TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN BİR KRİZ TÜRÜ OLAN SS KRİZİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 II. BÖLGESEL SORUNLAR ve TÜRKİYE SEMPOZYUMU 1-2 Ekim 2012 TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN BİR KRİZ TÜRÜ OLAN SS KRİZİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Cihan YILMAZ a Ünzüle KURT b a Öğr.Gör., Ardahan Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Ardahan b Arş.Gör.,Ardahan Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, Ardahan ÖZ Uluslararası sermaye hareketleri ve cari açıkta ani, şiddetli daralma ve tersine dönüş durumu olarak adlandırılan SS (Sudden Stops) krizinin temelinde uluslararası sermaye hareketleri ve cari işlemler hesabı değişkenlerinde eşanlı olarak bir tersine dönüş durumunun oluşması yer almaktadır. SS krizinin oluşumu cari açık rakamlarında ithalat azalmasına bağlı oluşan tersine dönüş ile şiddetli bir üretim daralması şeklindedir. ABD konut piyasalarında başlayan ve Türkiye ekonomisinde tüm makroekonomik göstergeleri derinden etkileyen 2008 küresel ekonomik krizi özellikle SS krizine konu olan uluslararası sermaye girişleri ve cari açık rakamları üzerinde tersine dönüş etkisi yaratmıştır. Bu durumun şiddeti kapsamında SS krizi kriterlerinde incelenmesi krizin kaynağının saptanması açısından önem arz etmektedir. Meydana gelen olumsuz tablodan kurtulma bağlamında, öncelikle kaynağının doğru tespit edilmesinin önem arz etmesinden dolayı çalışma değer kazanmaktadır. Çalışmanın amacı, Türkiye ekonomisindeki gelişim sürecinde 2008 küresel ekonomik krizinin bir finansal kriz türü olan SS krizi kapsamında olup olmadığının değerlendirilmesi ve kaynağının saptanmasıdır. Bu nedenle çalışmada öncelikle SS krizi açıklanacak ardından 2008 küresel ekonomik krizine odaklanılarak krizin kaynağı saptanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: SS (Sudden Stops) Krizi, Küresel Ekonomik Kriz, Kriz Türleri ABSTRACT AN EVOLATION OF THE GLOBAL ECONOMIC CRISIS IN TURKEY AS IN THE TYPE OF SS CRISIS Sudden Stops (SS) crisis which is named as sudden, severe contraction and reversal in international capital movements and current account deficit is due to paralel reversal in international capital movements and the current account variables. The formation of SS crisis is in the form of both reversal in the reduced imports and intense contruction of production. Global economic crisis which started in US housing markets and influenced the Turkey s economy of macroeconomic indictors has created reversal effect on international capital inflows and current account figures for SS crisis. This situation is significant for the examination of the recources of SS crisis. In order to get rid of the current negative situation, this study gains importance for determining its source. The purpose of the study is whether 2008 global economic crisis is as a kind of SS crisis in development process of Turkish economy and an evoluation of the global economic crisis in Turkey as in the type of SS crisis. For this reason, SS crisis will be explained first and then will be focused on the source of 2008 global economic crisis. Key Words: SS (Sudden Stops) Crisis, Global Economic Crisis, Tpyes of Crisis 321

2 1.GİRİŞ ABD konut piyasalarında başlayan ve küreselleşme olgusu ile tüm dünya ekonomilerine yayılan 2008 küresel ekonomik krizi, Türkiye ekonomisinde de bütün makroekonomik göstergeler üzerinde etkili olmuştur. Özellikle ithalata bağlı olarak üretim yapan Türkiye ekonomisinde, dünya ticaret daralmaları sebebiyle yaşanan ithalat daralması, üretim maliyetlerini arttırmış ve başta kapasite kullanım oranları, sanayi üretim endeksi olmak üzere büyüme oranları ciddi biçimde gerilemiştir. Gerek ihracatın ithalatı karşılama oranının ortalama % 60, gerek hammadde ve yatırım mallarının toplam ithalat içerisindeki payının ortalama % 87 gibi yüksek bir oranda olduğu göz önüne alındığında; Türkiye ekonomisinin ne denli dışa bağımlı üretim yapan bir ekonomi olduğu anlaşılmaktadır küresel krizinin gelişmekte olan ülkeleri derinden etkilemesinin birçok nedeni vardır. Bu ülkelere yönelik yapılan uluslararası sermaye girişlerinin çekilmeye başlamasıyla kendini gösteren etki, büyümenin düşmesi ve talebin gerilemesiyle birlikte, gelişmekte olan ülkelere yapılan ithalatın azalması şeklinde devam etmiştir. Bu durum, gelişme yolundaki ülkelerin dış ticaret gelirlerinin düşmesine ve dolayısıyla ekonomilerinin küçülmeye başlamasına yol açmıştır. ABD deki geniş çaplı konut kredilerinin geri ödemesindeki sıkıntılarla başlayıp tüm dünyaya yayılan küresel krizin sonucu olarak, dünya genelinde borsalarda büyük düşüşler yaşanmıştır. Yatırımcılar hedge fonlardan paralarını çekmeye başlamışlar, bu da dünya çapında yeni bir satış dalgasına yol