kpss Önce biz sorduk 50 Soruda SORU Güncellenmiş Yeni Baskı ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ BİYOLOJİ

Önce biz sorduk kpss 2 0 1 8 50 Soruda 32 SORU Güncellenmiş Yeni Baskı ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ BİYOLOJİ

KOMİSYON ÖABT Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji III. Kitap (Biyoloji) ISBN 978-605-318-895-7 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 7. Baskı: 2018, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Çağla Bardakcıoğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basımevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Biyoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Bu kitabın tüm hazırlık aşamasında emeği geçen hocalarımız Duran Çelik, Serra Angın ve Ayşe Tuğba Çankaya'ya teşekkürü borç biliriz. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@ pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

BİYOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER BİYOLOJİ ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Hücre ve Metabolizma, Bitki Biyolojisi, İnsan ve Hayvan Biyolojisi, Ekoloji, Canlıların Sınıflandırılması, Genetik ve Evrim) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Biyoloji Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % 80 1-40 a. Hücre ve Metabolizma b. Bitki Biyolojisi c. İnsan ve Hayvan Biyolojisi d. Ekoloji e. Canlıların Sınıflandırılması f. Genetik ve Evrim % 16 % 10 % 20 % 10 % 8 % 16 Alan Eğitimi Testi % 20 41-50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013-2014 - 2015-2016 BİYOLOJİ ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: BİLİMSEL ÇALIŞMA VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Bilimsel Çalışma...5 Canlıların Ortak Özellikleri...6 1. Hücresel Yapı...6 2. Beslenme...6 3. Solunum ve ATP Üretimi...6 4. Metabolizma...6 5. Organizasyon...6 6. Hareket...7 7. Çevresel Uyarılara Tepki...7 8. Üreme...7 9. Boşaltım...7 10. Büyüme - Gelişme...7 11. Kimyasal Yapı...7 12. Homeostasi (İç Denge)...7 13. Enzim Kullanabilme...8 14. Mutasyona Uğrayabilme...8 Çözümlü Test...9 Çözümler...10 2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Canlıların Temel Bileşenleri...13 A. İnorganik Bileşikler...14 1. Su ve Mineraller...14 2. Asit, Baz ve Tuz...15 B. Organik Bileşikler...16 1. Karbonhidratlar (Şekerler)...17 2. Yağlar (Lipitler)...19 3. Proteinler...22

vi 4. Vitaminler...25 Çözümlü Test...27 Çözümler...29 D. Enzimler...30 1. Basit Enzimler...30 2. Bileşik (Konjuge) Enzimler...31 3. Enzimlerin Sınıflandırılması...31 4. Enzimlerin Çalışması...31 5. Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler...33 Çözümlü Test...36 Çözümler...38 E. Nükleik Asitler...39 1. DNA (Deoksiribonükleik asit)...41 2. RNA (Ribonükleik asit)...44 F. Genetik Şifre ve Protein Sentezi...45 Çözümlü Test...51 Çözümler...52 3. BÖLÜM: HÜCRE Hücre...56 A. Hücre Zarının Yapısı...57 B. Hücre Zarından Madde Geçişleri...60 1. Pasif Taşıma...60 2. Aktif Taşıma...63 Çözümlü Test...66 Çözümler...68 C. Sitoplazma ve Organeller...69 1. Mitokondri...69 2. Ribozom...70 3. Endoplazmik Retikulum...70 4. Golgi Aygıtı...71 5. Lizozom...71

vii 6. Peroksizom...72 7. Koful (Vokuol)...72 8. Plastidler...73 9. Sentrozom...74 Çözümlü Test...75 Çözümler...76 D. Çekirdek...77 E. Kalıtım Materyali...78 Çözümlü Test...81 Çözümler...82 F. Hücre Bölünmesi...83 1. Mitoz Bölünme...85 2. Mayoz Bölünme...86 Çözümlü Test...91 Çözümler...93 4. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Âlemi...97 A. Canlıların Sınıflandırılması...97 1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma...97 2. Doğal Sınıflandırma...97 3. Filogenetik Sınıflandırma...97 Çözümlü Test...101 Çözümler...102 B. Virüsler...103 Çözümlü Test...105 Çözümler...106 C. Canlılar Âlemi...107 1. Bakteri Âlemi...108 2. Archae Âlemi... 112 3. Protista Âlemi... 113 4. Mantarlar (Fungi)... 115

