Bağımsızlık Sonrası Kazakistan ın Enerji Politikası

Bağımsızlık Sonrası Kazakistan ın Enerji Politikası Elnur İSMAYILOV, Türkan BUDAK Sovyetler Birliği nin yıkılmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden Orta Asya cumhuriyetleri, bağımsızlık sonrası enerji kaynaklarının üretimi ve bu kaynakların ihracı edilmesi anlamında yeni bir döneme girmiştir. Ülkelerin dış politikalarının belirlenmesinde önemli rol oynayan enerji kaynaklarının, aynı zamanda küresel ve bölgesel aktörlerin bölgeye müdahalesinin temel gerekçelerinden biri olduğu bilinmektedir. Bölgenin enerji kaynaklarından faydalanmak isteyen Rusya, Çin, ABD ve AB gibi güçler 1990 lı yıllardan itibaren bölge devletleri ile ekonomik ilişkilerini geliştirme amaçlı politikalar izlemeye başlamıştır. Buradan hareketle çalışmanın ana konusunu, zengin petrol rezervlerine sahip olan Kazakistan ın enerji kaynaklarının ve Astana hükümetinin bağımsızlığından şimdiye kadarki dönemde izlediği çok yönlü enerji politikalarının analizi oluşturacaktır. Kazakistan da, 100 yıldan fazla süredir petrol üretimi yapılmaktadır. Bu nedenle günümüzde Kazak ekonomisinin gelişmesinde ve bütçe gelirlerinin oluşmasında hidrokarbon kaynakları önemli bir paya sahiptir. Enerjinin Kazak ekonomisindeki yerini anlamak için bütçe verilerine bakmak faydalı olacaktır. 2013 ve 2014 yıllarında bütçenin takriben 2/3 ü enerji kaynaklarının ihracına dayalıdır. Ülkenin yıllık toplam ihracatının %80 ini hidrokarbon kaynakları oluşturmaktadır. Aynı zamanda Kazakistan ın eski Sovyet cumhuriyetleri içerisinde Rusya dan sonra petrol üretiminde ikinci sırada yer alması da enerjinin ülke bütçesindeki yerini ve ülkenin dünya ekonomisindeki konumunu gözler önüne sermektedir. Sadece kanıtlanmış petrol rezervleri dahi 30 milyar varil (yaklaşık 3,9 milyar ton) olan Kazakistan, bu oranladünyadaki petrol kaynaklarının yaklaşık %1,8 ni elinde bulundurmaktadır. 1 Bu- 1 BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2014, www.bp.com/content/dam/bp/pdf/ Energy economics/statistical review 2014/BPnun yanında ülkenin doğal gaz kaynaklarının 53,9 trilyon kübik feet (yaklaşık 1,5 trilyon metreküp) değerinde olduğu tahmin edilmektedir ki bu da dünyadaki doğal gaz rezervinin yaklaşık %0,8 ine karşılık gelmektedir. 2 Kazakistan ın Sahip Olduğu Hidrokarbon Rezervleri Kazakistan sahip olduğu petrol rezervlerine göre dünyada 12. sırada, doğal gaz kaynakları açısından ise 20. sırada yer almaktadır. Bunun yanında Kazak hükümeti enerji üretim hacmine göre dünyada ilk 20 ülke içerisinde bulunmaktadır. Ülkedeki ilk enerji keşifleri statistical review of world energy 2014 full report. pdf (Erişim: 03Şubat 2015) 2 a.g.m Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM) 1 Mecidiyeköy Yolu Caddesi, No:10, 34387 Şişli -İSTANBUL www.bilgestrateji.com bilgesam@bilgesam.org Tel: 0212 217 65 91 - Faks: 0 212 217 65 93 BİLGESAM Tüm hakları saklıdır. İzinsiz yayımlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

çok erken dönemde yapılmıştır. Yapılan araştırmalar sırasında ilk defa 1899 da Karagüngül olarak adlandırılan yatakta petrol bulunmuştur. Bu tarihten itibaren devam etmekte olan arama çalışmaları, Kazakistan ın enerji bakımından oldukça zengin kaynaklara sahip olduğunu kısa sürede ortaya koymuştur. 1977 yılına gelindiğinde Kazakistan daki petrol üretimi 23,3 milyon tona ulaşmıştır. Bunun 16 milyon tonu ülkenin batısında bulunan Uzen yatağından çıkarılmaktaydı. Özellikle 1990 lı yılların sonundan itibaren ivme kazanan enerji üretimi, 2004 yılında petrol üretimini 60,6 milyon ton ve doğal gaz üretimini ise 12,3 milyar metreküp seviyesine yükseltmiştir. Ülkedeki petrol üretimi 2007 senesinde 68,4 milyon ton; doğal gaz üretimi ise 15,1 milyar metreküpe ulaşmıştır. Kısa süre zarfında gerçekleştirilen bu hızlı artış doğal olarak enerji kaleminin ülke ekonomisindeki, ülkenin ise dünya enerji piyasasındaki önemini ciddi şekilde artırmıştır. 2010 yılında petrol üretimi 81,6 milyon ton; doğal gaz üretimi ise 15,9 milyar metreküp bandına yükselen Kazakistan ın, 2012 de petrol üretimi 81,2 milyon ton; doğal gaz üretimi ise 18,4 milyar metreküp olmuştur. 