açmıştır. Tüketici kredilerini, kredi kartlarını ve otomobil kredilerini geri ödeyemeyenlerin sayısı artmıştır. SS( Sudden Stops ) krizinin temelinde, uluslararası sermaye girişi ve cari açık yatmaktadır. Ülkeye giren yabancı sermaye girişindeki ve açıktaki ani düşme ile kendini gösteren SS krizi ekonomik daralma oluşturduğu için ithalata bağımlılığı yüksek ülkelerde meydana gelme olasılığı daha kuvvetlidir. Hem önemli miktarda uluslararası sermaye çeken hem de hammadde, enerji ve sermaye malları tedarikinde reel sektörünün ithalata bağımlılığı kuvvetli olan ülkelerde, belirtilen koşulların gerçekleşmesi sonucu oluşan reel ekonomik daralma, ithalat daralmasının bir sonucu olarak üretimin bağımlı olduğu sektörlerde ciddi darboğazlara dönüşmektedir. Yaşanan reel ekonomik daralmanın ithalata bağlı olup olmadığını saptayabilmek için hammadde yatırım malı ithalatının toplam ithalat içindeki payı dikkate alınırken, cari işlemler hesabındaki tersine dönüşün kaynağının tespit edilmesi için de yine hammadde ve yatırım malı ithalatındaki değişimin cari işlemler hesabındaki değişmeye oranı esas alınmaktadır. Buna ek olarak, SS krizini daha iyi kavrayabilmek için SS fenomeni ve SS krizi kavramlarının birbirlerinden farklı olduklarına dikkat edilmelidir. SS fenomeni, uluslararası sermaye girişinde ve cari açıkta eşanlı olarak şiddetli daralma şeklinde kendini gösterirken, SS krizi ise; söz konusu fenomenin ithalat darboğazları üzerinden arz ( üretim ) şokları doğurup büyük bir ekonomik daralmaya yol açarak bir krize dönüşmesidir. Başka bir deyişle; uluslararası sermaye girişinde ani, büyük bir düşüş, ülkeden yabancı sermaye çıkışında ani, büyük miktarda artış veya her ikisinin birlikte meydana gelişidir. SS krizinin önemli bazı göstergeleri aktif fiyatlarında düşüş, ekonomik büyüme oranlarında ciddi düşüşler( özellikle negatif değerler ) kaydedilmesi, döviz kurlarında çöküş, hammadde ve yatırım malı ithalatında önemli gerileme, kapanan firma sayısında artış, kapasite kullanım oranlarında düşüş ve sanayi üretim endeksinde gerileme şeklinde sıralanmaktadır. Bu bağlamda; SS literatüründe 1990 lardan sonra tecrübe edilmiş SS krizleri olarak 1994 Türkiye, 1995 Meksika, 1997/8 Asya, 1998/9 Rusya, 2001 Türkiye ve 2001/2 Arjantin krizleri kaydedilmektedir. Çalışmada, 2008 küresel finans krizinin Türkiye ekonomisine yansımaları SS krizi bağlamında analiz edilmiştir. Yapılan analizde literatür taramalarına bağlı uluslararası sermaye girişinin GSYH ya oranı, cari işlemler hesabının GSYH ya oranı ve belli başlı reel ekonomik göstergeler üzerinden incelemeler yapılmış, veri taraması ve analiz sonucu krizin SS krizi olup olmadığı anlaşılmaya çalışılmıştır. 2.TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN BİR KRİZ TÜRÜ OLAN SS (SUDDEN STOPS) KRİZİ KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ 2.1.SS (Sudden Stops) Krizinin Tanımı SS krizi en genel ifadeyle, uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma, ülkeye net özel sermaye girişinde düşme, eşanlı olarak da cari açıkta ani ve şiddetli bir daralma olarak tanımlanmaktadır. Burada uluslararası sermaye girişi ve cari işlemler hesabı ile kastedilen uluslararası net özel sermaye girişi ve cari işlemler hesabının GDP(Gross Domestic Product) ye yani gayrisafi yurtiçi hasılaya oranıdır. Uluslararası sermaye girişinde yaşanan ani ve şiddetli daralmaya paralel olarak, cari işlemler hesabında da ani ve şiddetli bir tersine dönüşün meydana gelmesi, SS krizinin bir diğer nedeni ve olmazsa olmaz koşuludur. Uluslararası sermaye girişinde ve cari açıkta şiddetli düşme, literatürde tersine dönüş( reversal) olarak ifade edilmektedir(calvo, 1998: 35). SS krizinde önemli olan husus cari işlemler hesabındaki tersine dönüşün ihracattaki artıştan değil ithalattaki azalmadan kaynaklanmasıdır. İthalat kalemleri içerisindeki daralmanın da tüketim malları kaynaklı değil hammadde ve yatırım malları kaynaklı olması gerekmektedir(samur, 2011: 83). SS krizinin tanımını daha net yapabilmek için SS fenomeni ve SS krizi kavramlarına netlik kazandırmak önem arz etmektir. SS fenomeni SS krizinin temelini oluşturmakla beraber her SS fenomeni SS krizini doğurmayabilir. SS fenomeni uluslararası sermaye girişinde ve eşanlı olarak cari işlemler hesabında ani ve şiddetli bir tersine dönüş olarak tanımlanırken, SS krizi, söz konusu fenomenin ithalat darboğazları aracılığıyla üretim şoklarına dönüşmesi olarak tanımlanmaktadır(samur, 2010: 83). Literatürde Sudden Stops( SS ) tabiri yerine dış şok(external shock) ve ani şok(sudden shock) kavramlarının kullanıldığı da görülmektedir(bordo, 2006: 5-25). Edwards ın tanımına göre SS fenomeni büyük miktarda uluslararası sermaye girişi gerçekleşmekte olan bir ekonomide yabancı sermaye girişinde büyük bir daralmadır(edwards, 2004: 1-2). Yani bir ekonomide yüksek miktarda yabancı sermaye girişi yoksa azalmanın miktarı önemsenmeksizin SS krizinden bahsedilemez. Özellikle reel ekonomisi ithalata bağlı üretim yapan ekonomilerde ithalat daralması, ekonomiyi ciddi üretim şoklarına götürmektedir. Buradan hareketle ekonomide ani uluslararası sermaye çıkışı ve eşanlı olarak cari işlemler hesabında ani bir tersine dönüş yaşansa bile bu durum üretim şoklarına neden olmazsa SS krizi olmuş sayılmaz 322