viii 5. Bitkiler Âlemi (Plantae)... 116 6. Hayvanlar Âlemi (Animalae)... 119 D. Biyolojik Çeşitlilik...127 Çözümlü Test...129 Çözümler...130 5. BÖLÜM: EKOLOJİ Ekoloji...133 A. Ekolojik Kavramlar...133 B. Biyomlar...135 1. Karasal Biyomlar...135 2. Sucul Biyomlar...136 Çözümlü Test...138 Çözümler...139 C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu...140 1. Populasyonun Büyüklüğü...140 2. Populasyon Yoğunluğu...140 3. Doğum ve Ölüm Oranı...141 4. Yaş Dağılımı...141 5. Büyüme Eğrileri...141 6. Rekabet...142 7. Av - Avcı İlişkisi...143 8. Populasyon Dağılımı...143 Çözümlü Test...144 Çözümler...145 D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi...146 1. Predatör Zincir...146 2. Parazit Zincir...148 3. Saprofit Zincir...148 Çözümlü Test...149 Çözümler...150 E. Doğadaki Madde Döngüsü...151 1. Karbon Döngüsü...151 2. Oksijen Döngüsü...151 3. Azot Döngüsü...151

ix 4. Su Döngüsü...152 5. Fosfor Döngüsü...153 Çözümlü Test...154 Çözümler...155 F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim...156 1. Ototrof Canlılar...156 2. Hem Ototrof Hem de Heterotrof Canlılar...156 3. Heterotrof Canlılar...157 Çözümlü Test...164 Çözümler...165 6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ Fotosentez...169 A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre...171 1. Devirli Fotofosforilasyon...172 2. Devirsiz Fotofosforilasyon...173 B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calwin Devri)...174 C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler...177 1. Çevresel Faktörler...177 2. Kalıtsal Faktörler...178 Çözümlü Test...180 Çözümler...182 7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM Hücresel Solunum...187 A. Oksijenli (Aerob) Solunum...187 1. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar...188 2. Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri)...189 3. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları...189 B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum...192

x C. Fermantasyon (Mayalanma)...192 1. Glikoliz Evresi...193 2. Son Ürün Evresi...193 Çözümlü Test...196 Çözümler...198 8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR Bitkisel Dokular...201 A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku...202 1. Primer (Birincil) Meristem...202 2. Sekonder (İkincil) Meristem...202 B. Temel Doku...203 1. Parankima (Özerk) Doku...203 2. Kollenkima (Pek Doku)...203 3. Sklerankima (Sert Doku)...204 C. İletim Doku...204 1. Ksilem (Odun) Borusu...204 2. Floem (Soymuk) Borusu...205 D. Örtü Doku...205 1. Epidermis...205 2. Periderm (Mantar Doku)...206 E. Bitkinin Kısımları...207 1. Kök...207 2. Gövde...208 3. Yaprak...209 Çözümlü Test...210 Çözümler...212

xi 9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ Bitkilerde Taşıma Sistemi...215 A. Ksilemde Taşıma...217 1. Kılcallık...217 2. Kök Basıncı...217 3. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon...218 B. Terlemeye Etki Eden Faktörler...219 1. Çevresel Faktörler...219 2. Genetik Faktörler...220 C. Floemde Taşıma...220 Çözümlü Test...222 Çözümler...224 10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME, BÜYÜME VE HAREKET Bitkilerde Beslenme, Büyüme ve Hareket...227 A. Makroelementler...227 B. Mikroelementler...227 C. Minimum Kuralı...227 D. Bitkilerde Büyüme...228 1. Dış Faktörler...228 2. Hormonlar...229 E. Fotoperyodizm...231 F. Bitkilerde Hareket...232 1. Tropizma (Yönelim)...232 2. Nasti (Irganım)...233 Çözümlü Test...234 Çözümler...236