2013 de petrol üretimi 83,8 milyon tona ulaşmıştır. Bu oran 1991 yılına kıyasla üretimin yaklaşık olarak 3 kat artırılmış olduğunun somut göstergesidir. Doğal gaz üretimi ise aynı yıllara kıyasla takriben 5 kat artış göstererek 18,5 milyar metreküp olmuştur. Yapılan değerlendirmeler ışığında ise; 2015 de petrol üretiminin 90 milyon ton; doğal gaz üretiminin ise takriben 45 milyar metreküp olması beklenmektedir. 2018 de ise petrol üretiminin 110 milyon ton olması hedeflenmektedir. 3 Kazakistan ın Enerji Yatakları Kazakistan toprakları içerisinde yaklaşık 172 petrol ve 42 doğal gaz yatağı bulunmakta olup en zengin yataklar Kazakistan ın batısı ve Hazar Denizi ndedir. Tengiz ve Karaçaganak karada, Kaşagan ise denizde olmak üzere Kazakistan ın en büyük üç enerji yatağıdır. Bu üç yatak ülkenin enerji rezervinin yaklaşık %50 kadarına sahiptir. Tengiz yatağı 1979 da bulunmuş olup tahmin edilen rezerv miktarı 3 milyar ton (26 milyar varil) civarındadır. Yatak yılda yaklaşık 25,936,0 milyon ton üretim kapasitesine sahiptir. Ülkenin batısında yer alan Tengiz yatağı, 2012 yılı EIA (Energy Information Administration) verilerine göre dünyadaki toplam petrol üretiminde ilk sıralarda yer almaktadır. 1988 yılında üretime başlanmış ve 1993 te yapılan anlaşma ile Chevron şirketi yatağın işletim hakkını kazanmıştır. Kazakistan Hükümeti ve Chevron şirketi arasında yapılan %5050 oranında paylaşım ile Tengizchevroil kurulmuştur. Tengizchevroil şirketinin kuruluşundan önce Rus toprakları üzerinden yapılmakta olan Kazak petrol ihracatı, 2001 yılında CPC (Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu) üzerinde yapılmaya başlanmıştır. 2013 yılında Tengizchevroil Tengiz yatağından 27,1 milyon ton petrol üretmiştir. 2018 de ise petrol üretiminin 110 milyon ton olması hedeflenmektedir. 1979 yılında keşfedilmiş Karaçaganak petrol ve doğal gaz yatağı, Kazakistan ın batısında bulunmaktadır. Yatak 1984 den itibaren işletilmeye başlanmıştır. Yatak sahip olduğu rezervler bakımından dünya enerji piyasasında dikkate değer bir konuma sahiptir. 280 km 2 lik bir alanda bulunan Karaçaganak, takriben 1,2 milyar ton petrol ve 1,35 milyar metreküp doğal gaz rezervine sahiptir. 4 Karaçaganak yatağında toplam Kazak doğal gazının %23 ü bulunmaktadır. 1997 yılında imzalanan antlaşmanın ardından ENI (İtalya), BG (İngiltere), Chevron (ABD), Lukoil (Rusya) şirketlerinin katılımı ile yatağın işletilmesinden sorumlu olan Karaçaganak Petrol İşletmesi (KPO) şirketi kurulmuştur. 2006 senesinde Putin ve Nazarbayev arasında Karaçaganak rezervlerinin uluslararası platforma ihracı konusunda ortak proje yürütebileceğine dair bir 3 Kazakhstan Oil and Gas Tax Guide, 2014, www.ey.com/publication/vwluassets/kazakhstan_oil_and_gas_tax_guide_2014/$file/ey Kazakhstan_oil_and_gas_tax_guide_2014.pdf (Erişim: 25 Ocak 2015) 4 Robert Blake, EIA predicts oil production growth in Kazakhstan, (Erişim Tarihi: 11 Eylül 2014), http://kashagan.today/?p=4095 (10 Şubat 2015) 2

bildiri yayınlanmıştır. Fakat daha sonra tüm alternatifleri değerlendiren Nazarbayev yönetimi 2012 yılında yatak için yeni bir planlama düşünüldüğünü açıklamıştır. Söz konusu planlamanın 2019 2023 yılları arasında tamamlanacağı öngörülmektedir. Ülkenin en önemli enerji yataklarından biri olan Karaçaganak konumu itibariyle de önem taşımaktadır. Yatak Rusya nın Orenburg petrol rafinerisine çok yakın bir alanda bulunmaktadır. Dolayısıylahem sahip olduğu rezerv miktarı hem de Rus topraklarına yakınlığı sebebiyle Karaçaganak, enerjinin dünya pazarlarına nasıl açılacağı konusunda birtakım tartışmalara sahne olmaktadır. Karaçaganak havzasında yaşanmakta olan rekabet aslında Kazakistan için enerji, siyaset ve dış politikanın ne denli iç içe geçmiş olduğunu gözler önüne sermektedir. Astana hükümeti, Karaçaganak ta Rusya yı dengeleyici unsur olabilecek özellikte bir stratejik partner arayışındadır. Bu arayış Kazakistan ın sahip olduğu enerji kaynakları üzerinden çok yönlü bir politika oluşturmak isteği çerçevesinde değerlendirilmelidir. Kaşagan yatağı Hazar Denizi nin kuzey doğusunda yer almaktadır ve ülkedeki en büyük deniz yatağı olarak bilinmektedir. 