OMURĠLĠK YARALANMASI ĠLE YAġAMAK

OMURĠLĠK YARALANMASI ĠLE YAġAMAK HATĠCE KAYA 2002 1

Bu kitapçığın resimlendirilmesinde; 2, 5, 7, 11,13,14, 20, 22, 23, 30, 33, 38. sayfalarda; Spinal cord injury www.psu.edu/sciweb (22) den, 5. ve 29. sayfada; Fundamentals of Nursing(6) in sırası ile 719 ve sayfalarından, 15,16,17. sayfalarda; Patient Education&Health Care Professional Guides(19) in sırası ile 184 ve 185. sayfalarından yararlanılmıştır. Not: Bu kitapçık yalnızca sizin bilgilendirilmenize yardımcı olmak için hazırlanmıştır. Herhangi bir hekim tavsiye veya tedavisi yerine kullanılmamalıdır. 2

ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ... 1 Omurga ve Omurilik Yaralanmasının Etkileri Nelerdir?. 2 Güvenlik Önlemlerini Nasıl Uygulayacaksınız?... 4 Ağrı ile Nasıl Başedeceksiniz?... 7 Otonomik Refleks Bozukluğu Nedir?... 9 İlaçlarınızı Nasıl Kullanacaksınız?... 11 Nasıl Hareket Edeceksiniz?... 13 Kişisel Temizliğinizi Nasıl Yapacaksınız?... 18 Vücut Isınızı Nasıl Düzenleyeceksiniz?... 25 Solunumunuzu Nasıl Düzenleyeceksiniz?... 26 Nasıl Besleneceksiniz?... 28 Boşaltım Programını Nasıl Uygulayacaksınız?... 30 İdrar Boşaltımı... 30 Bağırsak Boşaltımı... 33 Cinsel Yaşamınızı Nasıl Düzenleyeceksiniz?... 38 Kadında Cinsel Değişimler... 38 Erkekte Cinsel Değişimler... 39 Uykunuzu Nasıl Düzenleyeceksiniz?... 41 Çalışma ve Eğlenmeyi Nasıl Gerçekleştireceksiniz?... 42 Yasal Haklarınız Nelerdir?... 44 3

ÖNSÖZ Ülkemizde her yıl trafik kazası, yüksekten düşme ya da spor kazalarına bağlı olarak yaklaşık 3000 den fazla bireyde omurilik yaralanması meydana gelmektedir. Yaralanma, omurganın yerinden ayrılıp kırılmasına ve omurilik kanalına baskı yaparak sinir hasarına neden olur. Sonuçta yaralanmanın oluştuğu bölgedeki sinirler ile kontrol edilen vücut organ ve sistemlerinde his ve hareket kaybı gelişir. Yaralanmanın etkisi bireyden bireye değişmekle birlikte genelde yaşam tarzında değişimler yapmasını gerektirir. Sizin için de geçerli olan bu değişimleri hekim, hemşire ve terapistinizin rehberliğinde gerçekleştirmeniz, doğru ve uygun düzenlemeleri yapmanıza yardımcı olacaktır. Omurilik yaralanmasında tam bir iyileşme sağlanamasa da her geçen gün tedavi, bakım ve rehabilitasyon yöntemlerindeki ilerlemeler umut vericidir. İçinde bulunduğunuz durumu kabullenmeye başladığınızda hayatın devam ettiğini fark edeceksiniz. Hayat sadece farklı bir yolda devam ediyor. Fırsatlar hala devam ediyor, yeni amaçlar her gün size merhaba diyor. Bazı kapılar kapanmış olsa da, yığınla açılan yenileri size hoş geldin diyor. Bu kitapçıkta günlük yaşamınızda karşılaşabileceğiniz sorunları çözümlemeniz ve bunlarla baş edebilmenizde size rehber olacak bilgilere yer verilmiştir. Böylece varolan potansiyelinizi kullanarak yeni ve farklı yaşamınızda daha mutlu ve verimli olabilmenize katkı sağlamak amaçlanmıştır. 4

OMURGA VE OMURĠLĠK YARALANMASININ ETKĠLERĠ NEDĠR? Boyun omurlar ı (7 adet) Bel omurları (5 adet) Sırt omurları (12 adet) Kuyruk sokumu (5 adet) Koksiks (3-4 adet) Omur: Omurgayı meydana getiren kemiklerin her birine omur denir. Omurga (Bel kemiği): Vücudumuzun dik durmasını ve içinden geçen omuriliğin korunmasını sağlayan kemik zinciridir. 33 omurdan oluşur. Omurilik: Vücudun en büyük siniridir. Kafa içinde beyin kökünden başlayıp kuyruk sokumuna kadar uzanır ve vücudun diğer bölümlerinden gelen mesajları beyine, beyinden gelen emirleri de vücuda ileten sinir yolu olarak görev yapar (3, 21, 24). 5

Omurilik Yaralanmasının Etkileri Yaralanma Bölgesi Etkilenen Alanlar Boyun Omurları: Sırt Omurları: Bel Omurları: Kuyruk Sokumu: Kollar, bacaklar, cinsel organlar ve idrar-dışkı boşaltımı üzerindeki hareket ve his kontrolü. Gövde, bacaklar, cinsel organlar ve idrar-dışkı boşaltımı üzerindeki hareket ve his kontrolü. Bacaklar, cinsel organlar ve idrar-dışkı boşaltımı üzerindeki hareket ve his kontrolü. Cinsel organlar, idrar-dışkı boşaltımı ve ayaklardaki hareket ve his kontrolü (3, 4, 21). 6

