Avrupa Birliği nin Genişleme Süreci:

DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI (AB ile İlişkiler Genel Müdürlüğü) Avrupa Birliği nin Genişleme Süreci: AB nin Merkezi Doğu Avrupa ve Batı Balkan Ülkeleri İle İlişkileri Murat KAVALALI Ankara, Ekim 2005

Avrupa Birliği nin Genişleme Süreci: AB nin Merkezi Doğu Avrupa ve Batı Balkan Ülkeleri İle İlişkileri Murat KAVALALI AB ile İlişkiler Genel Müdürlüğü Ekim 2005

Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayın 750 adet basılmıştır. Elektronik olarak 1 adet pdf dosyası üretilmiştir.

İ Ç İ N D E K İ L E R 1. GİRİŞ 1 2. İLK DÖRT GENİŞLEME 5 3. AB-MERKEZİ DOĞU AVRUPA ÜLKELERİ İLİŞKİLERİ 13 3.1 MDA ÜLKELERİ İLE EKONOMİK VE TİCARİ İŞBİRLİĞİ ANLAŞMALARI 13 3.2 PHARE PROGRAMI 13 3.3 AVRUPA ANLAŞMALARI 15 3.4 KOPENHAG KRİTERLERİ 16 3.5 KATILIM ÖNCESİ STRATEJİ 17 3.6 MDA ÜLKELERİNİN AB İÇ PAZARINA HAZIRLANMASI: BEYAZ KİTAP 18 3.7 GÜNDEM 2000 19 3.8 LÜKSEMBURG ZİRVESİ 21 3.8.1 KATILIM ORTAKLIĞI BELGELERİ VE ULUSAL PROGRAMLAR 22 3.8.2 DÜZENLİ RAPORLAR VE STRATEJİ BELGELERİ 23 3.9 MDA ÜLKELERİNİN TOPLULUK PROGRAMLARINA KATILIMI 23 3.10 LÜKSEMBURG GRUBU ÜLKELERLE KATILIM MÜZAKERELERİ 25 3.11 HELSİNKİ ZİRVESİ ERTESİNDE YAŞANAN GELİŞMELER 25 3.11.1 ROMANYA VE BULGARİSTAN İÇİN YOL HARİTASI 29 3.12 ÜYELİK SÜRECİ VE KATILIM MÜZAKERELERİNİN GENEL ÇERÇEVESİ 30 3.13 KATILIM ÖNCESİ MALİ YARDIMLAR 33 3.13.1 PHARE 33 3.13.2 ISPA 35 3.13.3 SAPARD 36 4. AB-BATI BALKAN ÜLKELERİ İLİŞKİLERİ 37 4.1 ROYAUMONT SÜRECI 37 4.2 BÖLGESEL YAKLAŞIM 38 4.2.1 ŞARTA BAĞLILIK KONUSUNDA AB STRATEJİSİ 39 4.3 İSTIKRAR VE ORTAKLIK SÜRECI 41 4.3.1 BATI BALKAN ÜLKELERİ İÇİN SELANİK GÜNDEMİ 44 4.3.2 İSTİKRAR VE ORTAKLIK SÜRECİ RAPORLARI 45 4.3.3 AB MALİ YARDIMLARI VE CARDS PROGRAMI 46 4.3.4 AVRUPA ORTAKLIĞI BELGELERİ 47 4.4 İSTIKRAR VE ORTAKLIK ANLAŞMALARI 48 4.4.1 BATI BALKAN ÜLKELERİ İÇİN FİZİBİLİTE RAPORLARI 48 4.5 BRÜKSEL ZIRVESI SONUÇ BILDIRGESI 51 4.6 BATI BALKAN ÜLKELERİNİN TOPLULUK PROGRAMLARINA KATILIMI 51 4.7 BATI BALKAN ÜLKELERİNİN DIŞ TİCARETİ 54 4.7.1 AT'NUN GENELLEŞTİRİLMİŞ TERCİHLER SİSTEMİ'NE BATI BALKAN ÜLKELERİNİN KATILIMI 56 4.8 BATI BALKAN ÜLKELERİNE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 57 i

5. MERKEZİ VE DOĞU AVRUPA ÜLKELERİ İLE BATI BALKAN ÜLKELERİNE AYB VE EBRD KREDİLERİ İLE MAKRO MALİ YARDIMLAR 59 5.1 AVRUPA YATIRIM BANKASI 59 5.2 AVRUPA İMAR VE KALKINMA BANKASI (EBRD) 60 5.3 MAKRO-MALİ YARDIMLAR 63 6. AB'NİN YENİ ÜYE VE ADAY ÜLKELER İLE DIŞ TİCARETİ 67 6.1. DÜNYA TICARETI VE AB-25 67 6.2 AB-15'İN ON YENİ ÜYE ÜLKE İLE DIŞ TİCARETİ 70 6.3 ROMANYA 72 6.4 BULGARİSTAN 75 6.5 HIRVATİSTAN 78 7. AB'NİN YENİ ÜYE VE ADAY ÜLKELERDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 81 7.1 AB-25'İN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 85 7.2 AB-15'İN ON YENİ ÜYE ÜLKEDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 86 7.3 ADAY ÜLKELERDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 87 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER: R O M A N Y A 89 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER: B U L G A R İ S T A N 93 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER: H I R V A T İ S T A N 97 ii

