın en geniş su alanına sahip olan Pasifik Okyanus undaki Avusturalya Kıtası ile Güneydoğu Asya arasındaki deniz engeli mesafesi, sözünü ettiğimiz zamanda günümüzde olduğu kadar büyük değildi. Avustralya kıtasına geçenlerin neslinden olanlar, bu kıtanın yerlileri olan Aborjinlerdi. Dört asır kadar önce, günümüz insanı bu kıtayı keşfettiğinde, bu yerliler orada hala paleolitik kültür seviyesinde bir yaşam sürüyordu. Tüm bunlardan anlaşılmaktadır ki Homo Sapiens türünün becerileri, günümüzden takriben 70 bin yıl kadar önce büyük bir gelişme göstererek artmıştı.

Tarıḣ Öncesıṅde İnsan 5 Gümüzden 40 bin yıl önce, yani Avustralya kıtasında insanların yaşamaya başlamış olduğu zamanda Güneybatı Avrupa da iskelet ayrıntıları bakımından Homo Neanderthalis ten farklı olan bir başka türün yaşamaya başlamış olduğu yeni fosillerin keşfiyle anlaşıldı. Bu türün ilk fosili Fransa daki Cro Magnon Mağarası nda bulundu ve bilim adamları, bulunduğu yerden dolayı bu fosilin mensubu olduğu insan türlerine Cro Magnon İnsanı adını verdiler. Homo Sapiens ten evrimleşerek gelişmiş olan Cro Magnon İnsanı, insan evriminin son halkasıydı ve bu nedenle bilim adamları bu insana Homo Sapiens Sapiens (Bilen Akıllı İnsan) adını verdiler. Bu insanlar, zıpkın, ok ve yayı yapıyor, balık avlamak için olta kullanıyordu. Neanderthal İnsan (Homo Sapiens Neanderthalensis) ile insan evriminin son halkası olan Cro Magnon İnsanı (Homo Sapiens Sapiens), 5 bin yıl kadar (40 bin 35 bin arası) aynı kıtada (Avrupa) yaşadılar. Nihayetinde ikincisi ilki tarafından bilinmeyen nedenlerle yok edildi. Fakat dünyayı yaklaşık 5 bin yıl boyunca birbirinden haberli olarak paylaşan Cro Magnon İnsanı ile Neanderthal İnsanı, karışıp kaynaşmadılar mı? Ya da bu iki türün erkek ve dişileri, 5 bin yıllık ortak geçmiş sürecinde hiç çiftleşmedi mi? Bilim adamları bu soruların yanıtını da vermeye çalıştılar. Fakat bu yönde bir kanıt bulamadılar. Yani melez olan bir türden, birkaç istisna dışında iz yoktur. Eğer istisna dediğimiz birkaç iz gerçekten melez ise, o zaman neden az sorusu ortaya çıkar. Bilim adamlarına göre bunun nedeni, eğer bir çiftleşme olduysa bile dünyaya gelen çocuk, tıpkı at ve eşeğin çiftleşmesinden dünyaya gelen katır gibi kısır olabilir. Fakat insanın kökenleriyle ilgili olarak bu ve buna benzer pekçok ayrıntı tartışmalıdır. Nitekim kökenle ilgili olan tartışmalardan burada yer vermemize uygun olacak bir başkası da şudur: Günümüz insanları tek bir bölgeden çıkarak dünyaya yayılıp, dünyadaki diğer akraba türlerin yerini alanlar mıdır? Yoksa farklı bölgelerde parelel şekilde gelişmiş olanlar mıdır? Kimi bilim adamlarına göre 100 bin yıl önce Çin de yaşayan insanların kafatasları, bugün Çin de yaşayan insanların kafatasına benziyor. 100 bin yıl önce Endonezya da yaşayan insanların kafatasları da bugün Avustralya da yaşayan yerlilerin kafataslarına benziyor. Bu nedenle günümüz insanları, farklı bölgelerde parelel gelişimin ürünüdürler. Kimi bilim adamları da günümüz insanının kafatasına benzer bir kafatasının takriben 100 bin yıl kadar önce Afrika da yaşamış olmasından hareketle, bugün yeryüzünde yaşayan tüm insanların tek bir bölgeden (Afrika dan) çıkıp, tüm dünyaya yayıldıklarını ve dünyadaki diğer tüm insan türlerinin yerini aldıklarını düşünmektedirler. Bu tez, Avrupa da yaşayan Cro Magnon İnsanının Neanderthal İnsanını yok ederek onun yerini almış olduğu bilgisiyle de desteklenmektedir.