3 sonucuna ulaşılabilmektedir. Bir diğer ifadeyle SS krizi bir dışsal krizdir. Çünkü her ne kadar tek başına yetersiz olsa da söz konusu krizin kaynağı uluslararası sermaye girişlerindeki azalmadır. Bununla birlikte SS krizinin ortaya çıkması ihtimalini yalnızca ülkeye giren uluslararası sermaye belirlememektedir. Ancak zaman zaman uluslararası sermaye girişinin SS krizi üzerinde riski azaltıcı bir etkisi olabilmektedir. Net uluslararası özel sermaye girişinde(fdi-foreign Direct Investment) ani ve şiddetli daralma meydana gelme ihtimali düşeceğinden dolayı, uluslararası sermaye girişi içerisinde doğrudan yabancı yatırımların payı arttıkça ve ortalama vade uzadıkça SS krizi riski azalmaktadır. Görüldüğü üzere, uluslararası sermayenin vade yapısı ve bileşimi de söz konusu krizin oluşmasında önemli bir etken konumundadır. Literatürde SS krizinin kilit kavramları şu şekildedir; Uluslararası sermaye girişinde ve cari açıkta ani, şiddetli bir düşüş ve tersine dönme (Hutchison ve Noy, 2004: 2-14), Ekonomide büyük bir daralma, toplam üretimde, büyüme oranında ani büyük bir düşüş(mendoza, 2006: 1), Aktif fiyatlarında çöküş(mendoza, 2001: 1), Ticaret konu edilmeyen mal fiyatlarının ticarete konu mal fiyatlarına oranında düşme(samur, 2010: 88), Reel Döviz kurunda çöküş(mendoza, 2001: 1). Söz konusu kriterlerin başında yer alan uluslararası sermaye girişinde ve cari açıkta ani ve şiddetli tersine dönüş SS krizinin sebebiyken, diğer faktörler sonuç durumundadır. Uluslararası sermaye girişi ile cari açıktaki ani ve şiddetli düşüş kavramları, ampirik olarak anlamlı hale getirilmek ve değerlendirme yapılırken bir standarda bağlı kalmak amacıyla sayısallaştırılmıştır. Bu bağlamda, literatürde farklı görüşler bulunmasına rağmen 2008 küresel ekonomik krizinin SS krizi kapsamında değerlendirildiği çalışmada aşağıdaki kıstaslar esas alınmıştır: Uluslararası sermaye girişinde ve eşanlı olarak cari açıkta aniden GDP nin %3 ünü aşacak kadar bir düşüş(catao, 2006: 7), Enerji, hammadde, sermaye malları ve yarı mamül ithalat toplamındaki düşmenin cari açıktaki düşmeye oranının en az %50 olması(samur, 2008: ), Yarı mamül dahil sermaye malları ithalatındaki değişmenin sabit sermaye birikimindeki değişmeye oranının en az %20 olması(samur, 2008: ), Hammadde ve enerji yatırım malları toplam ithalatındaki yıllık değişmenin, hammadde ve enerji tüketimi ile gayrisafi sabit sermaye oluşumu toplamındaki değişmeye oranının en az %50 olması(samur, 2008: ), Reel sektörde faaliyet gösteren firmaların en az %10 unun kapanması(samur, 2008: ). Yukarıda sayılan kıstaslardan uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma ve cari işlemler hesabında tersine dönüş SS krizinden söz edebilmek için olmazsa olmaz koşulken, akabinde sayılan kıstaslardan herhangi birinin gerçekleşmemesi halinde SS krizi vuku bulmuş sayılmamaktadır(samur, 2008: ). 2.2.Türkiye Ekonomisinde Küresel Ekonomik Krizinin SS Krizi Kapsamında Değerlendirilmesi Bir dünya krizi olan küresel ekonomik kriz, Türkiye ekonomisinde de önemli ölçüde etkili olmuştur. Bu bağlamda 2008 krizi, teşhisinin ve etkilerinin daha net anlaşılabilmesi açısından analize değer bulunmuş ve yukarıda sayılan beş temel kıstas çerçevesinde SS krizi kapsamında olup olmadığı değerlendirilmeye çalışılmıştır. 2.3.Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye Ekonomisine Yansımaları Küresel ekonomik kriz, 2007 yılından itibaren ABD ekonomisini ve 2008 yılı sonundan itibaren de tüm dünya ekonomilerini etkisi altına almış bir dünya krizidir dünya ekonomik krizinin birçok belirleyicisi bulunmaktadır. Öncelikle yüksek petrol fiyatları, tahıl üretiminin petrole bağlı olması nedeniyle gıda maddelerinin fiyatlarının yükselmesine neden olmuştur. Bu durumda enflasyon kaçınılmaz olmuş ve daha da ileri düzeye ulaşarak stagflasyona dönüşmüştür(erman, 2010: 134). Şubat 2008 itibariyle enflasyon birçok ülkede % düzeyine çıkmıştır. Buna ek olarak bir diğer olumsuz gelişme de işsizlik noktasında gerçekleşmiştir yılında işsizlik dünya genelinde 20 milyon artmış ve 200 milyonun üzerine çıkmıştır(erman, 2010: 135). ABD hükümeti olağanüstü önlemler almış, ABD Hazinesi ve ABD Merkez Bankası FED, bankalar, sigorta şirketleri, para piyasası fonları ve ticari kağıtlar piyasası dahil hemen hemen tüm finansal sistemi sigorta ederek, güven krizini aşmaya