Yaralanma sonrası günlük yaşamınızı rahat ve güvenli biçimde sürdürmeniz için yapacağınız bazı düzenlemeler yeni yaşamınıza uyumunuzu da kolaylaştıracaktır. GÜVENLİK ÖNLEMLERİNİ NASIL UYGULAYACAKSINIZ? Omurilik yaralanmasının düzeyine/yerine göre, vücudunuzun değişik bölgelerinde his, hareket ve fonksiyon kaybı meydana gelecektir. Bu nedenle bağımsız bir birey olarak yaşamınızı sürdürmenizde his kaybını telafi etmek için görme, koklama, işitme gibi duyularınızı kullanmayı, diğer bir deyişle çevresel tehlikelerin farkında olmayı öğreniniz (20, 22, 23). EV ĠÇĠ: Güvenli ve bağımsız hareket etmeniz için gerekirse ev içinde bazı düzenlemeler yapınız. Aşağıda bu düzenlemelere rehberlik edecek öneriler sunulmuştur; GiriĢ: Ev girişindeki basamakların yanına bir rampa yaptırmak tekerlekli sandalyeyi kullanmanızda rahatlık sağlar. Banyo-Tuvalette Güvenlik: Banyo/tuvalet kapısının hole doğru açılması, Kapının tekerlekli sandalyenin geçebileceği genişlikte olması, Tuvalete oturup kalkmanıza yardım edecek tutunma yerlerinin bulunması, 7

Klozet yüksekliğinin tekerlekli sandalye ile aynı yükseklikte olması, Lavabonun, tekerlekli sandalyenin altına çekilebilecek yükseklikte olması, Lavabo altındaki atık su borusunun izole edilmesi, Duş girişi ve tabanının zemin ile aynı yükseklikte olması tekerlekli sandalye ile hareketinizi kolaylaştırır. Güvenli banyo yapmak için; Banyonun ıslak zeminine dikkat ediniz. Banyoya girmeden önce her zaman suyun ısısını ölçünüz. Banyoda iken bir daha suyun ısısını değiştirmeyiniz. Kendinizi iyice kuruladıktan sonra banyodan çıkınız. Çıkarken gerekirse yardımcınızdan destek alınız. Oturup kalkma sırasında tekerlekli sandalyenin tekerleklerinin kilitli olduğundan emin olunuz. Mutfakta Güvenlik: Tezgah ve masa yüksekliğinin 75-80cm olması alttaki dolaplara ulaşmanıza yardım eder. 8

Mutfaktaki en büyük tehlike sıcak su, yağ ve yemek ile yanmaktır. Bunlardan korunmak için; Yemek yaparken yemek kaplarının içini görebilecek biçimde ocağın üzerine ayna yerleştirebilirsiniz. Uzun koruyucu önlük giyiniz ve uzun saplı kaplar kullanınız. Yanan ocak üzerinden uzanmayınız. Sıcak su dolu kapları hiçbir zaman kucağınızda taşımayınız. Ev temizliği sonrası ıslak zemine dikkat ediniz. Yatak Odasında Güvenlik: Yatağa geçişin kolay olması için, yatak yüksekliğinin tekerlekli sandalye ile aynı seviyede olmasına özen gösteriniz. Yatağı sabit tutmak için duvara bitişik yerleştiriniz. Yatakta dönerken yatağın kenarlarına tutunuz, bu rahat dönmenizi sağlarken, yataktan düşmenizi de önleyecektir. Yanıklara neden olabileceğinden elektrikli battaniye, termofor gibi araç-gereçleri kullanmaktan kaçınınız. Hiçbir zaman yatakta sigara içmeyiniz. 9

EV DIġI: Rampalı yaya geçitlerinden geçerken özellikle ıslak zemine dikkat ediniz. Güvenlik açısından dikkat edilecek diğer önemli yer otomobildir; Emniyet kemerini mutlaka takınız ve başlık bölümünü yükseltiniz. Sıcak havalarda yanıklardan korunmak için metal kısımlara dokunmayınız. Genel güvenlik için düzenli aralıklarla arabanızın bakımını yaptırınız (7, 20, 22, 24) AĞRI ĠLE NASIL BAġ EDECEKSĠNĠZ? Zaman zaman his olan ya da hiç his olmayan bölgelerden kaynaklanan ağrı deneyimleyebilirsiniz. Ağrı gerçektir ve günlük yaşamınızı olumsuz etkiler. Ağrınız olduğunda aşağıdaki önerileri izleyiniz; Ağrınız olduğu gerçeğini önemseyiniz, ciddi bir problemin göstergesi olabilir. Ağrınızı arttıran aktiviteleri listeleyiniz. 10

Listedeki bu aktiviteleri yaparken ağrının başlangıç zamanını kaydediniz. Örneğin; aktiviteye başladıktan 30dk sonra. Ağrının fazlalaştığı zamanı belirleyiniz ve aktiviteye ara vererek dinleniniz. Örneğin; 15 dk sonra ara verdim ve dinlendim. Dinlendikten sonra tekrar yaptığınız aktiviteye devam ediniz. Aktiviteyi tamamlamak için acele etmeyiniz. Zaman geçirmeden hekiminizle konuşarak, yukarıdaki bilgileri paylaşınız ve birlikte sizin için en uygun olan ağrı yönetimi şekline karar veriniz. Ağrı ile başetmeyi öğreniniz. Neler yapmanız gerektiğini ne kadar iyi bilirseniz, yaşam kalitenizi o kadar yükseltebilirsiniz (8,12,24). Hekim, hemşire, fizyoterapistinizden ağrınızı azaltacak bazı baş etme yöntemleri ve gevşeme egzersizlerini öğrenebilirsiniz. Yapmaktan hoşlandığınız aktiviteler (örneğin; kitap okumak, arkadaş toplantıları v.s.) ağrıyı unutmanıza yardımcı olabilir. Sürekli ağrıyı düşünürseniz yorgunluk, yüksek tansiyon deneyimleyebilir ve günlük aktiviteleri yerine getirmede güçlük yaşayabilirsiniz. 11