K I S A L T M A L A R AAET : Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AB : Avrupa Birliği AEA : Avrupa Ekonomik Alanı AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AKÇT : Avrupa Kömür Çelik Topluluğu AP : Avrupa Parlamentosu AT : Avrupa Topluluğu AYB : Avrupa Yatırım Bankası Bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler CARDS : Community Assistance for Reconstruction, Development and Stability in the Balkans CFSP : Common Foreign and Security Policy COMECON : Council for Mutual Economic Assistance DG : Directorate General DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü EBRD : European Bank for Reconstruction and Development EC : European Community ECHO : European Commission Humanitarian Aid Organisation ECSC : European Coal and Steel Community ECU : European Currency Unit EEA : European Economic Area EEC : European Economic Community EFTA : European Free Trade Association EP : European Parliament EU : European Union EURATOM : European Atomic Energy Community GATT : General Agreement on Tariffs and Trade GSMH : Gayrı Safi Milli Hasıla iii

GSP : Generalized System of Preferences GSYİH : Gayrı Safi Yurtiçi Hasıla GTS : Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi IGC : Intergovernmental Conference ISPA : Instrument for Structural Policies for Pre-accession KOB : Katılım Ortaklığı Belgesi MDAÜ : Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri No. : Numara/Sayı ODGP : Ortak Dış ve Güvenlik Politikası OECD : Organization for Economic Cooperation and Development OGT : Ortak Gümrük Tarifesi OJ : Official Journal OSCE : Organisation of Security and Co-operation in Europe PHARE : Poland and Hungary Aid for Reconstruction the Economy QMV : Qualified Majority Voting s. : sayfa SAPARD : Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TAIEX : Technical Assistance Information Exchange Office WTO : World Trade Organization iv

T A B L O L A R Tablo 1: İmalat Sanayi Üretim Endeksi, 1938-1967... 7 Tablo 2: Avrupa Birliğine Üyelik Başvuruları ve Genişleme Hareketleri... 9 Tablo 3: Avrupa Birliğinde Derinleşme... 11 Tablo 4: AT ile Bazı MDA Ülkeleri Arasında Ekonomik ve Ticari İşbirliği Anlaşmaları... 13 Tablo 5: Üye Ülkelerin Dahil Olduğu Eşleştirme Projeleri (1998-2001)... 15 Tablo 6: AT ile MDA Ülkeleri Arasında Avrupa Anlaşmaları... 16 Tablo 7: Cannes Zirvesinde MDA Ülkeleri İçin Belirlenen Mali Yardımlar (1995-99)... 19 Tablo 8: Düzenli Raporlar ve Strateji Belgeleri... 23 Tablo 9: Aday Ülkelerin Topluluk Programlarına Katılımına Dair Tek Çerçeve Kararları... 24 Tablo 10: Nitelikli Oy Dağılımı ve Nice Antlaşması ile Getirilen Hükümler... 28 Tablo 11: Artırılmış Katılım Öncesi Yardımlar (PHARE, ISPA ve SAPARD toplam)... 30 Tablo 12: Avrupa Birliğine Üyelik Süreci... 32 Tablo 13: Önceki Genişlemelere Dair Katılım Antlaşmaları... 33 Tablo 14: PHARE Programından Yararlanan Ülkeler... 34 Tablo 15: MDA Ülkelerine PHARE Programından Sağlanan Mali Yardımlar... 35 Tablo 16: İstikrar ve Ortaklık Süreci Raporları... 46 Tablo 17: Batı Balkan Ülkelerine Mali Yardımlar (1990-2000)... 46 Tablo 18: Hırvatistan ve Makedonya'nın AB ile İlişkileri (Ahdi Durum)... 50 Tablo 19: Batı Balkan Ülkeleri Arasındaki Serbest Ticaret Anlaşmaları... 55 Tablo 20: Batı Balkan Ülkelerine Yabancı Sermaye Yatırımları 1997-2003... 58 Tablo 21: Bazı Ülkelere Kullandırılan AYB Kredileri... 60 Tablo 22: EBRD Yatırımlarının Lehtar Ülkelere Göre Dağılımı... 62 Tablo 23: AB'nin Üçüncü Ülkelere Makro Mali Yardımları... 63 Tablo 24: Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerine Makro Mali Yardımlar... 64 Tablo 25: Batı Balkan Ülkelerine Makro Mali Yardımlar... 65 Tablo 26: Belli Başlı Mal İthalatçısı ve İhracatcısı Ülkeler 2003... 67 Tablo 27: AB-25'in 2004 Yılı Dış Ticareti (AT iç ticareti hariç)... 68 Tablo 28: AB-25'in İthalat Yaptığı Belli Başlı Ülkeler (2000-2004)... 68 Tablo 29: AB-25'in İhracat Yaptığı Belli Başlı Ülkeler (2000-2004)... 69 v