çalışmışlardır(özkan, 2009: 45). Küresel krizin bir diğer belirleyicisi de Bretton Woods un çökmesinden sonra sermaye gelirlerinin ulusal gelirden aldıkları payın artmasıdır. Gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan sermaye fazlalarının finans sektörüne kayması bu durumun belirleyicisi olmuştur. Bu fazla sermayenin oluşturduğu likidite fazlası gelişmekte olan ülkelere geçiş yapınca bu ülkelerdeki finansal yapının hazır olmaması sonucu kırılgan finansal piyasalar oluşturulmuştur(erman, 2010: 136). Bu gelişmeler, finansal sektöre olan güveni hızla düşürmüş, bankalararası borç piyasası donma noktasına gelmiştir. Finansal kriz süratle gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere sıçramıştır. Avrupa da Belçika, Hollanda ve Lüksemburg hükümetleri büyük bir banka olan Fortisbank a müdahale ederek iflastan kurtarmış, toplam aktif büyüklüğü 600 milyar doları aşan Dexia, Fransa, Belçika ve Lüksemburg hükümetlerinin müdahalesiyle kurtarılmıştır(özkan, 2009: 44). İlk olarak ABD nin ekonomik göstergelerine göre 2007 yılı sonunda ortaya çıkan olumsuzluklar, 2008 yılının ilk yarısında ciddi olarak hissedilmiştir. 5 trilyon dolar büyüklükte olan konut kredilerinin yarısına yakınını elinde bulunduran Fannie Mac ve Freddie Mac adındaki hükümet destekli iki dev konut kredisi şirketinin sıkıntıya düşmesi küresel krizin ayak sesleri olmuştur. Bu kuruluşların hisse senetleri 7 ay içinde % 92 değer kaybına uğramıştır(coşkun, 2011: 67). 323

4 Aşırı likidite, emlak ve türev piyasalarında düzenleme ve denetleme eksikliğiyle birleşince, ABD de büyük bir finansal kriz oluşmaya başlamıştır. Ev fiyatları, FED in faizleri düşük tutma politikasının sonucu olarak emlak piyasasında oluşan aşırı talep sebebiyle, 2008 yılına kadar sürekli artmıştır. Ev fiyatlarının yıllık kira gelirlerine oranı normal zamanlarda % 9 11 arasında dalgalanırken, bu oran 2006 yılı sonu itibariyle emlak piyasasındaki balonun varlığını gösterir şekilde % 14,5 seviyelerine çıkmıştır(cecchetti, 2008: 2). ABD de hane halkı borç stoku 13 trilyon dolara ulaşırken, bunun % 75 i mortgage kredilerinden oluşmaktaydı. Mortgage sistemi esasta ABD de ortaya çıkmış bir kredi sistemi iken, ABD nin söz konusu sistemi likidite fazlalarını değerlendirmekte bir araç olarak kullanılmaya başlanması bu sistemin krize neden olmasını sağlamıştır(özsoylu vd, 2009: 60). Başlangıçta, mortgage kredilerinin büyük ağırlığı prime mortgage olarak adlandırılan ve yüksek kaliteli müşterilere verilen kredilerden oluşmaktaydı(eğilmez, 2011: 66). Zaman içerisinde düzenleme ve denetleme eksikliği sebebiyle, subprime mortgage olarak adlandırılan ve eşik-altı da denilen düşük kredi notuna sahip tüketicilere verilen konut kredilerinin arttığı görülmüştür. Oluşturulan sistem sonunda geri dönüşüm sırası geldiğinde yaşanan sıkıntılar, iflasları ve krizi getirmiştir(sönmez, 2009: 26). Söz konusu kredilerin faizlerinin değişken olması ödeme sıkıntılarının oluşmasında etkili olmuştur. ABD ekonomisinde yıllarında 11 kez faiz indirimine gidilmiş ve FED faizleri % 6.5 seviyesinden % 1.75 seviyesine indirmiştir. Bunun devamında yine FED 2003 yılında faiz indirimine devam etmiş ve faiz oranları 45 yılın en düşük seviyesi olan % 1 seviyelerine çekilmiştir. Yaratılan bu ortam söz konusu dönemdeki resesyondan çıkış için yapılmış ve başarılmıştır. Piyasalarda oluşturulan bu düşük faiz ortamının süreceği fikri yerleştirilince konut kredileri talebi de hız kazanmıştır. ABD ekonomisinde kontrolsüz bırakılan konut kredileri ciddi balonlar oluşturmuştur yılına gelindiğinde FED, enflasyonla mücadele edebilmek adına tekrar faiz artırımına yönelmiş ve değişken faizlerle alınan konut kredilerinin geri ödeme sorunu ortaya çıkmıştır(ünal ve Kaya, 2009: 4-5). Sonuç olarak, ABD de 2001 yılındaki krizi aşmak üzere uygulanan düşük faiz politikasıyla oluşturulan likidite fazlalarını değerlendirmek için kullanılan mortgage sistemi, düşük faizlerin etkisiyle ve ekonomik genişlemeyi desteklemek amacıyla ödeme gücü yeterli olmayan insanlara da kredi verilmesi sonucu çökmeye başlamıştır. Lehman Brothers gibi dev finans şirketlerinin batışı, yeni bir zarar dalgası oluşturmuştur. Kriz, eşik-altı konut kredileriyle desteklenen yüksek riskli yüksek getirili tahvilleri alan birçok Avrupa bankasına sıçramıştır(engelen, 2008: 59). Böylelikle kriz artık sadece ABD nin değil, küreselleşme olgusuyla birlikte tüm dünyanın krizi haline gelmeye başlamıştır. ABD ekonomisinde başta finans sektörü olmak üzere yaşanan sıkıntılar, kısa bir sürede tüm makroekonomik göstergeleri olumsuz etkilemiştir yılında ABD cari işlemler hesabının GSYH ya oranı bir önceki yıla göre % 2,1 oranında daralması ticaret hacimlerinin gerilediğinin en önemli göstergesidir. Özellikle ABD ekonomisinin yüksek ithalat rakamları ile yüksek cari