xii 11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME Bitkilerde Üreme ve Gelişme...239 A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme...239 1. Karayosunlarında Üreme...239 2. Eğrelti Otlarında Üreme...239 B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme...241 1. Çelikle Üreme...241 2. Yumru İle Üreme...241 3. Sürünücü Gövde İle Üreme...241 4. Soğan İle Üreme...241 C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme...241 1. Kapalı Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme...241 2. Açık Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme...245 D. Tohum...246 E. Meyve...248 Çözümlü Test...250 Çözümler...252 12. BÖLÜM CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME Canlılarda Üreme ve Gelişme...255 A. Eşeysiz Üreme...255 1. Bölünerek Üreme...255 2. Tomurcuklanma ile Üreme...255 3. Sporla Üreme...255 4. Vejetatif Üreme...255 5. Rejenerasyon...256 B. Eşeyli Üreme...256 1. Konjugasyon (Kavuşma)...257 2. Partenogenez...258 3. Hermafroditizm...258 4. Metagenez (Döl Alması)...259 C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme...259 1. Dış Döllenme...259

xiii 2. İç Döllenme...259 D. Yumurtanın Yapısı...260 1. Yumurta Kabuğu...260 2. Koryon Zarı...260 3. Amnion Zarı...260 4. Allontoyis Kesesi...260 5. Vitellus Kesesi...260 E. İnsanda Üreme...261 1. Erkek Üreme Sistemi...261 2. Dişi Üreme Sistemi...262 F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme...265 1. Segmentasyon...265 2. Blastula Evresi...266 3. Gastrula Evresi...266 G. Başkalaşım (Metamorfoz)...268 Çözümlü Test...271 Çözümler...272 13. BÖLÜM: KALITIM Kalıtım...275 A. Kalıtımla İlgili Kavramlar...275 B. Kalıtım ve Çevre...276 C. Genetik ve Olasılık...278 D. Eksik Baskınlık...283 E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama)...284 F. Çok Alellik (Multiple Alellik)...285 G. Kan Grupları...285 1. ABO Sistemi...285 2. Rh Sistemi...287 3. MN Sistemi...289 Çözümlü Test...304 Çözümler...305

xiv 14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ Populasyon Genetiği...309 1. Populasyon...309 2. Gen Havuzu...309 3. Gen Frekansı...309 4. Kararlı ve Kararsız Populasyon...309 A. Hardy - Weinberg Kuralı...310 B. Akraba Evlilikleri...312 C. Genetik Islah...313 D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler...313 1. Göçler...313 2. İzolasyon (Ayrılma)...313 3. Mutasyon...314 4. Doğal Seleksiyon (Seçilim)...314 5. Genetik Sürüklenme...314 6. Eş Seçimi...315 Çözümlü Test...316 Çözümler...318 15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği...321 A. Biyoteknolojik Yöntemler...321 B. Genetik Mühendisliği...322 C. Hayvanlarda Klonlama...323 D. DNA İzolasyonu...324 E. DNA'nın Aktarımı...324 1. Transformasyon...324 2. Mikroenjeksiyon...324 3. Biyolistik Yöntem...324 4. Elektroporasyon Yöntemi...324 F. DNA Parmak İzi...324 Çözümlü Test...326 Çözümler...328

xv 16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM Canlıların Oluşumu ve Evrim...331 A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi)...331 B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi...331 1. Panspermia Hipotezi...331 2. Ototrof Hipotezi...332 3. Heterotrof Hipotezi...332 C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü...333 1. Kullanma ve Kullanmama Hipotezi...333 2. Kazanılan Karakterlerin Kalıtımı...333 D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü...333 E. Yaratılış Görüşü...335 F. Ekolojik ve Evrimsel Kurallar...335 1. Coppe Kuralı...335 2. Dollo Kuralı...335 3. Gloger Kuralı...336 4. Allen Kuralı...336 5. Bergman Kuralı...336 G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar...336 1. Embriyolojiden Elde Edilen Kanıtlar...336 2. Paleantolojik Kanıtlar...336 3. Sınıflandırmadan Elde Edilen Kanıtlar...336 4. Morfolojiden Elde Edilen Kanıtlar...336 5. Fizyoloji ve Biyokimyadan Elde Edilen Kanıtlar...336 6. Sitoloji ve Genetikten Elde Edilen Kanıtlar...336 7. Biyocoğrafyadan Elde Edilen Kanıtlar...336 8. Körelmiş Organlar...336 9. Parazitlerden Elde Edilen Kanıtlar...336 Çözümlü Test...338 Çözümler...339