Tablo 30: AB-25'in 2004 Yılı Toplam İthalatının Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre Dağılımı (SITC, Rev.3), {AT içi ticaret hariç}... 69 Tablo 31: AB-25'in 2004 Yılı Toplam İhracatının Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre Dağılımı (SITC, Rev.3), {AT içi ticaret hariç}... 70 Tablo 32: Romanya'nın Dış Ticareti... 72 Tablo 33: Romanya Dış Ticaretinde En Yüksek Paya Sahip Ülkeler 2003... 73 Tablo 34: AB-25'in Romanya ile Dış Ticareti (milyon )... 73 Tablo 35: AB-25'in Romanya ile 2004 Yılı Dış Ticaretinin Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre Dağılımı (SITC, Rev.3), {AT içi ticaret hariç}... 74 Tablo 36: Bulgaristan'ın Dış Ticareti... 75 Tablo 37: Bulgaristan'ın Dış Ticaretinde En Yüksek Paya Sahip Ülkeler 2003... 76 Tablo 38: AB-25'in Bulgaristan ile Dış Ticareti (milyon )... 76 Tablo 39: AB-25'in Bulgaristan ile 2004 Yılı Dış Ticaretinin Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre Dağılımı (SITC, Rev.3), {AT içi ticaret hariç}... 77 Tablo 40: Hırvatistan'ın Dış Ticareti... 78 Tablo 41: Hırvatistan'ın Dış Ticaretinde En Yüksek Paya Sahip Ülkeler 2003... 79 Tablo 42: AB-25'in Hırvatistan ile Dış Ticareti (milyon )... 79 Tablo 43: AB-25'in Hırvatistan ile 2004 Yılı Dış Ticaretinin Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre Dağılımı (SITC, Rev.3), {AT içi ticaret hariç}... 80 Tablo 44: Dünya'da Yabancı Sermaye Giriş ve Çıkışları (1992-2003)... 81 Tablo 45: Ülkeler İtibarıyla Yabancı Sermaye Girişleri (1992-2003)... 82 Tablo 46: Ülkeler İtibarıyla Yabancı Sermaye Çıkışları (1992-2003)... 83 Tablo 47: Ülkeler İtibarıyla Kümülatif Yabancı Sermaye Girişleri ve Çıkışları... 84 Tablo 48: AB-25'de Yabancı Sermaye Giriş ve Çıkışları (2001-2003)... 85 Tablo 49: AB'ne Aday Ülkelerde Yabancı Sermaye Yatırımları (1992-2003)... 87 vi

1. Giriş Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu'nu (AKÇT) Kuran Paris Antlaşmasının imzalanması (1951) ile başlayan, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu'nu (AAET) ve Avrupa Ekonomik Topluluğu'nu (AET) Kuran Roma Antlaşmalarının imzalanması (1957) ile diğer ekonomik sektörlere de yayılarak derinleşen Avrupa bütünleşmesi; 29 Ekim 2004 tarihinde imzalanan ve 1 Kasım 2006 tarihinde yürürlüğe girmesi öngörülen "Avrupa İçin Anayasa ('A Constitution for Europe')" 1 ile, Fransa da 29 Mayıs 2005 tarihinde ve Hollanda da 1 Haziran 2005 tarihinde gerçekleştirilen halk oylamaları sonuçlarının olumsuz olmakla birlikte, günümüzde gelmiş bulunduğu aşamadan daha da öteye gitmeye hazırlandığı düşünülmektedir. AET, kuruluşunun ertesinde, Avrupa nın bütünleşmesinde temel araç işlevini görmüştür. Ancak, başarılı olduğu genel olarak kabul edilmekle birlikte Avrupa'daki bütünleşme süreci, dört genişleme hareketi sonucunda kurucu altı üye ülkeye zaman içerisinde katılan dokuz yeni üye ülke ile, sadece Batı Avrupa ülkelerini kapsayan bir bütünleşme hareketi olmuştur. Merkezi ve Doğu Avrupa (MDA) ülkelerinin AB'ne entegre edilmelerinin önemi, AB nin genişleme politikası kapsamında birçok kez dile getirilmiştir. AB nin fikir babalarından biri olan Robert Schuman, 1963 yılında yaptığı bir konuşmada, AET'nin elde etmiş olduğu başarının MDA ülkelerine de yayılmasının, Topluluğun bir görevi olduğunu ifade etmiş ve bu ülkelerin Avrupa Topluluğuna (AT) katılmak istemesi halinde, Topluluğun bu yönde gerekli hazırlıkları şimdiden yerine getirmesi gerektiğini vurgulamıştır. Federal Almanya Dışişleri Bakanı Joschka Fischer ise, 12 Mayıs 2000 tarihinde Berlin de Humboldt Üniversitesi nde yaptığı konuşmada 2, Robert Schuman ın yukarıda belirtilen bu konuşmasına atıfta bulunarak, Avrupa bütünleşmesinin MDA ülkelerini kapsamadığı sürece eksik kalacağını belirtmiştir. Fischer e göre, sadece Batı Avrupa ile sınırlı olan bir AB, her zaman için yok olma tehdidi altında olacaktır; zira, Merkezi ve Doğu Avrupa da, güçler dengesi üzerine kurulu olan ve milliyetçi çatışmaların yaşandığı bir sistem hakimdir. Bu istikrarsız ortam, gelecekte Batı Avrupa'yı da tehdit edecektir. Bu bağlamda Fischer, AB genişlemesinin MDA ülkelerini kapsaması gerektiğinin önemini bir kez daha vurgulamıştır. 1 2 Avrupa İçin Anayasa, 16.12.2004 tarih ve C 310 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi Joschka Fischer "From Confederacy to Federation - Thoughts on the finality of European Integration", Humboldt Universitesi, Berlin, 12 Mayıs 2000 1