açıklar verdiği bilgisi göz önüne alındığında, ticaret hacmi daralması daha net olarak anlaşılmaktadır. Bu duruma paralel olarak gelişen bir diğer makroekonomik gösterge de reel ekonomik büyüme oranlarıdır yılında ABD ekonomisi bir önceki yıla göre % 2,2 küçülürken, 2009 yılında ise % 3,1 oranında küçülmüştür. Ekonomik krizden etkilenen bir diğer önemli makroekonomik gösterge ise işsizlik oranlarıdır. Özellikle 2009 yılında işsizlik oranı bir önceki yıla göre % 3,4 artış göstermiştir. Söz konusu makroekonomik göstergelerin ayrıntıları Tablo.1. de verilmiştir. Tablo 1. ABD Ekonomisi Makro Ekonomik Göstergeleri Reel Ekonomik Büyüme Oranları 2,6 1,9-0,3-3,4 3,0 İşsizlik Oranları 4,6 4,6 5,8 9,2 9,6 Enflasyon Oranları 3,2 2,8 3,8-0,3 1,6 Cari İşlemler Hesabı (Milyon Dolar) Kaynak: Küreselleşme olgusunun 1980 li yıllardan itibaren tüm dünyada yayılması herhangi bir ülkedeki sorunun söz konusu ülkenin ilişkilerinin güçlü olduğu ülkeler başta olmak üzere tüm dünya ekonomilerine yayılmasını hızlandırmıştır. Türkiye ekonomisi de özellikle 1990 lı yıllardan itibaren söz konusu sürece dahil olmuş ve reel üretimi ithalata bağlı bir ülke durumuna gelmiştir. İşte tam bu noktada küresel ekonomik krizden etkilenen ülkeler arasında yer almaktadır. Kriz döneminde ülkelerin üretim hacimlerinin düşmesi ve ticaret hacimlerinin daralması, Türkiye ekonomisinde ithalatın sınırlı hale gelmesi ve buna paralel olarak pahalılaşması ekonomik durgunluğu beraberinde getirmiştir. Türkiye ekonomisinin yıllarında yaşadığı derin ekonomik krizden çıkış noktasında bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılmış olması, 2008 krizinde bankacılık sektörünün fazla yara almamasının en önemli nedenidir. Söz konusu krizde Türkiye ekonomisinde asıl etkilenen kesim, dünya ticaret hacimlerinin daralmasına bağlı olarak üretim daralmalarının yaşandığı reel sektördür(kurt, 2009: 24) yılı reel ekonomik büyümenin bir önceki yıla göre % 4,1 oranında düşmesi reel sektörün küresel ekonomik krizden ne ölçüde etkilendiğinin göstergesidir. Ayrıca, 2009 yılında bir önceki yıla göre kapasite kullanım oranlarının % 9,8, buna paralel olarak sanayi üretim endeksinin % 8,7 oranında gerilemesi söz konusu dönemde Türkiye ekonomisinin geldiği noktayı net olarak göstermektedir. Tablo.2. küresel ekonomik kriz döneminde Türkiye ekonomisindeki temel makroekonomik göstergelerin izlediği seyri açık bir biçimde göstermektedir. Tablo 2.Türkiye Ekonomisi Makroekonomik Göstergeleri Reel Ekonomik Büyüme (%) 6,9 4,7 0,7-4,8 0,7 Kapasite Kullanım Oranları (%) 81,0 78,3 75,2 65,0 67,7 324

5 Sanayi Üretim Endeksi (% Değişme) 7,8 6,9-0,9-9,6 12,7 Enflasyon Oranları (%) 9,7 8,4 10,1 6,5 6,4 İşsizlik Oranları (%) 9,9 9,9 11,0 14,0 11,9 İMKB 100 Endeksi (Bin) Cari İşlemler Hesabı (Milyon Dolar) Kaynak: Tablo 2. incelendiğinde, özellikle küresel ekonomik krizin etkilerinin tam anlamıyla hissedildiği 2009 yılında tüm makroekonomik göstergelerin olumsuz seyir aldığı görülmektedir. Özellikle cari işlemler hesabında görülen iyileşme, ekonomisi ithalata bağımlı üretim yapabilen Türkiye ekonomisi için üretim gerilemesinin kaynağı olarak gösterilebilir. Grafik.1. de görüldüğü gibi 2009 yılındaki cari işlemler açığındaki iyileşme ihracat artışından değil ithalat hacmindeki azalıştan kaynaklanmaktadır. Nitekim söz konusu yılda toplam ihracat yaklaşık 30 milyon dolar azalırken, toplam ithalat yaklaşık 60 milyon dolar azalmıştır. Küresel ekonomik krizin oluşturduğu dünya ticaret daralmalarının, Türkiye ekonomisinde de ithalat aracılığıyla reel üretimi etkilediğinin bir kanıtı olarak Grafik.2.1. oluşturulmuştur. Grafik 1. İthalat İhracat Rakamları (Milyon Dolar) Kaynak: http//: Tüm bu reel üretim ve dış ticaret daralmalarına paralel olarak, ekonomik anlamda önem arz eden enflasyon oranları ve işsizlik oranları da küresel ekonomik krizden olumsuz yönde etkilenmişlerdir. Küresel ekonomik krizden ilk etkilenen makroekonomik gösterge olan enflasyon oranı, 2008 yılında uzun yıllar sonra ilk kez çift haneli değer alarak % 10,1 oranında gerçekleşmiştir. İşsizlik oranı yine tüm bu olumsuzluklara bağlı olarak 2008 yılında % 11, 2009 yılında % 14 gibi yüksek oranlara ulaşmıştır. 