Ağrı ile başetmede başarılı olabilmek için; Öğrendiğiniz gevşeme egzersizlerini uygulayınız. Ağrı kesici verilmişse önerilen biçimde kullanınız. Sağlık bakım profesyonelleri ile iletişim halinde olunuz (8, 12, 24). Otonomik Refleks Bozukluğu (Otonomik Disrefleksi) Nedir? Sağlıklı bireylerde ağrı ya da diğer rahatsızlığa neden olan durumlar sinirler yolu ile beyine iletilir. Böylece birey gerekli önlemleri alarak bu durumdan kurtulmaya çalışır. Yaralanma sonrası beyine iletilerin gönderilememesi sizin otonomik refleks bozukluğu yaşamanıza yol açabilir. BaĢlıca nedenleri; İdrar kesesinin dolu olması (genellikle sonda tıkanması sonucu olur), Dışkı tıkanıklığı, Yatak yaraları, Enfeksiyon (idrar kesesi), Travmaya bağlı ağrı (ciddi kesikler, kırıklar), Mide ülseri, Aşırı sıcak ya da soğuk ısı, güneş yanığı, Sıkı giysiler, testis ve penise aşırı basınç, Ciddi adet kanamaları ve bazı ilaçlar, 12

Tanı testleri ile tanı işlemleridir (sistoskopi, jinekolojik muayeneler). Belirtileri; o Yüksek tansiyon, o Kalp hızında artış, o Deride kızarıklık ve burunda tıkanıklıktı o Ciddi baş ağrısı, o Yaralanma düzeyinin üzerinde terleme, o Görmede bulanıklık, Bu Belirtiler Varsa Ne Yapacaksınız? Yatıyorsanız yatakta oturunuz, bu tansiyonunuzu düşürecektir. Nedeni araştırınız. Genellikle gerçek neden bulunmadıkça otonomik refleks bozukluğu ortadan kalkmaz. Bunun için; İdrar kesesini doluluk açısından kontrol ediniz. Sondanız varsa kıvrılma ya da tıkanıklık olup olmadığına bakınız, yoksa kendinize sonda uygulayarak yavaşça idrarınızı boşaltınız. İdrarınızı aşırı hızla boşaltmanız kasılmalara ve tansiyonunuzun tekrar yükselmesine neden olabilir. Bağırsaklarınızı kontrol ediniz. Makatta dışkı varsa uygun yöntemle çıkarınız (Bkz.syf 34). Dışkıyı hareket ettirmeden önce hekiminiz önermişse makat bölgesine ağrı kesici bir merhem sürerek etkisini göstermesi için 5dk. bekleyiniz. 13

Derinizi tahriş, sürtünme, yatak yarası açısından kontrol ediniz. Vücut ısınızı ve çevre ısısını aşırı sıcak/soğuk açısından kontrol ediniz. Nedeni bulamazsanız hemen hekiminize haber vererek yardım isteyiniz (5, 15, 17, 20). Ġlaçlarınızı Nasıl Kullanacaksınız? Omurilik yaralanması sonrası ilaçlar genellikle idrar yolu enfeksiyonlarını, kanın pıhtılaşmasını, kaslarda setleşmeyi önlemek, ağrı, mide şikayetleri, endişenizi gidermek, uyumanıza yardımcı olmak ve idrar-bağırsak boşaltım programını daha etkili şekilde sürdürmenizi sağlamak amacıyla verilir. Evde ilaçlarınızı doğru zamanda ve doğru miktarda alma sorumluluğu sizindir. Bunun için kullanacağınız ilaçla ilgili ayrıntılı bilgiyi hekim ve hemşirenizden öğreniniz. Ġlaçları kullanırken aģağıdakilere dikkat ediniz! Bütün ilaçlarınızı uygun sıcaklıktaki bir ortamda saklayınız. Hekiminiz ilacı kesinceye kadar kullanmaya devam ediniz. 14

Ciltte kızarıklık, kaşıntı, döküntü, bulantı, kusma gibi ilacın yan etkilerini görürseniz hemen hekiminize haber vererek önerilerini uygulayınız. Bir dozu almayı unutursanız, bir sonraki zamanda onun için ayrıca bir tane almayınız. Reçete edilmeyen ilaçları kullanmayınız (aspirin,soğuk algınlığı,kabızlık ve ishal ilaçları). Ağrı kesici (analjezik) ilaçları tok iken bol sıvı ile alınız. Antibiyotik türü ilaçları doğru dozda ve tam saatinde alınız. Önerilen süre boyunca kullanınız. Balgam söktürücü (mukolitik) ilaçları kullanırken bol sıvı almaya, odanızı nemli tutmaya dikkat ediniz. Sakinleştirici (antidepresan-antianksiyolitik) ilaçların halsizlik, yorgunluk ve dalgınlık gibi yan etkileri olduğundan yatmadan önce alınız. Böylece dalgınlıktan dolayı oluşabilecek kazalardan korunmuş olursunuz. Bu tür ilaçları alırken alkol kullanmayınız. Pıhtılaşmayı önleyen (antikoagülan) ilaçları kullanırken; Kanamaya neden olabilecek girişimlerden (keskin aletlerle çalışmak, spor aktiviteleri v.b) uzak durunuz, Sıkı giysiler giymeyiniz, Alkol, sigara ve doğum kontrolünü sağlayan ilaçları kullanmayınız, 15

Yağlı yiyeceklerden kaçınınız, Nedeni belli olmayan dişeti kanaması, normalden fazla adet kanaması, idrarda kan, göğüs, karın, sırt bölgesinde ağrınız olursa hemen hekiminize haber veriniz. Başka insanların önerdiği ilaçları kullanmayınız. Adı aynı olsa bile etkisi farklı olabilir ve size zararlı olabilir (2, 12, 16, 22, 23). NASIL HAREKET EDECEKSİNİZ? Yaralanma sonrası yaralanma bölgesinin altında gelişen his ve hareket kaybı hareket etmenizi engelleyen sorunlar yaşamanıza yol açabilir. Hareket etmenizi sağlayacak yardımcı araçların (tekerlekli sandalye, koltuk değneği) seçimine hekiminiz ile birlikte karar vereceksiniz. Bu araçların uygunluğu, doğru ve güvenli kullanımı açısından önerileri dikkate alınız. Tekerlekli sandalye kullanırken; Sandalyeye otururken ve kalkarken tekerlekleri mutlaka kilitleyiniz. Basınç yaralarını önlemek için tekerlekli sandalyede 16