16 milyar varil petrol rezervine sahip olduğu tahmin edilmektedir. İlk olarak 1970 li yıllarda keşfedilse dahi çevresel şartlar, teknik zorluklar ve maliyetin yüksek olması nedeniyle yatakta arama çalışmaları başlatılamamıştır. Kasım 1997 deki arama çalışmalarında ise çevresel zorluklar nedeniyle istenilen sonuç alınamamıştır. 1998 senesinde ENI (İtalya), BP (İngiltere), Exxon Mobile (ABD), Royal Dutch Shell (İngiltere/Hollanda), Total (Fransa), Phillips Petroleum (ABD), Statoil (Norveç) ve Inpex (Japonya) tarafından oluşturulan konsorsiyum araştırmalara hız kazandırmıştır. Kaşagan yatağından ilk petrol ise 2000 in yazında Vostok 1 kuyusundan çıkarılmıştır. Akabinde yapılan çalışmalar neticesinde Kaşagan ın 2012 yılı sonuna kadar faaliyete geçmesi planlanmış, Eylül 2013 de ilk üretim yapılmış, fakat boru hattında oluşan arıza sonrasında bir ay sonra durdurulmuştur. Çalışmalar beklenen neticeyi vermemiş ve yatağın açılış tarihi 2016 nın ikinci yarısı olarak duyurulmuştur. Kazak hükümeti tarafından Kaşagan yatağı için yapılan çalışmalar arasında, çıkarılacak petrolün dünya pazarına ulaştırılmasında kullanılacak muhtemel boru hatları projelerinin de değerlendirmeleri bulunmaktadır. Boru hatları taslak projeleri içerisinde en fazla öne çıkanlar şunlardır: a) Hazar boru hattı konsorsiyumu(cpc) ve Atırav Samara boru hattıyla petrolün Avrupa ya; b) Hazar Denizi ve Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) üzerinden önce Gürcistan ın Karadeniz limanlarına, oradan da Avrupa ya; c) Tüm petrolün Çin e oradan dünya enerji pazarına; d) İran üzerinden Fars Körfezi ne ve oradan Asya Pasifik bölgesi devletlerine ihracıdır. Kazakistan Enerji Sektöründe Faaliyet Gösteren Şirketler Rusya, Kazakistan ın petrol ve doğal gaz endüstrisinin gelişmesinde stratejik rolü olan devletlerden biridir. Bilindiği üzere Rusya, 2000 li yılların ortalarına kadar Kazak hidrokarbon kaynaklarının dünya enerji piyasasına taşınmasında en temel aktörlerden biri idi. Ayrıca Kazak petrolünün oldukça büyük bir kısmı Rusya pazarına ihraç edilmektedir. Bağımsızlığından sonraki dönemde Rusya nın Kazakistan daki en önemli başarısı, Kazak petrolünün Novorosiysk limanına ulaştırılmasını amaçlayan Hazar Boru Hattı nın kurulması olarak gösterilebilir. Kazakistan ın petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla ilgili yürüttüğü projelerin birçoğunda Rus şirketleri de yer almaktadır. Örneğin, Lukoil şirketi Kazakistan daki Karaçaganak yatağının işletilmesini üstlenmekte ve Aksay, Kumkolya, Kuzey Buzaçi gibi diğer projelerde de aktif rol oynamaktadır. 2002 de Lukoil ve KazMunayGaz, KazRosGaz adını verdikleri ortak bir şirket kurmuştur. Şirket Kazak doğal gazının Rusya topraklarından üçüncü ülkelere taşınmasından sorumludur. Bunun yanında Gazprom şirketi de Kazak doğal gazının Orenburg a taşınmasında önemli yetkilere sahiptir. Kazakistan da 1990 ların sonundan itibaren yabancı yatırımlara izin verilmeye başlanmıştır. Kazakistan ın petrol ve doğal gaz endüstrisine toplam 150 milyar dolarlık yabancı yatırım yapılmıştır. Kazakistan ın hidrokarbon kaynaklarının işlenmesine ilişkin genel bir değerlendirme yapıldığında, toplamda 7 şirketin (KazMunayGaz, Tengizchevroil, MangistauMunayGas, Karaçaganak Petroleum Operating, NCOC, CNPC AktobeMunayGaz, PetroKazakhstan) aktif rol oynadığı görülmektedir. Nitekim ülkedeki petrol üretiminin %86 sı bu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir. Kazak hükümetinin enerji alanındaki çıkarlarını temsil eden en önemli petrol ve doğal gaz şirketi KazMunayGaz dır. Şirket Nisan 2004 de UzenMunayGaz ve EmbaMunayGaz ın birleşmesi ile kurulmuştur. Bilindiği gibi bu şirket dışındaki diğer tüm şirketlerin yabancı sermayedarları bulunmaktadır. Bu durum ülkenin hidrokarbon yataklarının işletilmesinde Kazakistan ın yabancı şirketlere verdiği önemin en kayda değer ispatıdır. 3