2.4.SS (Sudden Stops) Krizi Kapsamında Türkiye Ekonomisinde Küresel Ekonomik Krizin Analizi Küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisindeki oluşumu SS krizi kapsamında incelenirken para veya bankacılık krizlerinden birinin varlığı, uluslararası sermaye girişleri, cari işlemler açığı ve reel ekonomik göstergeler 4 ana kriter olarak ele alınmakta ve buna ek olarak yukarıda açıklanan alt kriterlere dikkat edilmektedir. Söz konusu ana kriterler aşağıda maddeler halinde verilmiştir(samur, 2011: ): Para ve bankacılık krizlerinden en az birinin varlığı, Uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma(calvo,1998:1), Cari açıkta ani ve şiddetli düşme, Reel ekonomik daralma. Yukarıda sıralı kriterler üzerinden yapılan analizde küresel ekonomik krizin Türkiye ekonomisinde görülmeye başlandığı yıl olan 2008 yılı merkez olmak üzere, iki yıl öncesi ve iki yıl sonrası veriler ele alınmıştır. Bunun gerekçesi, SS krizinin meydana geldiğinde t kriz yılı olmak üzere toplam üretim ve ekonomik büyüme oranı t-2, t-1, t, t+1, t+2 yılları itibariyle v şeklinde bir patika izlediği bilgisidir(hutchison ve Noy, 2004: 3). Literatürde büyüme oranlarının v şeklindeki hareketi Meksika dalgası olarak adlandırılmaktadır. Nitekim küresel ekonomik kriz döneminde gerçekleşen rakamlar incelendiğinde, büyüme oranlarının söz konusu şekilde geliştiği görülmektedir. 2.5.Para veya Bankacılık Krizlerinden Birinin Varlığı ABD ekonomisinde öncelikle finans sektöründe faiz uyumsuzlukları kaynaklı başlayan ve kredi geri ödemelerinde yaşanan aksamalar nedeniyle konut sektöründe ani fiyat düşüşlerine neden olan küresel ekonomik kriz, doğurduğu finansal istikrarsızlık ve ekonomik daralma unsurlarının varlığı ile bir para krizi, kredi geri ödemelerinde yaşanan ciddi problemler ve finans kuruluşlarının iflasları ile de bankacılık krizidir. Türkiye ekonomisi için hem mortgage sisteminin tam gelişmemesi hem de bankacılık sektörünün sıkı düzenlemeler yaşaması gibi nedenlerle bir bankacılık krizi oluşmasa da, döviz kurlarındaki değişmeler, ekonomik daralma ve finansal istikrarsızlık gibi sonuçları doğurması 325

6 açısından bir para krizi söz konusudur. Bu bağlamda küresel ekonomik kriz, SS krizi analizinde ilk kriteri sağlamaktadır. 2.6.Uluslararası Sermaye Girişinde Ani ve Şiddetli Daralma İkinci kriter olarak ele aldığımız uluslararası sermaye girişlerinde esas alınacak olan gösterge sermaye ve finans hesabının GSYH ya oranıdır. Burada göz önünde bulundurulacak olan kıstas söz konusu oranda bir önceki yıla göre en az %3 düşüş kaydedilmesidir. Tablo 3.Uluslararası Sermaye Girişleri Sermaye Finans Hs/GSYH Kaynak: Tablodaki veriler ve verilerinden yararlanarak hesaplanmıştır. Tablo.3. te görüldüğü gibi 2009 yılında sermaye ve finans hesabının GSYH ya oranı % 1 olarak gerçekleşmiş ve bir önceki yıla göre % 3,65 oranında düşmüştür. Bu bilgiden hareketle Türkiye ekonomisinde küresel ekonomik krizin SS krizi kapsamında değerlendirilmesinde ikinci koşulu da sağladığı sonucuna varılmaktadır. Buna ek olarak Tablo.4., yabancı sermaye girişlerindeki ani ve şiddetli daralmanın daha net görülebilmesi için hazırlanmıştır. Belirtilen yıllarda ülkeye giren toplam yabancı yatırımlara bakıldığında, krizin en çok hissedildiği 2008 ve 2009 yıllarında ne kadar ani ve şiddetli bir düşüş olduğu net bir biçimde görülmektedir yılında toplam yabancı yatırım tutarı, bir önceki yıla göre yaklaşık 15 milyon lira, 2009 yılında ise yine bir önceki yıla göre yaklaşık 23 milyon lira düşüş göstermiştir. Tablo 4.Türkiye Yabancı Sermaye Girişi (Milyon TL) Yıllar Net-Doğrudan Net-Hisse Yatırım Senedi+Borç Senedi Net-Diğer Yatırımlar TOPLAM Kaynak: Cari İşlemler Hesabında Ani ve Şiddetli Daralma Üçüncü kriter olarak, cari işlemler hesabında meydana gelen ani ve şiddetli daralmanın hesap edilmesi için kullanılan cari işlemler hesabının GSYH ya oranı ele alınmaktadır. Söz konusu oran için göz önünde bulundurulacak kıstas, bir önceki yıla göre en az % 3 düşüş kaydedilmesidir. Tablo 5.Cari İşlemler Hesabı / GSYH Cari İşlemler Hs./GSYH 6,11 5,90 5,65 2,20 6,63 Hammadde ve Yatırım Malları İthalatı Yıllık Değişme Miktarı/ Cari (22,30) (796,98) (210,22) (113,85) Açıktaki Yıllık Değişme Miktarı 1 Kaynak: Tablo 5.İncelendiğinde küresel ekonomik krizinin Türkiye ekonomisinde görülme yılı olan 2009 yılında cari işlemler hesabı / GSYH oranın bir önceki yıla göre % 3.45 oranında azaldığı görülmektedir. Bu azalış kıstas olarak aldığımız % 3 lük oranın üzerindedir. Bu azalış, Türkiye ekonomisinde küresel ekonomik krizin SS krizi kapsamına söz konusu kriter dahilinde girdiğini göstermektedir. Cari işlemler hesabındaki ani daralma kıstası incelenirken önemli olan bir husus da söz konusu daralmanın kaynağıdır. Bu bağlamda Tablo.5 te, hammadde yatırım malı ithalat miktarındaki yıllık değişmenin cari açıktaki yıllık değişme miktarına oranına yer verilmiştir. Burada eşik olarak kabul edilen oran % 50 dir. Tablo incelendiğinde krizin ilk sinyallerinin alındığı 2008 yılı ve etkilerinin tamamen hissedildiği 2009 yılında bu oranların % 50 lik eşik oranın çok üzerinde olduğu görülmektedir. Bu durumda, küresel ekonomik kriz döneminde Türkiye ekonomisinde cari işlemler hesabında yaşanan iyileşmenin hammadde ve yatırım malı ithalatındaki daralmadan kaynaklandığı sonucuna varılmaktadır. Söz konusu durumun bir ispatı da hammadde ve yatırım malı ithalatının toplam ithalat içerisindeki payıdır yılında % 89, 2009 yılında % 85 gibi yüksek oranlarda gerçekleşen bu kriterler Türkiye ekonomisinin ithalata bağlı üretim yapan bir ekonomi olduğunun göstergesidir. Sonuç olarak üçüncü kriter olan cari işlemler hesabında ani ve şiddetli daralmanın küresel ekonomik kriz dönemimde gerçekleştiği saptanmıştır. Tüm açıklamalara ek olarak cari işlemler hesabının 5 yıllık seyri aşağıdaki grafikte yer almaktadır. 1 Parantez içerisindeki rakamlar negatif değerleri ifade etmektedir. 326