terletmeyecek malzemeden yapılmış minder kullanınız. Varsa emniyet kemerini bağlayınız. El çemberini iterken ellerinizi sürtünme ve basınçtan koruyunuz ya da eldiven giyiniz. Kaygan zemin, rampalar ve kapı girişlerine dikkat ediniz. Çok sıcak ya da soğuk havalarda metal kısımlara dokunurken dikkatli olunuz (24). Koltuk değneğini kullanırken; Ağırlığınızı koltuğunuzun altına değil, ellerinize veriniz. Her iki ayağa da eşit ağırlık vermeye özen gösteriniz. Kaygan zeminlere dikkat ediniz. Hareketsiz kalmanız ya da çok az hareket etmeniz sonucu; o Kemik zayıflaması ve kırıklar, o Kaslarda sertleşme ve kasılma (spastisite), o Damarlarda tıkanma (derin ven trombozu) gibi sorunlar deneyimleyebilirsiniz. Bu sorunları önlemek için eklem egzersizlerini düzenli bir şekilde uygulamanız önemlidir. Bu egzersizleri kendi başınıza yapamıyorsanız yardımcınız ile birlikte yapınız. 17

Egzersizleri uygularken aşağıdaki önerileri dikkate alınız; Günlük egzersizlerinizi aksatmayınız. Egzersizleri gün boyunca önerilen sıklıkta uygulayınız ve her hareketi 3-5 kez tekrarlayınız. Hareketleri yavaş ve nazik yapınız. Uygulama sırasında ağrınız olursa durunuz, hareketi tekrarlamayınız hekim, hemşire ya da fizyoterapistinize danışınız. Egzersizleri Nasıl Uygulayacaksınız? Boyun Egzersizleri: Başınızı mümkün olduğunca geriye yatırıp, sağ omuz üzerinden öne doğru çevirmeye başlayınız. Sonra çenenizi mümkün olduğunca göğsünüze değdirerek başınızı sol tarafa doğru hareket ettiriniz. Başınızı başlangıçtaki geri pozisyona getirerek hareketi tamamlayınız. Önerilen sayıda yaptıktan sonra aynı egzersizi ters yönde tekrarlayınız (soldansağa). 18

Omuz Egzersizleri: Omuzlarınızı yükseltiniz ve önden arkaya doğru dairesel hareketler yapınız. Sonra aynı hareketin tersini (arkadan öne doğru) tekrarlayınız. Dirsek Egzersizleri: Bir kolunuzu yana doğru açarak mümkün olduğunca yukarı kaldırınız ve avuç içini yukarı bakacak biçimde çeviriniz. Şimdi yavaşça parmaklarınızla omzunuzu tutmaya çalışınız. Sonra kolunuzu eski pozisyonuna getiriniz ve aynı egzersizi diğer kolunuzla tekrarlayınız. El ve Bilek Egzersizleri: Kollarınızı yana kaldırınız, avucunuzu aşağı bakacak şekilde tutunuz ve elinizi bilekten geriye doğru kıvırınız. Sonra mümkün olduğunca aşağıya indiriniz. Parmak Egzersizleri: Parmaklarınızı sıkı bir şekilde kapatarak avucunuzu sıkınız ve sonra yavaşça açınız. Bacak ve Diz Egzersizleri: Sırt üstü uzanınız. Sol dizinizi bükünüz, sağ bacağınızı yukarı kaldırınız ve yavaşça dizinizden bükerek kendinize doğru çekip 19

göğsünüze dokundurmaya çalışınız. Sonra yavaşça açarak indiriniz. Aynı egzersizi diğer bacağınızla tekrarlayınız. Ayak ve Ayak Bileği Egzersizleri: Bir sandalyeye oturunuz ya da yatağa uzanınız. Bir ayağınızı hafif yükseltiniz ve ayak parmaklarınızı bilekten kendinize doğru çekiniz ve ayağınızla dairesel hareketler yapınız. Sonra ayak parmaklarınızı bilekten aşağı doğru indiriniz ve aynı şekilde dairesel hareketler yapınız. Aynı egzersizi diğer ayağınızla tekrarlayınız. Ayak Parmak Egzersizleri: Bir sandalyeye oturunuz ya da yatağa uzanınız. Ayak tabanınız yerde iken ayak parmaklarınızı yavaşça aşağı doğru bükünüz. Sonra yukarı ve kendinize doğru gerdiriniz. Ayak parmaklarınızı birbirinden ayırınız ve tekrar birleştiriniz (19, 22). 20

KİŞİSEL TEMİZLİĞİNİZİ NASIL YAPACAKSINIZ? Derimiz, vücudunuzu yaralanmalardan, enfeksiyondan korur, vücut ısısını düzenler, sıvı kaybını önler, sıcak, soğuk ve ağrı hissini beyine iletir. Bu nedenle derinizi sağlıklı tutabilmek için kişisel temizliğinize dikkat etmeniz önemlidir. Deri bütünlüğünüzü korumak ve sürdürmek için; En az gün aşırı banyo yapınız. Cildinizdeki sabunu tahrişe neden olmaması için iyice durulayınız. Banyodan sonra vücudunuzu iyice kurulayınız. Özellikle koltuk altı ve kadınlarda meme altı, kasık bölgesi, parmak aralarına dikkat ediniz. Banyo yapmadığınız günler, gece yatmadan önce kasık bölgenizi yıkayınız. Derinizi temizlerken basınç altında kalan bölgeleri kızarıklık, çürük, sıyrık açısından kontrol ediniz. Çamaşırlarınız ya da çarşaflarınız ıslandığında hemen değiştiriniz. Ayak Bakımı: Ayaklarınızı her gün kızarıklık ve açık yara olup olmadığı yönünden kontrol ediniz. 21