AT ile MDA ülkeleri arasındaki ilişkilerde, 1980'li yılların sonundan itibaren önemli ilerlemeler kaydedilmeye başlanmıştır. Sovyet Blokunda yaşanan dağılma sürecinin bir sonucu olarak, AT ile "Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi ('Council For Mutual Economic Assistance- CMEA/COMECON')" arasında, 25 Haziran 1988'de imzalanan Ortak Bildiri 3 ile taraflar birbirlerini resmen tanımışlardır. Tarafların birbirlerini resmen tanımaları ertesinde ise, AT ile MDA ülkeleri arasındaki ilişkiler hızla gelişmiştir. 3 Ekim 1990 tarihinde iki Almanya birleşmiş, 1 Mayıs 2004 tarihinde ise sekiz MDA ülkesinin AB'ne üyelikleri ile önemli bir aşama kaydedilmiştir. AB'nin, iki MDA ve Balkan ülkesi olan Bulgaristan ve Romanya'yı kapsayacak olan gelecek genişlemesinin 1 Ocak 2007 tarihinde gerçekleşmesi beklenmektedir. AB ile MDA ülkeleri arasındaki ilişkiler her alanda gelişirken, 25 Haziran 1991 tarihinde eski Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti (Yugoslavya) ülkelerinden Hırvatistan ve Slovenya bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. AB'nin, 1992 yılı Ocak ayında bu ülkeleri bağımsız ülke olarak tanıdığını ilan etmesi 4 ile, AB-Batı Balkan 5 ülkeleri ilişkileri gelişmeye başlamıştır. Ancak, Hırvatistan ve Slovenya'nın bağımsızlıklarını ilan etmelerinin ardından başlayan savaş nedeniyle, Slovenya 6 hariç, Batı Balkan ülkeleri ile ilişkilerde önemli ilerlemeler sağlanamamıştır. Savaş, 12 Kasım 1995 tarihinde imzalanan "Erdut Anlaşması" ve 14 Aralık 1995 tarihinde imzalanan "Dayton/Paris Anlaşması" ile son bulmuştur. Batı Balkanlar Bölgesi nde istikrar ve barış ortamının sağlanmaya başlamasıyla, AB-Batı Balkan ülkeleri ilişkileri de gelişmeye başlamıştır. 16-17 Aralık 2004 tarihlerinde gerçekleştirilen Brüksel Zirvesinin Sonuç Bildirgesinde, Batı Balkanlardaki ülkelerin geleceğinin AB sınırları içinde olduğu teyit edilmiş ve Komisyon, üyelik müzakerelerinin 17 Mart 2005 tarihinde başlatılması için, Hırvatistan için müzakere çerçevesi önerisi hazırlayarak Konsey e sunmaya ve Konsey de, bu çerçeveyi onaylamaya 3 4 5 6 22 Haziran 1988 tarih ve 88/345/EEC sayılı Konsey Kararı, 24.06.1988 tarih ve L 157 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s. 34-35 AET ve Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi' arasında resmi ilişkilerin başlatılması hakkında Ortak Deklarasyon Avrupa Parlamentosu İlke Kararı, 17.2.1992 tarih ve C 039 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.130, Hırvatistan ve Slovenya'nın resmen tanınmasına dair Konsey Kararı hakkında Eski Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti ülkeleri Bosna Hersek, Hırvatistan, Makedonya ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti (Sırbistan-Karadağ) ile Arnavutluk tan oluşan bölge, AB tarafından "Batı Balkanlar" olarak adlandırılmaktadır. AB-Slovenya ilişkileri, AB-MDA ülkeleri ilişkileri çerçevesinde gelişmiş ve Slovenya 1 Mayıs 2004 tarhinde AB üyesi olmuştur. 2

davet edilmiştir. Aynı Zirvede, Türkiye ile 3 Ekim 2005 tarihinde katılım müzakerelerinin başlayacağı açıklanmıştır. Ancak, Hırvatistan ın Eski Yugoslavya İçin Uluslararası Ceza Mahkemesi ile tam işbirliğine gitmemesi nedeniyle, müzakerelerinin başlangıç tarihi, 16 Mart 2005 tarihli Genel İşler Konseyi toplantısında ertelenmiştir. Bu çalışmada, AB'nin ilk dört genişlemesi kısaca değerlendirildikten sonra, AB'nin MDA ve Batı Balkan ülkeleri ile ilişkilerinde yaşanan gelişmeler tarihsel süreç içerisinde ele alınmaktadır. Bu çerçevede, öncelikle, AB'nin MDA ülkelerini AB'ne entegre etmek amacıyla oluşturduğu politika ve stratejiler, Avrupa Anlaşmaları, bu ülkelere sağlanan mali yardımlar ve krediler incelenmektedir. Daha sonra, AB'nin Batı Balkan ülkeleri ile ilişkilerinin genel çerçevesi, yine tarihsel gelişim dikkate alınarak verilmektedir. Çalışmanın son bölümünde ise, MDA ülkeleri ile Batı Balkan ülkelerine Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Yeniden İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) aracılığıyla verilen kredilerin yanı sıra, AB'nin üçüncü ülkelere sağladığı makro mali yardımlar çerçevesinde MDA ülkeleri ile Batı Balkan ülkelerine sağlanan yardımlar incelenmektedir. Ayrıca, çalışmanın ekinde, Bulgaristan, Hırvatistan ve Romanya'nın temel ekonomik göstergeleri ayrı ayrı verilmektedir. Böylece, özellikle, AB'ne beşinci genişleme çerçevesinde üye olan MDA ülkelerinin, üyelik öncesinde AB ile ilişkilerinin geçirdiği evrelere, 3 Ekim 2005 tarihinde başlaması öngörülen Türkiye'nin AB'ne katılım müzakereleri öncesinde katkı sağlayabileceği düşüncesi ile yer verilmektedir. 3