xvi 17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ Canlılarda Davranış...343 A. Doğal Davranış...343 1. İçgüdü...343 2. Refleksler...343 B. Sosyal Davranış...344 C. Sonradan Kazanılan Davranış...344 1. İzleme ile Öğrenme...344 2. Alışkanlık Yoluyla Öğrenme...345 3. Şartlanma Yoluyla Öğrenme...345 4. Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme...345 D. Biyolojik Saat (Biyoritm)...345 E. Hayvanlarda Savunma Davranışları...345 Çözümlü Test...347 Çözümler...348 18. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ Sinir Sistemi...351 A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi...351 B. Omurgalılarda Sinir Sistemi...352 1. Sinir Hücreleri ve Çeşitleri...352 2. Bir Nöronun Yapısı ve Kısımları...353 3. Bir Nörondan Başka Bir Nörona İmpuls Geçişi...354 C. İnsanda Sinir Sistemi...356 I. Merkezî Sinir Sistemi...356 1. Beyin...356 2. Omurilik (Medulla Spinalis)...360 II. Çevresel Sinir Sistemi...361 Çözümlü Test...363 Çözümler...364

xvii 19. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI Duyu Organları...367 A. Göz ve Görme Duyusu...367 1. Sert Tabaka (Sklera)...368 2. Damar Tabaka (Koroid)...368 3. Ağ Tabaka (Retina)...368 B. Kulak ve İşitme Duyusu...370 1. Dış Kulak...370 2. Orta Kulak...370 3. İç Kulak...370 C. Burun ve Koku Duyusu...372 D. Dil ve Tat Alma Duyusu...372 E. Deri ve Dokunma Duyusu...373 1. Üst Deri (Epidermis)...373 2. Alt Deri (Dermis)...374 Çözümlü Test...375 Çözümler...376 20. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM Hormonlar ve Endokrin Sistemi...379 A. Hipofiz Bezi...380 1. Ön lob (Anterior)...380 2. Ara lob (Median)...381 3. Arka lob (Posterior)...381 B. Tiroid ve Paratiroid Bezi...382 1. Tiroksin Hormonu...382 2. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu...382 C. Paratroid Bezi...383 D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri)...383 1. Adrenal Korteks Hormonları...384 2. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları...384

xviii E. Pankreas...385 1. İnsülin Hormonu...386 2. Glukagon Hormonu...386 F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları)...386 1. Östrojen Hormonu...386 2. Progesteron Hormonu...386 3. Testosteron Hormonu...386 G. Timus Bezi...386 H. Epifiz Bezi...386 İ. Plasenta...387 Çözümlü Test...389 Çözümler...391 21. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ Destek ve Hareket Sistemi...395 A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket...395 B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket...395 1. Hidrostatik İskelet...395 2. Dış İskelet...396 3. İç İskelet...396 C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket...396 D. İnsanda İskelet Sistemi...396 1. Şekillerine Göre Kemik Çeşitleri...397 2. Eklem Yapısı ve Çeşitleri...399 E. Kas Sistemi...400 1. İskelet Kasları...400 2. Kalp Kası...400 3. Düz Kas...400 F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması...401 G. Kasılmanın Kimyası...403 H. Kas ve İskelet İlişkisi...405 Çözümlü Test...407 Çözümler...408

xix 22. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirim Sistemi... 411 A. Sindirim Basamakları... 411 1. Mekanik (Fiziksel) Sindirim... 411 2. Kimyasal Sindirim... 411 3. Emilim... 411 B. Sindirim Çeşitleri... 411 1. Hücre İçi Sindirim... 411 2. Hücre Dışı Sindirim... 411 C. Canlılarda Sindirim... 411 1. Saprofitlerde Sindirim... 411 2. Bitkilerde Sindirim... 411 3. Süngerlerde (Porifera) Sindirim...412 4. Sölentelerde Sindirim...412 5. Yassı Solucanlarda Sindirim...412 6. Yuvarlak Solucanlarda Sindirim...412 7. Toprak Solucanınıda Sindirimi...412 8. Eklem Bacaklılarda Sindirim...412 9. Yumuşak Canlılarda Sindirim...412 10. Kuşlarda Sindirim...413 11. Memelilerde Sindirim...413 D. İnsanda Sindirim Sistemi...413 1. Ağız...414 2. Yutak...414 3. Yemek Borusu...414 4. Mide...415 5. İnce Bağırsak...415 6. Kalın Bağırsak...416 7. Karaciğer...416 8. Pankreas...418 E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi...419 1. Proteinlerin Kimyasal Sindirimi...419 2. Karbonhidratların Kimyasal Sindirimi...419 3. Yağların Kimyasal Sindirimi...419 F. Besinlerin Emilimi...419 Çözümlü Test...422 Çözümler...424