Tengizchevroil şirketi ülkedeki petrol üretiminin yaklaşık %25 lik payını elinde bulundurmaktadır. Şirket, 2004 de 13,6 milyon ton petrol ve 4,7 milyar metreküp doğal gaz üretimi gerçekleştirmiştir. 2013 de petrol üretimi 27,1 milyon ton ve 2014 de 26,7 milyon ton olmuştur. 2014 de şirket 1,3 milyon ton sıvılaştırılmış gaz ve 7 milyar metreküp gaz satmıştır. Tengiz yatağından çıkarılmakta olan petrol CPC boru hattı ile Novorosiyske, demiryolu ile Odesa ve Taman a, aynı zamanda Aktau ya ve oradan Batum ve Kulevi limanlarına ihraç edilmektedir. Tengizchevroil şirketi içerisindeki Amerikan şirketleri ChevronTexaco ve ExxonMobil in payı sırasıyla %50 ve %25; Kazak şirketi KazMunayGaz ın payı %20 ve LukArko nun payı %5 dir. Grafik 1: Tengizchevroil Şirketi Hissedarları Karaçaganak Petroleum Operating (KPO) şirketi de ülkenin bir diğer önemli petrol üreticilerindendir. 4 uluslararası şirket tarafından Karaçaganak yatağının işletilmesi için 1999 da Karachaganak Petroleum Operating konsorsiyumu oluşturulmuştur. Kurulduğu dönemde İtalya nın ENI ve Britanya nın BG şirketleri %32,5 lik paya; Chevroil %20 ve Lukoil %15 lik paya sahipti. 2012 de Kazak şirketi KazMunayGaz KPO da bulunan yabancı şirketlerin payını alarak %10 luk paya sahip olmuştur. Böylece KPO da ENI ve BG nin payı %29,5, Chevroil %18 ve Lukoil %13 e kadar düşmüştür. şık %99 luk payla en büyük hissedar konumundadır. Şirket Asar, Burmaşa, Alatobe, Kalamkas ve Oymaşa gibi petrol ve doğal gaz sahalarının arama ve üretiminden sorumludur. Kaşagan ın etkin hale getirilebilmesi amacı ile NCOC (North Caspian Operation Company/Kuzey Hazar Şirketi) tarafından sondaj çalışmaları devam etmektedir. Şirketi temsil eden Kaşagan Konsorsiyumu, Batılı enerji şirketleri ve KazMunayGas dan (KMG) oluşmaktadır. Fakat konsorsiyumun başarıya ulaşamayan çalışmaları sebebiyle yatağın tam olarak faaliyete geçememesi konsorsiyumda değişikliğe gidilmesine neden olmuştur. 2001 de BP ve Statoil şirketlerinin kendi paylarını diğer şirketlere satmalarından sonra Agip Kazakistan Kuzey Hazar Konsorsiyumu olarak adlandırılmıştır. Konsorsiyum Ekim 2008 den itibaren ise NCOC (North Caspian Operation Company/ Kuzey Hazar Şirketi) olarak adlandırılmıştır. Batı nın petrol devleri ve KMG nın yanı sıra, ConocoPhilips şirketinin de hisselerini alan Çin in CNPC şirketi de %8,33 payla konsorsiyuma dahil olmuştur. Bu değişiklikle birlikte konsorsiyumda KazMunayGaz, ENI, CNPC, ExxonMobile, Royal Dutch Shell ve INPEX şirketleri yer almıştır. 2013 yılı sonunda yapılan değerlendirmelere göre, NCOC un harcamaları 50 milyar dolar civarındadır. Ekim 2013 de yatakta oluşan ekolojik ve finansal arızadan dolayı NCOC yatakta sondaj çalışmalarını durdurmuş, ancak Aralık 2014 itibariyle Kazakistan hükümeti ve NCOC arasında yapılan antlaşma ile proje yeniden başlatılmıştır. Grafik 2: Karaçaganak Petroleum Operating(KPO) Hissedar Şirketleri KPO, Kazakistan ın toplam gaz üretiminin yaklaşık olarak %45 ini elinde bulundurmaktadır. 5 Kazakistan da faaliyet gösteren bir diğer şirket olan MangistauMunayGaz, Haziran 1995 de kurulmuştur. Endonezya nın Central Asia Petroleum LTD şirketi yakla- 5 Karachaganak Petroleum Operations Production Metrics, http:// www.kpo.kz/en/operations/production-metrics.html (Erişim: 07 Şubat 2015) Çin Kazak ortak şirketi olan CNPC AktobeMunayGaz, ülkenin batısında Aktübin eyaletindeki Janajol ve Kenkiyak hidrokarbon yataklarını işletmektedir. CNPC nin şirketteki hissesi %60,28 dir. Kazak şirketi ise %25,12 lik paya sahiptir. CNPC AktobeMunayGaz 2013 yılında Kazakistan da takriben 6,5 milyon ton petrol; 3 milyar metreküp doğal gaz üretimi yapmıştır. 4