7 Grafik 2.Cari İşlemler Hesabı (Milyon Dolar) Kaynak: Grafik.2, cari işlemler hesabındaki tersine dönüş durumunu açık bir şekilde göstermektedir. Nitekim 2009 yılında söz konusu hesabın yaklaşık olarak 28 milyon dolarlık bir azalma gösterdiği grafikten anlaşılmaktadır. Bu noktada söz konusu tersine dönüşün ithalat daralmasından kaynaklanması önem arz etmektedir. Aksi takdirde cari işlemler açığının azalması ekonomi için olumlu bir gösterge oluşturacakken, ithalata bağlı üretim yapan Türkiye ekonomisinde söz konusu tersine dönüş üretim gerilemelerinin nedenidir. 2.7.Reel Ekonomik Daralma Dördüncü kriter olan reel ekonomik daralma kapsamında, enerji, hammadde, sermaye malları ve yarı mamül ithalat toplamındaki düşmenin cari açıktaki düşmeye oranının en az % 50 olması, yarı mamül dahil sermaye malları ithalatındaki değişmenin sabit sermaye birikimindeki değişmeye oranının en az % 20 olması, hammadde ve enerji yatırım malları toplam ithalatındaki yıllık değişmenin, hammadde ve enerji tüketimi ile gayrisafi sabit sermaye oluşumu toplamındaki değişmeye oranının en az % 50 olması ve reel sektörde faaliyet gösteren firmaların en az % 10 unun kapanması olmak üzere 4 kriter esas alınmaktadır. Öncelikle yukarıda sayılan kriterlere ait gerçekleşmelerin görülebilmesi için Tablo.2.6 oluşturulmuştur. Reel ekonomik daralma bağlamında göz önünde bulundurulacak ilk gösterge GSYH daki değişme oranlarıdır yılından itibaren bir gerileme sürecine giren büyüme oranı bir önceki yıla göre 2008 yılında %4, 2009 yılında %5,5 seviyelerinde gerilemiştir. Küresel ekonomik krizin etkilerinin tam olarak görüldüğü 2009 yılında %-4,8 oranında gerçekleşen söz konusu oran Türkiye ekonomisindeki daralma ve küçülmenin net bir göstergesidir. GSYH daki bu küçülmenin kaynağı SS fenomeninin tespiti açısından önem arz etmektedir. Söz konusu küçülme ithalat yapılamamasına bağlı üretim gerilemesinden kaynaklanıyorsa bu bir dış şoktur ve SS fenomeninin varlığının göstergesidir. 327

8 Tablo 6. Reel Ekonomik Göstergeler C.YILMAZ, Ü.KURT / II. BÖLGESEL SORUNLAR ve TÜRKİYE SEMPOZYUMU Yıllar Reel Ekonomik Büyüme (%) 6,9 4,7 0,7-4,8 9,2 Hammadde İthalatı (Milyon Dolar) Hammadde İthalatı / Toplam İthalat (Milyon Dolar) 71,31 72,70 75,30 70,60 70,84 Hammadde ve Yatırım Malı İthalatı/Toplam İthalat (%) 88,02 88,61 89,00 85,00 86,00 Yatırım Malı İthalatı (Milyon Dolar) Yatırım Malı İthalatı / Sabit Sermaye Yatırımları (%) 19,05 16,64 22,20 19,82 24,32 Kapanan Firma Sayısı Kaynak:// Tablodaki veriler incelendiğinde, cari açıktaki daralmanın hammadde ve yatırım malı ithalatındaki daralmadan kaynaklandığı saptanmaktadır. Bu bağlamda, reel ekonomik daralma başlığı altında incelenen birinci kriter sağlanmış olmaktadır. Daha net bilgi vermesi amacıyla Grafik 3. oluşturulmuş ve 5 yıllık mal gruplarına göre ithalat gerçekleşmeleri sunulmuştur. Üretim gerilemesi ve cari işlemler hesabındaki iyileşmenin yatırım malı ve hammadde ithalatındaki sert düşüşlerden kaynaklandığı grafikten de görülmektedir. Grafik 4. Mal Gruplarına Göre İthalat Rakamları Kaynak: yılında hammadde ithalatı bir önceki yıla göre 52,2 milyon dolar gerileyerek 99,5 milyon dolar olarak gerçekleşirken, yatırım malı ithalatı yaklaşık olarak 6,5 milyon dolar gerileyerek 21,4 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Reel ekonomik daralma kriterinin alt kıstası olan ikinci maddede yatırım malları ithalatındaki değişmenin sabit sermaye yatırımlarındaki değişmeye oranı verileri Tablo.7. de gösterilmektedir. Tablo incelendiğinde 2008 yılında söz konusu göstergenin eşik oran olan % 20 nin üzerinde % 22,20 olarak gerçekleştiği bunu takiben 2009 yılında % 20 ve 2010 yılında % 24,32 oranında gerçekleştiği ve söz konusu kriterinde sağlandığı görülmektedir. Tablo 7. Reel Ekonomik Göstergeler Yıllar Sabit Sermaye Yatırımları (Milyon TL) Döviz Kuru (Dolar) 1,40 1,15 1,52 1,48 1,53 Sabit Sermaye Yatırımları (Milyon Dolar) Yatırım Malı İthalatı /Sabit Sermaye Yatırımları (%) 19,05 16,64 22,20 20,00 24,32 Kaynak: Bir diğer kriter olan kriz döneminde kapanan firma sayısının bir önceki yıla göre en az % 10 artması göstergesi de Tablo 6 da görüldüğü gibi 2009 yılında bir önceki yıla göre %23 gibi yüksek bir oranla sağlanmaktadır. 328