Ayaklarınızı her gün yıkayıp iyice kurulayınız. Yatmadan önce ayaklarınıza yumuşatıcı losyon, parmak aralarına pudra sürünüz. Ayak tırnaklarınızı 10-15 dk. ılık suda tutarak ya da banyo sonrası yumuşatarak kesiniz. Tırnaklarınızı kısa tutunuz ve tırnak batmasını önlemek için düz kesiniz. Ayaklarda kızarıklık, kaşıntı, yara, tırnak batması olduğunda hekim ya da hemşirenize haber veriniz (6, 16, 22). Yatak Yarası GeliĢimini Önleyiniz Yatak yarası deri ve altındaki dokuların çeşitli nedenler ile hasar görmesidir. Yatak yarası oluşumuna neden olan faktörler; Uzun süre aynı posizyonda kalmak, Islak, nemli, kırışık, sentetik/allerjen yatak takımları ve giysiler, Sürtünme, tahriş, Kötü beslenmedir. 22

Yatak Yaraları Nasıl Önlenir? Derinizi Gözleyiniz: Bir ayna kullanarak özellikle kemik çıkıntılarının olduğu bölgelerdeki derinizi kızarıklık, çürük, sıyrık açısından kontrol ediniz. Eğer ayna kullanamıyorsanız size destek olan kişiden yardım isteyiniz. Eğer kızarmış ya da deri bütünlüğü bozulmuş bir bölge görürseniz üzerine oturmayınız, yatmayınız. Doğru Pozisyon Alınız: Yatağınızın rahat ve uygun sertlikte olmasına dikkat ediniz, mümkünse havalı yatak kullanınız. Tekerlekli sandalyenizi seçerken ayarlanabilir ya da sizin vücut yapınıza uygun olmasına dikkat ediniz. Doğru pozisyon vücut ağırlığınızı eşit şekilde yaymaya yardımcı olur. Bunun için pozisyonunuzu en az 2 saatte bir değiştiriniz. Doğru pozisyon almak için yastıklar kullanarak boyun, bel, diz altı ve ayak tabanı gibi alanları 23

destekleyiniz(ayak tabanı desteklenmediğinde ayak düşmesi olur). Yan yatarken korumanız gereken bölgeler omuz başı ve kalça, topuk ve dizin yan kısımlarıdır. Sırt üstü yatarken özellikle sırtınız ve kalça bölgenizdir. Otururken kalça ve topuk bölgesini kızarıklık, sürtünme, tahriş açısından kontrol ediniz. Yüz üstü yatmak gece bir kaç saat için basıncı azaltmada kullanılan en iyi yoldur. Eğer sondanız varsa üzerine yatmadığınızdan emin olunuz. Tekerlekli sandalyede kalçanız ve dizleriniz aynı hizada olmalı, elinizi rahatlıkla uyluğunuzun altından geçirebilmelisiniz. Ayaklarınızın ayaklığa tam oturması sağlanmalı, dizleriniz birbirinden biraz ayrı olmalıdır. Beslenmenize Dikkat Ediniz: A Vitamini (karaciğer, balık, süt ve süt ürünleri, havuç, sarı ve yeşil sebzeler), E Vitamini (yeşil yapraklı sebzeler, soya fasulyesi, fıstık, ceviz), Niasin (böbrek, karaciğer, balık, fıstık, tereyağ, bütün tahıllar ve baklagiller) içeren besinleri fazla miktarda tüketmeye özen gösteriniz (Diğer besinler için Bkz syf. 28). Ayrıca kilonuzu kontrol altında tutunuz (6, 16, 23, 24). 24

Yatak Yarası BaĢlangıç Belirtileri: 1. Derece Belirtileri: Deri bütünlüğü bozulmamıştır, fakat deri kızarmış ya da rengi solmuştur. Kızarıklık ya da derideki renk değişimi, basınç kalktıktan 30 dk. sonra bile kaybolmaz. Ne Yapmalı? Basıncı ortadan kaldırınız. Pozisyonunuzu en az 2 saatte bir değiştiriniz ve yastıklarla destekleyiniz. Derinizi temiz ve kuru tutunuz, temizlik sırasında kızarık olan yerin üzerini direkt olarak ovalamayınız. Islak çamaşır ve yatak takımlarını hemen değiştiriniz. Kemik çıkıntılarında sürtünmeyi önlemek için, pozisyonunuzu değiştirirken ve hareket ederken destek alınız. Diyetinizi kontrol ediniz. 2. Derece Belirtileri: Yukarıdaki önlemler alınmadığında, deride sıyrık tarzında yara açılır. Yarada akıntı olabilir ya da olmayabilir. 25

3.Derece Belirtileri: Yara derinleşir, yağ dokusu içine ilerler ve 2. dereceden daha derindir. Yarada akıntı olabilir ya da olmayabilir. 4.Derece Belirtileri: Yara kas tabakasına, hatta kemiğe kadar ilerlemiştir. Ölü hücreler, kötü koku ve yeşilimsi akıntı vardır. 2. 3. ve 4. Derecede Ne Yapmalı? Bir an önce hemşire ya da hekiminizi haberdar ediniz ve önerilerini uygulayınız. Yaranın ĠyileĢtiğini Nasıl Anlarsınız? o Yara gittikçe küçülür. o Yeni pembemsi doku yara kenarından merkeze doğru ilerlemeye başlar. Yeni dokunun yumuşaklığını fark edebilirsiniz. o Zaman zaman kanamalar olabilir. Bu durum, iyileşmeye yardımcı olan dolaşımın o bölgede iyi olduğunu gösterir. 26

Yaranın KötüleĢtiğini Nasıl Anlarsınız? o Yaranın büyüklüğü ve akıntısında artma meydana gelir. o Yara bölgesinde kızarmış, siyahlaşmış alanlar artar. o Yara kokar ve/veya yeşilimsi akıntı başlar. o Ateşiniz yükselir (6, 15, 20). Giyinme Yaralanma sonrası his ve hareket kaybı giyinme ve soyunma sırasında bazı güçlükler yaşamanıza neden olabilir. Alacağınız önlemlerle bu güçlükleri en aza indirebilirsiniz. Bunun için; Bol, sıkmayan giysiler giyiniz. Fermuar yerine düğme, çıt çıt ya da yapışkan bantlı giysileri tercih ediniz. Giysi, çorap ya da ayakkabınızı giyerken yardımcı araçları kullanınız. Çevre koşullarına uygun giysiler seçiniz. Dolabınızdaki giysilere kolay ulaşabilmeniz için uzanma araçlarını kullanınız. 27