4

İlk Dört Genişleme 2. İlk Dört Genişleme Yaklaşık olarak 28 milyon sivil ve 14 milyon askerin hayatını kaybettiği 7 Nazizm'e karşı verilen İkinci Dünya Savaşı sonrasında, barışın korunması ve benzer bir felaketin tekrar yaşanmaması amacıyla, sonuçları başarılı ya da başarısız olarak kabul edilen, ekonomik ve siyasi pek çok girişimde bulunulmuştur. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Avrupa entegrasyonu ve Avrupa'nın geleceği ile ilgili olarak fikir beyan eden ilk devlet adamı Winston Churchill olmuştur. Churchill, 5 Mart 1946 tarihinde, Westminster Kolejinde yaptığı konuşmada: " Avrupa Kıtası, Adriyatik Denizi'nden Baltık Denizi'ne doğru uzanan bir Demir Perde ile bölünmüştür. Bu perdenin gerisinde ise, Merkezi ve Doğu Avrupa'nın eski ülkeleri; Varşova, Berlin, Prag, Viyana, Belgrad, Budapeşte, Bükreş ve Sofya bulunmaktadır... Bu, uğruna savaştığımız 'Özgür Avrupa' değildir." 8 ifadesini kullanmıştır. 19 Eylül 1946 tarihinde Zürih Üniversitesinde yaptığı konuşmada 9 ise, Batı Dünyasında doğal gruplaşmaların bulunduğunu, Birleşik Krallığın da (İngiltere) İngiliz Uluslar Topluluğunun bir parçası olduğunu ve söz konusu gruplaşmaların, Dünya'daki yapılanmayı desteklediğini belirtmiştir. Zürih konuşmasında, ayrıca, benzer bir yapılanmanın; Avrupa Birleşik Devletleri'nin ("United States of Europe"), Fransa ve Almanya'nın önderliğinde Avrupa'da da oluşturulması için derhal harekete geçilmesi gerektiğini açıklamış ve İngiltere, A.B.D ve Sovyet Rusya'nın da böyle bir girişimi destekleyeceğini vurgulamıştır. Churcill, ayrıca, A.B.D Başkanı Harry Truman'a yazdığı bir mektupta 10 ise, İngiltere'nin Avrupa'daki bütünleşme çabalarını destekleyeceğini, ancak içerisinde yer almayacağını belirtmiştir. Churcill'e göre, İngiltere; Avrupa'daki yeni yapılanma, ABD ve İngiliz Uluslar Topluluğu arasında "hayati bir bağ" işlevini görecektir. 7 8 9 10 Norman Davies, "Europe, A History", Oxford University Press, 1997, Ek III, Tablo 3 ve 4, s.1328 Winston Churchill "Sinews of Peace (Iron Curtain Speech)", Westminster College, Fulton, Missouri/ABD, 5 Mart 1946 tarihli konuşma Martin Gilbert, "The Official Biography of Winston Churchill, Never Despair", Zürih/İsviçre, 19.9.1946 tarihli konuşma, Cilt 8, 1945-65, "Houghton Mifflin Co., 1 st American Ed.", 1991, s. 265-267 "Action This Day-A Daily Chronicle of Churchill's Life, Never Despair: 1945-1965", Autumn- Winter 1947-48, The Churchill Centre, Washington DC, ABD 5

İlk Dört Genişleme 15 Ağustos 1947 tarihinde 11, İngiltere'nin Hindistan'a koşulsuz olarak bağımsızlığını tanımasıyla birlikte, sömürgelerin İngiliz İmparatorluğundan ayrılma süreci ivme kazanmıştır. Benzer bir şekilde, Fransa, Hollanda, Belçika ve Portekiz de sömürgelerini kaybetmişlerdir. Böylece, söz konusu ülkeler, özellikle, ucuz ham madde ve pazar kaybı bakımından, geleneksel ekonomik avantajlarını kaybetmişler, ancak, sömürgelerin savunması ve idari harcamalarının azalması bakımından ise belli ekonomik kazançlar elde etmişlerdir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Batı Avrupa ülkelerinin ekonomik gelişmesinde, özellikle başlangıçta, Marshall Planı 12 çerçevesinde sağlanan yardımlar büyük rol oynamıştır. İkinci Dünya Savaşı ertesindeki yıllarda, Batı Avrupalı ülkeleri endişelendiren temel husus, Komünizm'e karşı bir Üçüncü Dünya Savaşı verilmesi ihtimalidir. Ayrıca, tartışılan bir diğer önemli konu ise Almanya'nın yeniden silahlandırılıp silahlandırılmayacağıdır. 1948 yılı sonuna gelindiğinde, üç önemli gelişme, Chuchill'in Demir Perde konuşmasındaki öngörüler üzerindeki şüpheleri ortadan kaldırmış ve fakat, Batı Avrupa ülkelerinin endişelerini artırmıştır: Bu gelişmeler, "Komünist Enformasyon Bürosu'nun ('Comunist Information Bureau') oluşturulması (Ekim 1947), Prag Darbesi (Şubat 1948) ve Berlin Ablukası'dır (Haziran 1948). Sovyet tehdidinin yarattığı baskı, İngiltere, Fransa ve Benelüks ülkeleri arasında, ekonomik ve askeri işbirliği amaçlı Brüksel Antlaşması'nın, 17 Mart 1948 tarihinde imzalanmasına neden olmuştur. 11 12 Norman, op.cit., s.1068-1069 Dönemin ABD Dışişleri Bakanı George Marshall ise, 5 Haziran 1947 tarihinde Harvard Üniversitesinde yaptığı ve "Marshall Planı" Konuşması olarak da bilinen konuşmasında; ABD'nin Dünya'da, siyasi istikrarın sağlanabilmesi amacıyla, istikrarlı bir ekonomik düzenin sağlanması için elinden geleni yapması gerektiğini vurgulamıştır. ABD Başkanı Truman, 17 Aralık 1947 tarihinde Amerikan Kongresinde yaptığı konuşmada, Kongre'den, 1.4.1948-30.6.1952 tarihleri arasında, Avrupa'ya toplam 17 milyar ABD Doları yardım verilmesini onaylamasını ve yardımların 1.4.1948 tarihinden itibaren başlamasını talep etmiştir. 1948-1951 yılları arasında Marshall Planından yararlanan Batı Avrupa ülkelerine toplam 13.3 milyar ABD Doları kaynak aktarılmış, yardımların da etkisiyle, söz konusu ülkelerin 1947 yılında toplam 119 milyar ABD Doları olan GSYİH'laları % 32.5 büyüyerek 1951 yılı sonunda 159 milyar ABD Dolarına yükselmiştir. bkz., George C. Marshall, "European Recovery Program", Harvard Üniversitesi, 5 Haziran 1947 tarihli konuşma, "The Department of State Bulletin, Vol XVI", 15 Haziran 1947, s. 1159-1160 bkz., Harry S. Truman, "1945-1953, Public Papers of the Presidents", 238. Special Message to the Congress on the Marshall Plan, 19 Aralık 1947 6