xx 23. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ Hayvanlarda Dolaşım Sistemi...427 A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi...428 1. Balıklarda Dolaşım...428 2. Kurbağalarda Dolaşım...428 3. Sürüngenlerde Dolaşım...429 4. Kuş ve Memelilerde Dolaşım...429 B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi...430 C. İnsanda Dolaşım Sistemi...431 1. Kalbin Yapısı ve Çalışması...431 2. Kalbin Çalışma Mekanizması...432 D. Kan Damarlarının Yapısı ve Özellikleri...434 1. Atardamarlar (Arterier)...434 2. Kılcaldamar (Kapiller)...434 3. Toplardamarlar (Venler)...434 E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi)...436 F. Lenf Dolaşımı...436 G. İnsanda Bağışıklık Sistemi...439 1. Bağışıklık Sistemi...439 2. Bağışıklığın Kazanılması...441 Çözümlü Test...443 Çözümler...444 24. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ Solunum Sistemi...447 A. Hayvanlarda Solunum Sistemi...447 1. Hücre Yüzeyi ve Deri Solunumu...447 2. Solungaç Solunumu...447 3. Trake Solunumu...448 4. Akciğer Solunumu...449 B. İnsanda Solunum Sistemi...450 1. Burun (Nasus)...450 2. Yutak ve Gırtlak (Farinks ve Larinks)...450 3. Soluk Borusu (Trakea)...450 4. Akciğer...450 C. Soluk Alıp Verme Mekanizması...451 D. Solunum Gazlarının Taşınması...452 1. Oksijenin Taşınması...452 2. Karbondioksitin Taşınması...452 Çözümlü Test...454 Çözümler...456

xxi 25. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ Boşaltım Sistemi...459 A. Tek Hücrelilerde Boşaltım...460 B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım...460 1. Sünger ve Sölenterler...460 2. Yassı Solucan...460 3. Halkalı Solucan...461 4. Eklem Bacaklılar...461 C. Omurgalılarda Boşaltım Organı...462 1. Pronefroz Böbrek...462 2. Mezonefroz Böbrek...462 3. Metanefroz Böbrek...462 D. İnsanda Boşaltım Sistemi...463 E. İdrar Oluşumu...465 1. Süzülme (Filtrasyon)...465 2. Geri Emilim (Rezorpsiyon)...465 3. Salgılama (Sekresyon)...467 F. Ozmoregülasyon...468 Çözümlü Test...470 Çözümler...472 KAYNAKÇA...473 26. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR Hayvansal Dokular...483 A. Epitel Doku...483 1. Örtü Epiteli...483 2. Bez (Salgı) Epiteli...484 3. Duyu Epiteli...485 B. Bağ ve Destek Doku...485 1. Temel Bağ Doku...485 2. Kıkırdak Doku...486

xxii 3. Kemik Doku...487 4. Yağ Doku...488 5. Kan Doku...488 C. Kas Doku...490 1. Düz Kas...490 2. Çizgili Kas...491 3. Kalp Kası...491 D. Sinir Doku...492 Çözümlü Test...493 Çözümler...495