VÜCUT ISINIZI NASIL DÜZENLEYECEKSİNİZ? Yaralanma vücut ısınızın düzenlenmesi ile ilgili sorunlar yaşamanıza neden olabilir. His kaybına bağlı olarak, çevre ısısındaki sıcak-soğuk değişimlerini algılayamazsınız ve; Yaralanma düzeyinin altında kalan bölgenizde sıcakta terleme ve soğukta da titreme görülmez. Yaralanma düzeyinin üzerindeki bölgelerinizde ise, aşırı terleme ya da titreme görülebilir. Böyle bir durumda hemen hekiminize haber veriniz. Çünkü bu ciddi otonomik refleks bozukluğuna neden olabilir (Bkz syf 9). Vücut ısınızı korumak ve sürdürmek için; Çok sıcak havalarda; Sıcak çarpmasını önlemek için güneşin altında fazla kalmayınız, açık renk, pamuklu ve ince giysiler giyiniz. Ağır işler yapmayınız. Hafif yiyecekler ve bol sıvı alınız. Ilık duş alınız. Çok soğuk havalarda; Donmayı önlemek için koyu renkli kalın ve yünlü giysiler giyininiz. 28

Enerjiyi arttıran besinleri tüketiniz (Bkz syf 28). Ellerinizi ve ayaklarınızı koruyunuz (14, 16, 17). SOLUNUMUNUZU NASIL DÜZENLEYECEKSİNİZ? Solunum sistemi hücrelerimizin canlı kalmasını sağlayan oksijeni içeri alıp, karbondioksidi dışarı vermeyi sağlayan bir sistemdir. Omurilik Yaralanması Solunumu Nasıl Etkiler? Özellikle 12. sırt omuru üstünde bir yaralanmanız varsa, solunum ya da öksürme kaslarınız zayıflamış olabilir. Bu durumda en yaygın problem solunum yollarında ve akciğerlerde balgamın dışarı atılamayarak birikmesidir. Aşırı balgam birikimi solunum yollarını tıkar ve akciğerlerde enfeksiyona uygun bir ortam hazırlar. Böyle bir probleminiz varsa derin solunum ve öksürme egzersizlerini ve/veya akciğerlerin temizlenmesine yardımcı olan yöntemleri uygulamanız gerekir. Solunum Egzersizleri Nasıl Yapılır? Derin solunum akciğerleri genişletir ve etkili öksürmenizi sağlayan öksürme refleksini uyarır. Sırt üstü yatarken ya da otururken bu egzersizleri uygulayabilirsiniz. Önce burundan derin bir nefes alınız, 29

Nefesinizi 1-2 saniye tutup ağızdan mum üfler gibi veriniz, Her bir egzersiz arasında normal nefes alıp vererek bu egzersizi saatte 6-10 defa yapınız. Öksürme Egzersizleri Nasıl Yapılır? Solunum egzersizi sonrası yine burundan derin bir nefes alıp kuvvetli bir şekilde öksürünüz. Hemşirenizin ya da terapistinizin önerdiği diğer solunum ve öksürme egzersizleri varsa, onları da uygulayınız. (15, 16, 20). Akciğerlerinizi Nasıl Sağlıklı Tutacaksınız? Sigara içmeyiniz ve çevredeki insanların yanınızda sigara içmesine izin vermeyiniz. Öksüren ve soğuk algınlığı olan insanlardan kendinizi koruyunuz. Derin solunum ve öksürme egzersizlerini uygulayınız. Varsa akciğerlerinizi genişletmek ve solunum kaslarınızı güçlendirmek için günde birkaç defa spirometrenizi (solunum ölçüm cihazı) kullanınız. Odanızın nemli olmasına dikkat ediniz. Bol sıvı alınız. Sık sık pozisyon değiştiriniz. 30

Ateş, nefes almada zorlanma, yeşil ya da sarı renkte balgam ve göğüs ağrısı gibi akciğer enfeksiyon belirtileriniz olduğunda hemen hekiminize haber veriniz (20). NASIL BESLENECEKSİNİZ? Beslenme; sağlığın sürdürülmesi, geliştirilmesi ve hastalıkların önlenmesinde son derece önemli rol oynar. Omurilik yaralanması sonrası vücudunuzun kendini yenilemesi ve enfeksiyona karşı koruyabilmesi için besinlerden sağlanan enerjiye ihtiyacı vardır. Ayrıca yaralanmaya bağlı olarak stres yaşamanız bu ihtiyacınızı arttırarak daha fazla kalori harcamanıza neden olur. Yaralanmanın ilk 3-4 haftasında görülen kilo kaybı gereken enerjiyi sağlamanız ile giderek yavaşlar. Gerekli enerjiyi sağlamanız için bol miktarda; Protein; tavuk, balık, yağsız kırmızı et, yumurta, kuru fasulye, mercimek gibi baklagiller, Bol vitamin ve mineral içeren meyve ve sebze (yeşil ve sarı renkli sebzeler, elma, kivi, portakal v.b), Ekmek, pirinç, yulaf, patates, makarna tüketiniz. 31

Beslenme programınızda aģağıdaki önerileri dikkate alınız; Yaralanma sonrası idrar kesesinin fonksiyon kaybı enfeksiyon riskini arttırır. Bu nedenle günde 8-10 bardak su içiniz. Lifli yiyecekler (bütün taze sebze ve meyveler, tahıllar) (günde 25-35gr) ve bol sıvı (günde 8-10 bardak) almanız bağırsak programınızı düzenlemeye yardımcı olur. Yüksek kolesterol kalp hastalıklarını arttırır. Bu nedenle kalp-damar hastalığınız varsa kolesterollü yiyeceklerden (kırmızı et, yumurta, bütün süt ürünleri) uzak durunuz. Ayrıca yüksek tansiyon ve kalp hastalığınız varsa günlük aldığınız tuz miktarını kısıtlayınız. Ellerinizde his ve hareket azlığı/kaybı varsa; Özel tutma yeri olan çatal, bıçak, kaşık ve bardaklar, Bunları tutmak için özel kolluklar, Uzanamadığınız yerlere ulaşabilmenizi sağlayacak uzanma araçları yemek yerken size yardımcı olacaktır (22,24). 32