İlk Dört Genişleme Bununla birlikte, İngiltere 13, 9 Mayıs 1950 tarihinde Fransız Dışişleri Bakanı Robert Schuman tarafından yapılan "Schuman Deklarasyonu" ile temelleri atılan AKÇT'da, bir başka ifadeyle zaman içerisinde diğer ekonomik ve sosyal sektörlere de yayılarak derinleşen Avrupa bütünleşmesinde kurucu üye olarak yer almamıştır. Ancak, İngiltere, 1959 yılında, tamamen ekonomik hedeflere yönelik ve uluslararası yapıda ve bir bakıma AET yi dengeleme amacını da güden, "Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi nin (European Free Trade Association-EFTA)" 14,15 kurulmasına öncülük etmiştir. Ancak, eski sömürgeleriyle özel ilişkileri bulunmakla birlikte, İngiltere'nin ucuz ham madde ve pazar kaybı bakımından geleneksel ekonomik avantajlarının erozyona uğradığı bir dönemde, EFTA'nın kuruluşundan beklenen ekonomik kazanımları yeterince sağlayamadığı düşünülmektedir. İngiltere, İkinci Dünya Savaşı sonrasında, 1948 yılında imalat sanayi üretim endeksi en yüksek ülke iken, 1967 yılında aşağıdaki tablo'da isimleri belirtilen ülkeler arasında en düşük endekse sahip olmuştur. Bu durumun, 1961 yılı itibarıyla, Almanya'nın yabancı sermayeyi özendirici düzenlemeleri azaltma yönüne gittiği ve diğer ülkelerden iş gücü talebinde bulunduğu bir dönemde, İngiltere'nin neden AT'na üye olma talebinde bulunduğunu, ekonomik yönden açıkladığı düşünülmektedir. Tablo 1: İmalat Sanayi Üretim Endeksi 16, 1938-1967 (1958=100) 1938 1948 1959 1967 Almanya (Batı) 52 27 107 158 Fransa 53 55 101 155 İtalya 43 44 112 212 İngiltere 67 74 105 133 ABD 33 73 113 168 Japonya 58 22 120 347 Böylece, EFTA kurucu üyelerinden İngiltere ve Norveç, sırasıyla, 9 ve 10 Ağustos 1961 tarihlerinde, İrlanda'nın 31 Temmuz 1961 tarihinde yaptığı başvurunun ardından, AT'na üye olmak için resmen başvuruda bulunmuştur. Ancak, Fransa Cumhuriyeti Başkanı General de 13 14 15 16 "Britain's Answer to Mr. Schuman, The New Statesman and Nation", 17.06.1950, Cilt 39, s. 675-6 "Convention Establishing the European Free Trade Association", EFTA, Cenevre 1992 Merkezi Cenevre'de bulunan EFTA, 4 Ocak 1960 tarinde, Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre ve İngiltere tarafından imzalanan, Stokholm Konvansiyonu ile kurulmuştur. 1961 yılında ortak üye olan Finlandiya 1986 yılında, İzlanda ise 1970 yılında EFTA üyesi olmuştur. EFTA'nın günümüzde dört üyesi bulunmaktadır; İsviçre, İzlanda Lihtenştayn ve Norveç. Walter Laquer, "Europe Since Hitler", Londra, 1967, s. 194 7