PetroKazakhstan şirketi de Kazakistan enerji sektöründe faaliyet gösteren yabancı şirketlerden biridir. PetroKazakhstan; Arıskum, Akshabulak, Kızılkiya, Kumkol, Güney Kumkol, Kuzey Kumkol, Maybulak, Nuralı, Aksay, Kuzey Nuralı yataklarının işletimini sağlamaktadır. 2003 e kadar şirket Hurricane Hydrocarbons LTD olarak bilinmekteyken 2005 de CNPC e bağlı olan CNPCI PetroKazakhstan şirketinin %50 payını almıştır. Şirket tarafından üretilen petrol demiryolu ile Aktau, Feodosiya, Novorosiysk ve Batum limanlarına taşınmakta ve oradan dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. 2013 yılında şirket 5,32 milyon ton petrol üretmiştir. Grafik 3: NCOC Hissedar Şirketleri Kazakistan bağımsızlığının ilk dönemlerinden itibaren hidrokarbon kaynaklarının dünya pazarlarına ülkenin kendi imkanları ile çıkarılmasından yana bir politika izlemiştir. Bu anlamda Nazarbayev hükümeti, ihracat amaçlı boru hatları sistemi oluşturulması stratejisini yürütmüştür. Bu strateji çerçevesinde 17 Haziran 1992 de Boru Hattı Konsorsiyumu oluşturulmasına dair Kazakistan ve Umman Sultanlığı arasında bir antlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşmanın yürürlüğe konması amacıyla 13 Temmuz 1994 de Kazakistan Cumhuriyeti Bakanlar Komitesi 790 sayılı kararla Tengiz Atırau Astrahan Novorossisk petrol boru hattı sistemi inşasını kabul etmiştir. 6 Kazak hidrokarbon kaynaklarının taşınmasını devlet şirketi KazMunayGaz a bağlı KazTransOil ve KazTransGas şirketleri üstlenmiştir. Ülkedeki mevcut petrol ve doğal gaz boru hatlarının faaliyeti büyük oranda bu şirketlerin sorumluluğunda bulunmaktadır. Enerji kaynaklarının %70 i ülkedeki boru hatları ile uluslararası pazarlara taşınmaktadır. Kazak petrolünün dünya piyasalarına çıkarılmasında en önemli rolü rol oynayan üç petrol boru hattı: CPC (Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu) boru hattı (1510 km), UAS (Uzen Atırau Samara) boru hattı (1500 km) ve Atasu Alashankou (Kazakistan Çin) boru hattıdır (2228 km). Kazak petrolü Hazar boru hattı üzerinden batıya ve Atasu Alasankou petrol boru hattı üzerinden doğuya ihraç edilmektedir. CPC; Rusya, Kazakistan ve Umman Sultanlığı tarafından 1992 de oluşturulmuştur. Bu konsorsiyum Hazar Denizi nin kuzeyindeki Tengiz yatağından çıkarılan petrolün dünya pazarına taşınmasını amaçlamaktadır. 1510 km uzunluğundaki boru hattı Kazakistan ın batısından ve özellikle Tengiz yatağından çıkan petrolü Novorosiysk limanı yakınındaki Güney Ozeerevka petrol terminaline taşımaktadır. Boru hattı yıllık yaklaşık 65 75 milyon ton petrol taşımak için tasarlanmıştır. 2012 yılı itibariyle 30 milyon ton taşıma kapasitesindedir. Bu rakamın yakın dönemde 67 milyon tona ulaşması tahmin edilmektedir ki bunun 52 milyon tonu Kazak petrolü üzerinden sağlanacaktır. İtalya ve Kazakistan arasında enerji alanındaki işbirliği, 1992 yılında İtalya nın ENI şirketinin Astana hükümeti ile yaptığı görüşmelerle başlamıştır. ENI Karaçaganak yatağında bugün ortak yönetici statüsüne sahiptir. Haziran 2014 de ENI ve KazMunayGaz Hazar Denizi nin kuzeyinde bulunan Isatay sahasının birlikte işletilmesi konusunda antlaşma imzalamıştır. Ayrıca iki enerji şirketi Kazakistan ın Hazar kıyısındaki Kurik limanında tersane inşa edilmesi ile ilgili konuda da anlaşmıştır. Petrol Boru Hatları İlk dönemlerde Umman Sultanlığı bu projeye Umman Petrol Şirketi ile dahil olmuş ve projenin finansörü olma özelliğini taşımıştır. Daha sonradan Chevron gibi Batılı petrol şirketleri de bu projeye dâhil olmak istemiştir. Bu nedenle Mart 1996 da CPC nin yeniden oluşturulması gündeme gelmiştir. Yeniden yapılanma sonrasında, Umman Sultanlığı nın payı %7 e gerilerken Rusya nın payı %31, Kazakistan ın payı ise %19 olarak belirlenmiştir. 2003 te BP şirketi konsorsiyuma dahil olmuştur. 2007 de Rusya konsorsiyumda bulunan kendi devlet payını Transneft şirketine sattıktan ve 2008 de Transneft (Rusya) şirketinin Umman ın payını almasından sonra yeniden oluşturulan konsorsiyumda 10 şirket bulunmaktadır: Transneft %31, KMG %19, Chevron %15, LukArco %12,5, ExxonMobile %7,5 ve Rosneft Shell %7,5; ENI %2 ve British Gas (BG) %2; KPV %1,75 ve Oriks %1,75. Çin şirketlerinin Kazakistan ın enerji pazarındaki toplam payının yaklaşık olarak %25 olduğu tahmin edilmektedir. Çin Kazakistan petrol ve doğal gaz sektörüne ilk defa 6 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 июля 1994 г. N 790, http://normativ.kz/view.php?id=1096 (Erişim: 05 Şubat 2015) 5