xxiii ALAN EĞİTİMİ Biyoloji Öğretim Programı...499 A. Öğretim Programında Yer Alan Kazanımlar...502 B. Öğretim Programındaki Öğrenme - Öğretme Anlayışı...507 C. Öğretim Programındaki Ölçme Değerlendirme Anlayışı...507 Öğretim Programının Ögeleri...507 A. Kazanımlar...508 B. İçerik (Ne Öğretelim?)...512 1. Giriş Etkinlikleri...515 2. Gelişme Etkinlikleri...515 C. Bugünkü Öğrenme Anlayışımızda Önemli Yere Sahip Bilim Adamlarının Teorileri...518 1. J. PIAGET: Bilişsel Yapılandırmacılık...518 2. L. VYGOTSKY: Sosyal Yapılandırmacılık...519 3. J. BRUNNER: Buluş Yoluyla Öğrenme...519 4. R. GAGNE: Öğrenme Koşulları...520 5. D. AUSUBEL: Anlamlı Öğrenme...521 6. H. GARDNER: Çoklu Zekâ Kuramı...521 D. Yapılandırmacı Teoriye Dayalı Öğretim Modelleri...522 Öğrenme Halkası...522 E. Öğretim Strateji, Yöntem ve Teknikleri...524 1. Öğretim Stratejileri...524 2. Öğretim Yöntemleri...524 3. Dersin Sonuç Etkinlikleri ve Ölçme Değerlendirme...552 Çözümlü Test...558 Çözümler...563 KAYNAKÇA...565

ALAN BİLGİSİ

BİLİMSEL ÇALIŞMA VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

5 BİLİMSEL ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ Bilimsel çalışma yöntemleri, belli bir sistematiğe bağlı olarak gerçekleştirilir. A. Bilimsel Çalışma Yöntemleri Bilim adamlarının bilimsel etkinliklerinde, gerçekçi genellemelere gidebilmek için yaptıkları çalışmalar bilimsel yöntem olarak adlandırılır. Problemin Tepsiti 3. Tahmin Kurma Tahmin, hipotezden çıkarılabilecek mantıklı sonuçlardır. Tahminler hipotezleri test ederler. Belli bir kalıbı vardır. "Eğer...ise... dır." şeklindeki kalıplarda noktalı yerlere hipotez getirilir. 4. Kontrollü Deney ve Gözlemler Yapılan bir deneyde, tüm öğeler sabit tutulup, yalnız birinin değiştirilmesiyle, değiştirilen öğenin, o canlı üzerine yaptığı etkiyi bulmak için yapılan deneydir. Tahminlerde Bulunma Kontrollü Deney ve Gözlemler Sonuçlar Sonuçlar luyor mu? Evet Teori Hipotezin yenilenmesi 100 g toprak 18 C 100 g toprak 20 C 100 g toprak 22 C Şekil: Kontorollü deney Yukarıdaki düzenekte aynı türe ait eşit boydaki üç bitki, içinde aynı topraktan yüzer gram bulunan saksılar içerisine konulmuştur. Yalnız sıcaklık faktörü değiştirilerek sıcaklığın, bitki büyümesi üzerine etkileri denenmek istenmiştir. Bir problemle ilgili beş duyuya dayanan incelemeler gözlem adını alır. İki türlü yapılabilir. Kanun Şekil: Bilimsel Çalışma Yapılırken İzlenen Metod 1. Problemin Tesbiti ve Gerçeklerin Toplanması Bilimsel bir çalışmaya bazen gözlemler sonucu ortaya çıkan problemlerle başlanırken, bazen de bilinen bir problemle ilgili gözlemler yapılarak başlanır. Bu gözlemler sırasında, problemle ilgili veriler (gerçekler) toplanır. 2. Hipotezin Kurulması Hipotez, probleme sunulmuş geçici çözüm yoludur. Hipotezlerin, geçerliliğini koruyabilmesi için deneylerle doğruluklarının ispatlanması gerekir. Hipotezin Özellikleri: * Eldeki verilere uygun olmalı * Probleme çözüm önermiş olmalı * Yeni tahminlere yol açabilmeli * Deney ve gözlemlere açık olmalı a. Nitel Gözlem: Ölçüm aletleri ve belli parametreleri kullanmaksızın, sadece araştırmacının beş duyusuna dayanan gözlemlerdir. Örneğin; "Bu bataklıkta çok sayıda sivri sinek var." gibi. b. Nicel Gözlem: Ölçü aletleri ve standart birimler kullanılarak veri toplanmasına dayanan gözlemlerdir. Örneğin; hava sıcaklığı 18 C gibi. 5. Teori Kökleşmiş hipotezlere teori denir. Teoriler deneylerle ispatlanır, ancak aksi ispatlandığı takdirde değiştirilebilir. Örneğin; Dalton'un atom teorisi günümüzde geçerliliğini kaybetmiştir. 6. Kanun, Yasa, Gerçek Doğruluğu tüm bilimlerce kabul edilen gerçek ya da teorilerdir. Örneğin; Yer çekimi kanunu.