BOŞALTIM PROGRAMINI NASIL UYGULAYACAKSINIZ? Böbrekler a-ġdrar BoĢaltımı Üreterler Böbrekler kandaki artık ürünleri filtre ederek idrar yolları ile dışarı atılmasını sağlar. Mesane Üretra Omurilik Yaralanması Ġdrar Yollarının ÇalıĢmasını Nasıl Etkiler? Yaralanma sonrası idrar kesenizin dolduğunun ve idrarınızın geldiğinin farkında olmayabilirsiniz ya da idrar boşaltımınızı kontrol edemeyebilirsiniz. İdrar kesesinden idrar boşaltılmadığı zaman; idrar kesesi kaslarında aşırı gerginlik ve bunun sonucu otonomik refleks bozukluğu ve enfeksiyon gelişir (Bkz syf 9). 33

Enfeksiyon belirtileri; o Sık idrara çıkma, o İdrar yaparken yanma hissi, o İdrarda kan görme, o İdrarda bulanıklık ve kötü koku, o Bacak kaslarının sertleşmesinde artma, ateş ve üşümedir (20). Bu belirtilerden bir ya da bir kaçını deneyimlediğinizde derhal hekiminize danışınız. Ġdrar BoĢaltımı Nasıl Kontrol Edilir? Sizin için uygun olan zamanda, idrar kesesini boşaltmanızı sağlayan ve alışkanlık kazandıran idrar boşaltım programını öğrenmeniz gerekir. Bunun için ellerinizi kullanabilmeniz önemlidir. Rehabilitasyon programınız sırasında hekim, hemşireniz sizin için uygun olan idrar boşaltım programını size öğretecektir. Bu amaçla en sık kullanılan yöntemler; Temiz Aralıklı Kateterizasyon (TAK), prezervatif (erkekler için) ve kalıcı sondadır. Bu yöntemleri uygularken; Kasık bölgesindeki kılları temizleyiniz. Bağlantı tüpünü kıvrılma, bükülme açısından sürekli kontrol ediniz. Enfeksiyon belirtilerine dikkat ediniz. 34

TAK ile idrarı 400cc den fazla ve hızlı şekilde boşaltmayınız. TAK için kullandığınız sondayı önerilen solüsyonla temizleyiniz, kapalı kutuda saklayınız ve kullanmadan önce akar su altında durulayınız. Prezervatif sondayı uygulamadan önce penisi sabunlu ve duru su ile temizleyip iyice kurulayınız. Prezervatif sondayı penisin üzerine iyice yapışacak şekilde yerleştiriniz. Bağlantı tüpü ile idrar torbasını birleştiriniz. Prezervatif sondayı uyguladıktan sonra 15-30 dk boyunca penisi şişme, morarma açısından kontrol ediniz. Bu belirtiler sondanın dar geldiğini gösterir, bir numara büyüğü ile değiştirilmesi gerekebilir. Kalıcı sondada enfeksiyonu önlemek için günde iki defa sondanın giriş yerini önce sabunlu ve duru su ile sonra önerilen bir antiseptik solüsyon ile temizleyiniz. İdrar torbasını, idrarın geri dönüşünü önlemek için belden aşağıda tutunuz(1, 6, 11). Ġdrar Yollarını Nasıl Sağlıklı Tutacaksınız? Sondayı takmadan önce ve çıkardıktan sonra mutlaka ellerinizi yıkayınız. Sonda ve diğer malzemelerin temiz olduğundan emin olunuz. 35

İdrar sızıntısı ya da dışkı ile kirlenme olduğunda derhal ıslak ve kirli çamaşırlarınızı değiştiriniz. Cinsel organlarınızı her gün su ve sabunla temizleyiniz. Mikropların ve artık ürünlerin atılmasını sağlamak ve taş oluşumunu engellemek için bol sıvı alınız. Kalıcı sondanız varsa günde 8-15 bardak (yaklaşık 3 lt.), TAK uyguluyorsanız günde 8-10 bardak sıvı (yaklaşık 2,5 lt) alınız. Sıvı almanızı engelleyen bir hastalığınız olmamalıdır, aksi halde hekiminize danışınız. Önerilen ilaçları düzenli ve doğru miktarda kullanınız. Düzenli aralarla hekim kontrolünden geçiniz (20, 24). b-bağırsak BoĢaltımı Bağırsaklar ağızdan makata kadar uzanan sindirim sisteminin bir parçasıdır. Sindirim sonucu atıklar bağırsak boşaltımı ile vücuttan dışarı atılır. Omurilik Yaralanması Bağırsakları Nasıl Etkiler? Omurilik yaralanması Mide bağırsaklarda his kaybı, dışkı kaçırma ya da dışkıyı boşaltamama sonucu dışkı tıkanıklığına neden olur. İnce Bağırsak Kalın Bağırsak Makat 36