1997 de dahil olmuştur. CNPC, Kazakistan ın Aktyubinsk Petrol Şirketi nin hisselerinin %60 ını 4,3 milyar dolar karşılığında almıştır. Çin in enerji politikasında kendisinin finanse ettiği ve kendisine ithal edilecek olan hidrokarbon kaynaklarını taşıyacak olan boru hatlarının inşa edilmesi ilk sırada gelmektedir. Bundan dolayı Kazakistan enerji kaynaklarının Çin pazarlarına taşınması amaçlı 2500 km lik boru hattı inşa edilmiştir. 1997 yılında Astana ve Pekin hükümetleri arasında varılan anlaşma ile faaliyete geçen ve Kazakistan Çin boru hattı olarak bilinen projenin ilk aşamasında Aktobe bölgesindeki petrol yataklarından Atırav a kadar uzanan boru hattı 2003 te inşa edilmiştir. İkinci aşamada ise Ekim 2004 de inşasına başlanan Atasu Alashankou Petrol Boru Hattı Aralık 2005 te tamamlanmıştır. Kazakistan Çin boru hattı üzerinden ilk petrol Temmuz 2006 da Çin e ulaşmıştır. 988 km lik hattın ilk olarak 10 milyon ton taşıma kapasitesine sahip olması planlanmış ve Karaganda eyaletindeki Atasu petrol pompalama istasyonunu Çin deki Alashankou demiryolu istasyonuyla birleştirmesi kararlaştırılmıştır. Ekim 2009 da ise 794 km uzunluğundaki Kenkiyak Kumkol boru hattı inşasına başlanmıştır. Bu boru hattı Aktobe bölgesindeki ve Kazakistan ın batısındaki petrolün Çin e ihraç edilmesini amaçlamaktadır. Boru hattının işletilmesinden KMG/KazTransOil (%50) ve CNPC (%50) şirketleri sorumludur. İlk yıllarda 7 milyon ton taşıma kapasitesine sahip olan boru hattı, 2008 de 10 milyon ton, 2011 de 12 milyon ton ve nihayet 2014 den itibaren ise 20 milyon tona ulaştırılmıştır. Uzen Atırav Samara (UAS) boru hattı 1971 yılında faaliyete başlamıştır. Boru hattından petrol taşınmasında Kazakistan sınırları dahilinde KazTransOil %100 lük bir paya sahiptir. Uzen Atırav hattının yıllık 40 milyon ton, Atırav Samara hattının ise yıllık 17 milyon ton petrol taşıma kapasitesi bulunmaktadır. Ayrıca Kazak petrolü Aktau deniz terminalinden Rusya da Mahaçkala, Azerbaycan da Bakü ve İran ın kuzeyindeki Neka deniz limanlarına taşınmaktadır. Kazakistan dan aldığı petrolü kendi kuzey eyaletlerinde tüketen İran, aynı miktarda petrolü Fars Körfezi üzerinden dünya pazarlarına göndermektedir. Deniz yoluyla yıllık takriben 10-13 milyon ton Kazak petrolü taşınmaktadır. Petrolün yaklaşık %70 i ise Hazar Denizi üzerinden veya deniz kıyısı boyunca taşınmaktadır. Kazakistan, Kaşagan ve Tengiz yataklarından çıkarılan petrolün BTC üzerinden de dünya piyasalarına ulaştırılmasını istemektedir. Kazak hükümeti 2006 da Azerbaycan la imzaladığı anlaşma ile BTC üzerinden petrol taşınabilmesi için Kazakistan Hazar Taşımacılık Sistemi projesi üzerinde Harita: Kazakistan ın Enerji Boru Hatları 6

çalışmaktadır. Bu projenin iki kısımdan oluşması planlanmaktadır: Yeskene Kurık Boru Hattı ve Trans Hazar Sistemi. Projenin ilk aşamada taşıma hacminin 23 milyon ton; sonraki aşamada ise 35 56 milyon tona ulaşması hedeflenmektedir. 2008 2009 yıllarında Tengiz yatağından çıkarılan ve BTC üzerinden taşınan Kazak petrolü 2010 da taşınma maliyetindeki anlaşmazlıklar nedeniyle durdurulmuştur. 2009 da BTC üzerinden taşınan petrolün miktarı 1,9 milyon ton olmuştur. 2013 yılı sonlarına doğru taraflar aylık 400 bin ton Kazak petrolünün BTC üzerinden taşınması konusunda tekrar mutabakata varmıştır. Aktau dan tankerlerle Bakü ye taşınacak petrol, daha sonra BTC boru hattına aktarılacaktır. 2018-2020 yıllarında BTC ile 20 milyon ton Kazak petrolünün taşınabileceği tahmin edilmektedir. Kazak petrolünün küçük bir kısmı demiryoluyla Rusya ve Çin e de taşınmaktadır. Kazakistan Petrol ve Doğal gaz Bakanlığı verilerine göre 2010 da 6 milyon ton petrol demiryolu ile ihraç edilirken 2013 yılı verilerine göre demiryolu ile günlük 70 bin varil petrol taşınmıştır. Doğal Gaz Boru Hatları Sovyetler Birliği döneminde Kazakistan da doğal gazın ihraç edilmesi için oluşturulan ana hatlar, gazın Orta Asya ya, oradan Rusya ya ve ardından Güney Kafkasya ülkelerine nakledilmesi şeklinde planlanmıştır. Fakat bağımsızlıktan sonraki dönemde bu hatlar Kazakistan ın çok boyutlu dış politikası doğrultusunda çeşitlendirilmiştir. Gerçekleştirilen yeniden yapılanma sonrasında günümüzde birçok doğal gaz boru hattı faaliyete geçmiştir: Orta Asya Merkez; Buhara