6 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ En ilkel canlılar olan bakteri ve archaelerden omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir. 1. Hücresel Yapı Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir. Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en temel birim olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Örneğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi. Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılır. Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur. Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordineli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır. Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA, RNA, ribozom ve enzim bulunur. 2. Beslenme Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel artışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır. Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örneğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bazı bakteri, algler, fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir. Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır alarak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler. 3. Solunum ve ATP Üretimi Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıkarak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir. Solunum üç şekilde meydana gelir: I. Aerobik solunum: Oksijen ETS'de en son indirgeyici olarak görev yapar. Glikoliz, kreps ve ETS tepkimelerinden meydana gelir. Prokaryotlarda stoplazma ve mezozomda, ökaryotlarda ise stoplazma ve mitokondride meydana gelir. II. Anaerobik Solunum: Oksijenden başka moleküller (azot, kükürt gibi) ETS'de en son indirgenen moleküldür. Tepkimeleri aerobik solunuma benzerlik gösterir. III. Fermantasyon: Glukozun sitoplazmada parçalanmasıdır. Önceleri etil alkol için kullanılırken sonraları tüm ökaryotlarda sitoplazmada meydana gelen tepkimeler için kullanılmaktadır. Aynı zamanda prokaryotlarda sitoplazmada meydana gelen 4 ATP sentezlenen tepkimeler için de kullanılmaktadır. Son ürüne göre adlandırılır. Örnek; Laktik asit, etil alkol, bütrik asit gibi. 4. Metabolizma Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir. Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit moleküllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlenmesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon endergoniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır. Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Kompleks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanmasıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik olaylardır. 5. Organizasyon Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında farklı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda belirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur. Atom Molekül Organel Hücre Doku Organ Sistem Organizma

7 Bir hücrelilerde organizasyon hücre düzeyindedir. Bundan dolayı hücresel organizasyona kadarki kısım canlıların ortak özelliğidir. Doku Organ Sistem Organizma şeklinde organizasyon ise çok hücreli canlılarda ortaktır. 6. Hareket Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir. Birinci hareket tipi daha çok bitki, sünger ve bazı sölenterlerde meydana gelir. Bu hareket tipine durum değiştirme hareketi denir. Hayvanların tamamına yakınında ve sil, kamçı, yalancı ayak gibi yapılara sahip canlılarda ise yer değiştirme hareketi görülür. Ayrıca bundan başka hareket esnasında enerji harcanıyor ise buna aktif hareket, harcanmıyor ise pasif hareket denir. 9. Boşaltım Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşaltım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur. Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşirken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Memeliler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden idrar atarak boşaltımı sağlar. Bitkiler de hayvanlarda olduğu gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır. Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da boşaltım yapılır. 10. Büyüme 7. Çevresel Uyarılara Tepki Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir. Canlılar değişen ortam şartlarına tepki göstererek ortama adaptasyonu sağlamış olur. Böylece hayatta kalma şansları artar. 8. Üreme Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için gereklidir. Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla kendisiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakterilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir. Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Mayoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gametler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir. Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkilerde meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bölünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur. Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu nedenle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler. Gelişme hücrenin bölünmeye hazır oluncaya kadarki dönemi kapsar. Bölünecek kıvama geldiğinde gelişme son bulur. Büyüme ise geri dönüşümsüz olarak meydana gelen sitoplazma artışıdır. Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre organ ve dokuların görevlerini tam olarak yapması anlamına gelen olgunlaşmaya da gelişme denir. 11. Kimyasal Yapı Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlılarda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir. 12. Homeostasi (İç denge) Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimyasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sistemi ve endokrin sistem önemlidir. Ayrıca solunum ve boşaltım sistemleri de homeostasinin sağlanmasında birinci dereceden sorumlu yapılardır.