İlk Dört Genişleme Gaulle, İngiltere'nin üye olmak istediğinden kuşku duyduğunu 14 Ocak 1963 tarihinde yaptığı bir basın toplantısında 17 dile getirmiş, bir kaç gün sonra, adaylık başvurusunda bulunan ülkelerle ilgili müzakereler askıya alınmıştır 18. İngiltere, 11 Mayıs 1967 tarihinde, AT'na katılmak için tekrar başvuruda bulunmuştur. İngiltere'nin üyelik başvurusunu, İrlanda, Danimarka ve Norveç'in başvuruları izlemiştir. Ancak, General de Gaulle, İngiltere'nin AT'na katılma isteğini kabul etme konusundaki olumsuz tutumunu sürdürmüştür. Bununla birlikte, Komisyon, İngiltere, Danimarka, İrlanda ve Norveç in AT'na üyelik başvuruları konusunda görüşünü 13 Eylül 1967 tarihinde bildirmiştir. Konsey, 22-23 Temmuz 1969 tarihlerinde gerçekleştirdiği toplantıda, Komisyonun anılan ülkeler ile ilgili görüşünü güncelleştirmesini talep etmiş ve Komisyon, 1 Ekim 1969 tarinde görüşünü güncelleştirmiştir. 30 Haziran 1970 tarihinde ise, aday ülkeler ile katılım müzakereleri 19 Lüksemburg'da başlamış ve Danimarka, İrlanda ile İngiltere 1 Ocak 1973 tarihinde AT'na katılmıştır 20. AT'nun ikinci ve üçüncü genişlemesi; Yunanistan'ın "Albaylar Cuntası (1967-1974)", İspanya'nın "Franco Rejimi (1939-1975)" ve Portekiz'in ise "Salazar Rejimi (1932-1968)"nden sonra demokrasiye geçişleri, özellikle demokrasiyi yaşatma çabalarının bir sonucu olarak, AT'na ayrı ayrı üyelik başvuruları ve bu başvuruların, esasen siyasi gerekçelerle AT tarafından desteklemesi ile, anılan ülkelerin AT'na katılımları ile tamamlanmıştır 21. 17 18 19 20 21 Fransa Cumhurbaşkanı de Gaulle'ün 14 Ocak 1964 tarihli Basın Konferansı, Paris, "Western European Union Assembly-General Affairs Committee: A retrospective view of the political year in Europe 1963", Mart 1964, s. 20-22. "Avrupa Birliği Kronolojisi, 1946-2002", Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, AB ile İlişkiler Genel Müdürlüğü, Mayıs 2002, s. 22 Ibid., s. 17-35 "Danimarka, İrlanda ve İngiltere", Katılım Antlaşması: 27.03.1972 tarih ve L 073 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, Uyum Protokolü: 01.01.1973 tarih ve L 002 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi. "Yunanistan", Katılım Antlaşması: 19.11.1979 tarih ve L 291 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi "İspanya ve Portekiz", Katılım Antlaşması: 15.11.1985 tarih ve L 302 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi 8

İlk Dört Genişleme Kurucu Ülkeler Tablo 2: Avrupa Birliğine Üyelik Başvuruları ve Genişleme Hareketleri 22 Almanya Belçika Fransa Hollanda İtalya Lüksemburg Üyelik Başvurusu Komisyon Görüşü Üyelik Müzakereleri Katılım Antlaşması Aday Ülke Onay İşlemi Üyelik Tarihi Birinci Genişleme 30.06.1970 22.01.1972 16.10.1972 1.1.1973 İngiltere 09.08.1961 11.05.1967 13.09.1967 10.08.1969 İrlanda 31.07.1961 13.09.1967 30.06.1970 22.01.1972 10.05.1972 1.1.1973 11.05.1967 10.08.1969 Danimarka 10.08.1961 13.09.1967 30.06.1970 22.01.1972 02.10.1972 1.1.1973 11.05.1967 10.08.1969 İkinci Genişleme Yunanistan 12.06.1975 27.07.1976 28.05.1979 28.06.1979 1.1.1981 Üçüncü Genişleme Portekiz 28.03.1977 19.05.1978 06.06.1978 12.06.1985... 1.1.1986 İspanya 28.07.1977 29.11.1978 05.02.1979 12.06.1985... 1.1.1986 Dördüncü Genişleme Avusturya 17.07.1989 31.07.1991 01.01.1993 25.06.1994 12.06.1994 1.1.1995 Finlandiya 18.03.1992 04.11.1992 01.01.1993 25.06.1994 16.10.1994 1.1.1995 İsveç 01.07.1991 31.07.1992 01.01.1993 25.06.1994 13.11.1994 1.1.1995 Beşinci Genişleme GKRY 04.07.1990 30.06.1993 30.03.1998 16.04.2003 14.07.2003 1.5.2004 Malta 16.07.1990 17.12.1999 15.02.2000 16.04.2003 08.03.2003 1.5.2004 Macaristan 31.01.1994 16.07.1997 30.03.1998 16.04.2003 12.04.2003 1.5.2004 Polonya 05.04.1994 16.07.1997 30.03.1998 16.04.2003 08.06.2003 1.5.2004 Slovakya 27.06.1995 16.07.1997 15.02.2000 16.04.2003 17.05.2003 1.5.2004 Letonya 27.10.1995 16.07.1997 15.02.2000 16.04.2003 20.09.2003 1.5.2004 Estonya 27.11.1995 16.07.1997 30.03.1998 16.04.2003 14.09.2003 1.5.2004 Litvanya 12.12.1995 16.07.1997 15.02.2000 16.04.2003 11.05.2003 1.5.2004 Çek Cum. 17.01.1996 16.07.1997 30.03.1998 16.04.2003 14.06.2003 1.5.2004 Slovenya 10.06.1996 16.07.1997 30.03.1998 16.04.2003 23.03.2003 1.5.2004 Aday Ülkeler Türkiye 14.04.1987 19.12.1989............ Romanya 22.06.1995 16.07.1997 15.02.2000......... Bulgaristan 14.12.1995 16.07.1997 15.02.2000......... Hırvatistan 21.02.2003 20.04.2004............ Üyelik Başvurusunda Bulunan Ülkeler Makedonya 22.04.2004............... 22 Norveç'te 25.9.1972 ve 28.11.1994 tarihlerinde, İsviçre'de ise 06.12.1992 tarihinde gerçekleştirilen halk oylamalarında üyeliğe karşı sonuçlar çıkması nedeniyle, bu ülkeler genişleme sürecinin dışında kalmışlardır. Birinci genişlemede Danimarka ya bağlı olması nedeniyle 1.1.1973 tarihinde AT ye girmiş olan Grönland, 23.2.1983 te yapılan halk oylamasında AT den ayrılma kararı almıştır. Bunun üzerine Danimarka Hükümeti, adanın AT Antlaşmaları kapsamı dışında bırakılması için Konsey e başvurmuş, bu konudaki anlaşma 29.11.1985 te yürürlüğe girmiş ve Grönland 1.2.1985 itibarıyla AT'den ayrılmıştır. 9