Taşkent Bişkek Almatı; Kazakistan Çin ve Buhara Ural. Mevcut boru hatları sahip olunan kaynakların dünya piyasalarına transferi konusunda ciddi rol üstlenmektedir. Kazakistan da doğal gaz boru hatlarının faaliyetinden KazMunayGaz a bağlı olan KazTransGaz sorumludur. Kazakistan aynı zamanda Orta Asya da üretilen enerji kaynaklarının taşınmasında transit ülke konumundadır. Türkmenistan ve Özbekistan doğal gazının Rusya ve Çin e taşınmasında Kazakistan önemli rol oynamaktadır. Kazakistan aynı zamanda Orta Asya da üretilen enerji kaynaklarının taşınmasında transit ülke konumundadır. Türkmenistan ve Özbekistan doğal gazının Rusya ve Çin e taşınmasında Kazakistan önemli rol oynamaktadır. 2013 yılı itibariyle Kazakistan üzerinden taşınan doğal gazın hacmi 99,146 milyar metreküp olmuştur ki bunun 54 milyar metreküpü Rus, 35,7 milyar metreküpü Türkmen ve 9,48 milyar metreküpü ise Özbek doğal gazından oluşmaktadır. Fakat ülke kendi sınırlarında batı ve doğu eyaletleri birleştirecek boru hatlarının yeterli olmaması nedeniyle doğu bölgelerdeki ihtiyacı gidermek için Rusya ve Özbekistan dan doğal gaz ithal etmektedir. Beyneu Bozoy Akbulak boru hattı projesi de Kazakistan için ehemmiyet arz etmektedir. Proje, ülkenin güney bölgelerinde bulunan enerji ihtiyacının giderilmesi amacını taşımaktadır. Bunun yanında enerji alanında ülkenin transit ülke olma konumuna katkı sağlayacak olan Hazar Boru Hattı ve Kazakistan Çin boru hattı projelerinin inşası devam etmektedir. 2011 de inşasına başlanan Beyneu Çimkent boru hattı ile Kazakistan ın güney eyaletlerinin doğal gaz ihtiyacı karşılanacaktır. Çin tarafından önerilen projenin finanse edilmesinde hem Kazakistan hem de Çin 500 milyon dolarlık yatırım gerçekleştirmiştir. Orta Asya Merkez boru hattı 1960 da inşa edilmeye başlanmış olup Özbekistan ve Türkmenistan doğal gazının Kazakistan üzerinden Rusya ya ulaştırılmasını amaçlamaktadır. Doğu ve Batı kollarından oluşan boru hattı sistemi Orta Asya dan Rusya ya doğal gaz taşıyan beş boru hattını birleştirmektedir. Doğu kolu Türkmenistan ın güney doğusundaki doğal gaz yataklarına, Batı kolu ise Türkmenistan ın Hazar Denizi kıyısından kuzeye doğru uzanmaktadır. Kazakistan ın batısında bu iki kol kesişmekte ve kuzeye doğru uzanarak Rusya doğal gaz sistemiyle birleşmektedir. Buhara Ural boru hattı Mayıs 1961 de Sovyetler Birliği Bakanlar Komitesi kararıyla Özbek doğal gazının Kazakistan üzerinden Rusya nın Ural bölgesine taşınması amacıyla inşa edilmiştir. İlk doğal gaz Kasım 1963 te Buhara dan Ural a ulaşmıştır. 4464 km uzunluğunda olan boru hattının 700 km lik kısmı Kazakistan topraklarından geçmektedir. İnşasına 1961 yılında başlanan Buhara Taşkent Bişkek Almatı boru hattı Özbekistan ın en önemli doğal gaz boru hattıdır. Özbekistan dan başlayarak Kırgızistan başkenti üzerinden Kazakistan a doğal gaz taşımak olup ülkenin güney eyaletinin doğal gaz ihtiyacını karşılamaktadır. 1971 yılında ilk doğal gaz Almatı ya ulaşmıştır. Kazakistan sahasında boru hattının faaliyetinden KazMunayGaz şirketi sorumludur. Türkmenistan Çin boru hattı olarak da bilinen Kazakistan Çin doğal gaz boru hattı Türkmenistan dan başlayarak Buhara Taşkent Bişkek Almatı boru hattı üzerinden Kazakistan ve Çin e doğal gaz taşımaktadır. Aralık 2009 yılında 1308 km uzunluğunda Kazakistan Çin doğal gaz boru hattı projesinin ilk etabı tamamlanmıştır. Boru hattından ilk etapta 7

yıllık 30 milyar metreküp doğalgaz taşınması, akabinde kapasitenin 40 milyar metreküpe çıkarılması hedeflenmektedir. Hattın tamamlanması için çalışmalar devam etmektedir. Sonuç Kazakistan ın coğrafi anlamda kapalı bir ülke olması, enerji politikalarını da etkilemektedir. Sovyet mirası olan enerji boru hatlarının faaliyeti ve Kazak enerjisinin dünya pazarlarına taşınmasında Rusya ya bağımlılık büyük oranda devam etmektedir. Fakat Rusya nın bölgedeki siyasi ağırlığını sürdürme politikaları, Kazakistan ın enerji sektöründeki nüfuzunu olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle, Rus şirketlerinin Kazak petrol ve doğal gaz sektörüne yapmış oldukları yatırım, Batılı