Bağırsak hareketleri üzerinde kontrolü sağlamak için, her gün ya da gün aşırı yapacağınız bağırsak boşaltım programı bağırsak problemlerinizi önlemeye yardımcı olacaktır. Bağırsak BoĢaltım Pogramını Ne Zaman Yapacaksınız? Bağırsak boşaltımınızın düzene girmesi birkaç haftanızı alabilir. Sabırlı olunuz. Boşaltım için her gün aynı saatlerde 30dk-1 saat arasında zaman ayırmanız gerekecektir. Giderek bu süre kısalacaktır. Bağırsak boşaltımını günün hangi saatinde yapacağınıza karar verirken aşağıdaki noktaları dikkate alınız; Yaralanmadan önce bağırsak boşaltımı için düzenli bir saatiniz var mıydı? Uygunsa aynı saati sürdürünüz. Okul ya da çalışma saatleriniz program için belirleyeceğiniz zamana uygun mudur? Boşaltımı yardımla gerçekleştirecekseniz yardımcınızın zamanı uygun mudur? Bağırsak boşaltımınız düzene girinceye dek sıkıntı yaşayabilirsiniz. Unutmayınız ki kararlı biçimde programı uyguladığınızda başarıya ulaşacaksınız. Bağırsak boşaltımınız düzene girdikten sonra zorunlu kalmadıkça değişiklik yapmayınız. 37

Bağırsak BoĢaltımını Nasıl Yapacaksınız? Sandalye ya da tuvalette pozisyonunuzu alınız, Yatakta iseniz sol tarafınıza yatınız, kalçanızın altına su geçirmeyen koruyucu bir örtü örtünüz. Eğer fitil uygulamanız gerekirse; Fitili kayganlaştırıcı ile kayganlaştırınız. Eldiven giyerek fitili makattan mümkün olduğunca içeri uygulayınız. Fitilin bağırsak duvarı ile temas ettiğinden emin olunuz. 10-15 dk. fitilin emilmesine izin veriniz. Fitil uygulamayacaksanız; Eldiven giyip parmağınızı yağlayıcı bir madde ile kayganlaştırınız. Makata giriniz ve parmağınızı makatın açılmasını sağlamak için dairesel olarak hareket ettiriniz. Dışkı hareket edip makattan dışarı çıkıncaya kadar, gerekirse 3-5 dk. işleme devam ediniz. 5 dk. içinde sonuç alamazsanız dinleniniz. 10-15 dk. sonra tekrar deneyiniz. Her iki uygulama sonrası dışkılama olmazsa, işleme devam etmeyiniz, ertesi gün tekrar deneyiniz. Bölgenizi temizleyiniz (23). 38

Diğer karşılaşabileceğiniz bağırsak problemleriniz; Kabızlık: 2 günden ya da alışkın olduğunuzdan daha uzun sürede dışkılamanın olmaması kabızlık belirtisi olabilir. Bu durumun uzun süre devam etmesi dışkı tıkanıklığına dönüşebilir. Lifli yiyecekleri az tüketme, az miktarda sıvı alma, hareketsizlik, stres ve alınan ilaçlar başlıca nedenleridir. Önlemler; Yeterli miktarda sıvı alınız ve bol lifli yiyecekler tüketiniz (bütün tahıllar, meyve ve sebzeler liften zengindir). Egzersizlerinizi düzenli yapınız (Bkz syf 15). Kabızlık yapan yiyecek ve içeceklerden sakınınız. Örneğin; peynir, pirinç beyaz ekmek, muz, kola v.b. Düzenli bir bağırsak programı izleyiniz ve bağırsağınızın tamamen boşaldığından emin olunuz. Gerektiğinde hekimin önerdiği dışkı yumuşatıcılarını kullanınız. Durumunuzdan hekim ve hemşirenizi haberdar ediniz. Ġshal: stres, bağırsak enfeksiyonu, diyet ve sıvı alımındaki değişimler başlıca nedenleridir. Önlemler; Dışkı yumuşatıcıları ve laksatif almayı kesiniz. Dışkınız normale dönünceye kadar bütün asitli, alkollü ve kafeinli içecekleri kesiniz. 39

Peynir, pirinç, beyaz ekmek gibi kabızlık yapan yiyecekleri yiyiniz. Kayıp sıvıyı yerine koymak için bol sıvı alınız (su, çay, kola, asitsiz meyve suyu). İshal 24 saatten fazla sürerse hekim ve hemşirenize haber veriniz. Uzun süren ishal sıvı kaybı ile ciddi yaşamsal sorunlar yaşamanıza neden olabilir. Hemoroid (basur); Genellikle zorlu dışkı yapma nedeni ile meydana gelir. Belirtileri; makat çevresinde şişlik, dışkıyla kan gelmesi, tuvalete/kiloda kan damlamasıdır. Önlemler; Bol sıvı ve lifli yiyecekler ile dışkıyı yumuşak tutunuz, Hekiminizin önerdiği dışkı yumuşatıcılarını kullanınız. Bağırsak programı sırasında yumuşatıcıları bol kullanınız ve anal bölgeyi nazikçe elle uyarınız. Tırnaklarınızı kısa tutunuz. Tuvalete girmeden önce ve sonra ellerinizi yıkayınız. Hemoroidiniz için kullanabileceğiniz ilaçlar hakkında hekiminize danışınız. Eğer çok kanamanız varsa hekiminize haber veriniz (14, 16, 17, 22). 40

CİNSEL YAŞAMINIZI NASIL DÜZENLEYECEKSİNİZ? Omurilik yaralanması kadın ve erkeğe özgü farklı cinsel sorunlar yaşamanıza neden olabilir. Ancak bu cinsel yaşamınızı sürdürmeniz için engel değildir. Kadındaki Cinsel DeğiĢimler: Vajinal kayganlıkta azalma meydana gelebilir. Hekiminizin önereceği suni kayganlaştırıcıları kullanmanız yararlı olacaktır. İlk aylarda adet düzeniniz değişebilir. Sakın panik yapmayınız. Genellikle 1 yıl sonra adet düzeniniz normale dönecektir (17,24). Omurilik yaralanmanızın olması çocuk sahibi olmanızı engellemez. Normal bir kadın gibi hamile kalabilirsiniz. Yalnız ilaçlarınızı hekiminizin önerileri doğrultusunda yeniden düzenlemeniz gerekir. Hamileliğinizde; Bebek büyüdükçe akciğer kapasitesinin azalmasına bağlı akciğer enfeksiyonu, Kilo artışı ve hareket kısıtlamasına bağlı yatak yarası, Hormonal ve beslenmedeki değişimler sonucu kabızlık, 41