İlk Dört Genişleme Dördüncü genişleme ise; 9 Kasım 1989 tarihinde Berlin Duvarının yıkılmasının ardından, "tek kutup"lu ve tarafsızlığın "Soğuk Savaş" dönemine göre öneminin kalmadığı bir Dünya'da ve Avrupa Birliği Antlaşmasının 23 1 Kasım 1993 tarihinde onay işlemlerinin tamamlanarak yürürlüğe girdiği, böylece AB tarafından Ortak Dış ve Güvenlik Politikasının oluşturulması sonrasında, Avusturya, İsveç ve Finlandiya'nın 1 Ocak 1995 tarihinde AB'ne katılımları ile gerçekleşmiştir 24. AB'nin beşinci genişlemesi bir sonraki bölümde detayları ile ele alınmaktadır. AB bütünleşme sürecinde ilerlerken, hem uluslararası sistemden, hem de AB sisteminden kaynaklanan, çeşitli krizlerle karşılaşmıştır. Bu krizler sonrasında, AB'nin, kaybettiği dinamizmi genişleme hareketlerinde aradığı ve yakalamayı başardığı, ayrıca, genişleme süreçleri sonucunda bütünleşmeye kaldığı yerden devam ettiği düşünülmektedir. Bütün genişlemeler sırasında ortak temel sorun, altı kurucu ülke için oluşturulan sistemin, daha fazla sayıda ülke için nasıl işleyeceğidir. Bu sorun, esasen Kurucu Antlaşmalarda yapılan değişikler ile giderilmeye çalışılmıştır. 23 24 Avrupa Birliği Antlaşması (konsolide metin), 24.12.2002 tarih ve C325 sayılı Av. T. Res. Gazetesi "Avusturya, Finlandiya ve İsveç", Katılım Antlaşması: 29.08.1994 tarih ve C 241 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi Uyum Protokolü: 01.01.1995 tarih ve L 001 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi 10

İlk Dört Genişleme Tablo 3: Avrupa Birliğinde Derinleşme 25 1950 1957 1968 1970 1992 2001 I. Ekonomik Alanlar 1. Mallar/Hizmetler 1 2 3 3 4 4 2. Tarım 1 1 4 4 4 4 3. Sermaye Akımları 1 1 1 1 4 4 4. Kişiler/İşçiler 1 1 2 2 3 4 5. Taşımacılık 1 2 2 2 2 3 6. Enerji 1 2 1 1 2 2 7. Haberleşme 1 1 1 1 2 3 8. Çevre 1 2 2 2 3 3 9. Bölgesel Kalkınma 1 1 1 1 3 3 10. Rekabet 1 2 2 2 3 3 11. Sanayi 1 2 2 2 2 3 12. Para/Kredi 1 1 2 2 2 4 13. Para Değişimi (Frn. Exchange) 1 1 2 2 2 4 14. Gelirler/Vergiler 1 1 2 2 2 3 15. Makroekonomi 1 1 2 3 2 4 II. Sosyo-Kültürel Alanlar 16. Çalışma Koşulları 1 1 2 2 2 3 17. Sağlık 1 1 1 1 2 2 18. Sosyal Konular 1 2 2 2 2 2 19. Eğitim ve Araştırma 1 1 2 2 2 3 20. İşçi Hakları 1 1 1 1 1 3 III. Anayasal Konular 21. Adalet 1 1 1 2 3 4 22. Vatandaşlık 1 1 1 1 2 3 23. Katılımcılık 1 1 1 1 2 2 24. Polis ve Kamu Düzeni 1 1 1 1 1 2 IV. Uluslararası İlişkiler / Dış Güvenlik 25. Ticari Müzakereler 1 1 3 4 5 5 26. Ekonomik-Askeri Yardımlar 1 1 1 1 2 4 27. Diplomasi/IGO Üyeliği 1 1 1 1 2 4 28. Savunma 1 1 1 1 2 3 O R T A L A M A 1.0 1.3 1.7 1.8 2.4 3.3 Anahtar : 1 Politikalara ilişkin tüm kararlar üye ülkelerce alınır. 2 Politikalara ilişkin kararlar, ağırlıklı olarak üye ülkelerce alınır. 3 Politikalara ilişkin tüm kararlar AB ve üye ülkelerce müştereken alınır. 4 Politikalara ilişkin kararlar, ağırlıklı olarak AB tarafından alınır. 5 Politikalara ilişkin tüm kararlar AB tarafından alınır. 25 Mark POLLACK, Issue Areas and Level of Authority in Europe, Journal of Common Market Studies, Cilt 38, No 3, Eylül 2002 11