ve Çinli şirketler ile kıyaslandığında oldukça düşük seviyede kalmaktadır. Kazakistan ın hidrokarbon kaynakları üzerinde Batı Rusya arasında büyük bir rekabet gözükmese de Astana hükümeti 1990 ların sonlarından itibaren Rusya nın ülkenin enerji alanındaki ağırlığını dengelemek için Batı ve Çin ile işbirliğini geliştirmeye çalışmaktadır. Bunun yanında, Kazakistan yabancı yatırımlar noktasında Rusya yı dengelemek adına Batılı şirketler ile enerji alanında ilişkileri önemsemektedir. Bunun için petrol ve doğal gazın taşınması için Rus şirketlerinin kontrolü dışında olan farklı boru hatları projeleri gerçekleştirmektedir. Rus şirketlerinin Kazak petrol ve doğal gaz sektörüne yapmış oldukları yatırım, Batılı ve Çinli şirketler ile kıyaslandığında oldukça düşük seviyede kalmaktadır. Bilindiği üzere Çin in ekonomik büyümesini sürdürmesi açısından Orta Asya devletlerinin hidrokarbon kaynaklarına rahat ulaşımı ehemmiyet arz etmektedir. Bu sebeple Pekin hükümeti Kazakistan ile enerji alanındaki işbirliğine önem vermektedir. Nitekim 2014 de Kazakistan petrol yataklarından çıkarılan petrolün %40 ının Çin şirketlerinin iştirakiyle gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Ayrıca Kazakistan ın petrol üretiminin 2020 lerde 110 milyon tondan fazla olacağı tahmin edilmektedir ki bu rakam dünyadaki petrol üreticileri arasında ilk 10 a girmek anlamını taşımaktadır. Fakat dünya pazarlarında petrol fiyatlarının giderek azalması Kazak ekonomisi için de tehlike oluşturmaktadır. Bütçesinin takriben %60 nı petrol satışından oluşturan Astana hükümeti, 28 Kasım 2014 tarihinde 2015 yılı için devlet bütçesinde petrol fiyatını $80, 2016 ve 2017 yılı için ise $90 olarak belirlemiştir. Fakat petrol satış fiyatlarının dünya piyasalarında $50 civarında değişmesi ile Astana hükümeti devlet bütçesindeki gelirlerini yeniden değerlendirmek durumundadır. Bunun enerji sektörüne yatırım yapan yabancı şirketleri de negatif etkilemesi muhtemeldir. Bu bağlamda birçok projenin durdurulabilir veya ertelenebilir. 2014 de Kazakistan petrol yataklarından çıkarılan petrolün %40 ının Çin şirketlerinin iştirakiyle gerçekleştiği tahmin edilmektedir. 8

BİLGESAM Hakkında BİLGESAM, Türkiye nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur. Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGE- SAM, araştırmalarını Türkiye nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır. BİLGESAM, Türkiye de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır. Elnur İSMAYILOV Türkan BUDAK 2001 yılında Azerbaycan da Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Uluslararası Hukuk bölümünde lisans eğitimini tamamladı. 2007-2009 yıllarında Otto von Guericke Üniversitesi nde (Magdeburg/Almanya) Savaş ve Barış Araştırmaları bölümünde yüksek lisans eğitimini almıştır. Doktorasını Post-Sovyet Güney Kafkasya ve Orta Asya da ABD ve Rusya nın çatışan Neo-Emperyalist Dış Politikaları konusu üzerine Westfalya Wilhelm Üniversitesi nde (Münster, Almanya) yapmıştır. Rusya ve ABD nin post-sovyet ülkelerine yönelik dış politikaları; Güney Kafkasya ve Orta Asya da etnik çatışmalar; emperyalizm ve neo-emperyalizm; etnik milliyetçilik teorileri; AB nin post-sovyet ülkelerinde insan hakları ve demokrasi politikası alanlarında uzmanlaşmıştır. İsmayılov, BİLGESAM da Rusya, Kafkasya ve Orta Asya uzmanı olarak çalışmalarına devam etmektedir. 2007 yılında lisans öğrenimine Abant İzzet Baysal Üniversitesi nde başlayan ve 2010 yılında öğrenci değişim programıyla Wyszsza Szkola Humanistycszna - Economiczna w Lodzi Üniversitesinde bulunan Türkan Budak, 2012 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden bölüm birincisi olarak mezun olmuştur. 2012 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler anabilim dalında başladığı yüksek lisans öğrenimine devam etmektedir. Budak, enerji ve Doğu Akdeniz alanlarına odaklanmasının yanı sıra Orta Asya bölgesi üzerine de çalışmalarını sürdürmektedir. 2012 yılının mayıs ayı itibariyle Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi nde (BİLGESAM) araştırma asistanı olarak görev yapmaktadır. 9