9 3.SONUÇ SS krizi en genel tanımıyla uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma buna paralel olarak cari işlemler hesabında ani ve şiddetli tersine dönüşün ekonomide ciddi ekonomik daralmalar yaratmasıdır. Bir diğer ifadeyle SS krizi SS fenomeninin gerçekleşerek ekonomiyi reel daralmaya sürüklemesi ve kriz oluşmasıdır. Söz konusu SS fenomeninden kasıt, uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma, cari açıkta ithalat daralmalarından kaynaklı tersine dönüş ve bunun paralelinde yaşanan üretim şoklarıdır. Söz konusu üretim şokları hammadde ve yatırım malları ithalatında yaşanan daralmalara bağlı ithalata bağımlı sektörlerde yaşanan üretim şoklarıdır. Böylesi bir ekonomik görünümde reel ekonomik büyüme oranı sert bir şekilde düşmekte hatta negatif değerler alabilmektedir. ABD de dev konut kredilerinin geri ödemelerinde yaşanan sıkıntılarla başlayan kriz, kısa sürede yayılarak küresel ekonomik kriz haline gelmiş ve birçok ülkenin makroekonomik göstergeleri üzerinde derin etkiler göstermiştir. Çalışmada Türkiye ekonomisinde küresel ekonomik kriz SS krizi kapsamında analiz edilmiştir. Bu bağlamda 4 ana kriter ele alınmış ve bunlar alt kriterleri ile gruplanarak incelenmiştir. Bunlar aşağıdaki gibidir: Para veya bankacılık krizlerinden birinin varlığının tespit edilmesi, Uluslararası sermaye girişinde ani ve şiddetli daralma, Cari işlemler hesabında ani ve şiddetli tersine dönüş, Reel ekonomik daralma. Hammadde ve yatırım malı ithalat toplamındaki düşmenin cari açıktaki düşmeye oranının en az %50 olması, Hammadde ve yatırım malı ithalatındaki yıllık değişmenin sabit sermaye yatırımlarındaki değişmeye oranının en az %20 olması, Reel sektörde firmaların %10 unun kapanması, Aktif fiyatlarında çöküş, Reel Döviz kurlarında çöküş, Ticaret dışı mal fiyatlarının ticarete konu mal fiyatlarına oranla daha büyük düşmesi. Türkiye ekonomisinde küresel ekonomik kriz döneminin incelenmesi bağlamında analizde kullanılan veriler yıllarını kapsamaktadır. Ulaşılan 2sonuçlara göre uluslararası sermaye girişlerindeki daralmayı ölçmek amacıyla sermaye ve finans hesabının GSYH ya oranı esas alınmış ve bu oranın 2009 yılında % 1,00 olarak gerçekleştiği ve bir önceki yıla göre % 3,65 oranında değiştiği kriter olarak alınan % 3 oranının üzerinde olduğu tespit edilmiştir. İkinci kriter olan cari işlemle hesabında tersine dönüş göstergesi bağlamında da cari işlemler hesabının GSYH ya oranı esas alınmıştır. Bu oranda 2009 yılında % 2,20 olarak gerçekleşmiş ve bir önceki yıla göre % 3,45 oranında değişme göstererek eşik oran olan % 3 ün üzerinde gerçekleşmiştir. Reel ekonomik daralma kapsamında incelediğimizde de 2009 yılında reel ekonomik büyümenin -% 4,8 olarak gerçekleşmesi ve bir önceki yıla göre % 4,1 oranında düşmesi ekonomik durgunluğun göstergesidir. Buradaki reel daralmanın ve cari işlemler hesabındaki tersine dönüşün kaynağı önemlidir. Bu bağlamda yapılan incelemeler söz konusu daralmanın ithalattaki daralmadan kaynaklandığını göstermektedir. Zira, hammadde ve yatırım malları ithalatının cari işlemler hesabına oranı 2009 yılında % 210,32 oranında gerçekleşerek eşik olarak alınan %50 oranının çok üzerinde gerçekleşmiştir. Akabinde yatırım malları ithalatının sabit sermaye yatırımlarına oranı 2008 yılında % 22,20 oranında gerçekleşerek eşik olan % 20 oranının üzerindedir. Bunlara ek olarak hammadde ve yatırım malları ithalatının toplam ithalata oranı 2009 yılında % 85 gibi yüksek bir oranda gerçekleşerek Türkiye ekonomisinin ithalata bağımlılığını ortaya koymaktadır yılında reel daralmanın bir diğer göstergesi olarak kapanan firma sayısı bir önceki yıla göre % 23 oranında artış göstermiştir. Yapılan incelemeler 2008 küresel ekonomik krizinin Türkiye ekonomisinde bir SS krizi olduğunu göstermektedir. 329

10 KAYNAKÇA Bordo, Michael D. (2006), Sudden Stops, Financial Crises and Original Sin in Emerging Countries: Deja vu?, NBER, Wp no: Calvo, Guillermo A. (1998), Capital Flows and Capital-Market Crises: the Simple Economics of Sudden Stops, Journal of Applied Economics, vol.1, No:1. Calvo, Guillermo A. (2005), Crisis in Emerging Market Economies: a Global Perspective NBER, WP No:1305. Catao Luis A.V. (2006), Sudden Stops and Currency Drops: Historical Look IMF Working Papers, WP/06/133. Cecchetti, S.G. (2008), Monetary Policy and the Financial Crisis of , Policy Insight No: 21, London: Centre for Economic Policy Research. Coşkun, Alev (2011), Liberal Ekonominin Çöküşü ve Küresel Ekonomik Kriz, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul. Edwards,Sebestian (2004), Financial Openness, Sudden Stops and Current Account Reversals, NBER, WP No: Eğilmez, Mahfi. (2011), Küresel Finans Krizi - Piyasa Sisteminin Eleştirisi, 8. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul. Engelen, K.C. (2008), The Post - Subprime Regulation Scramble, The International Economy, The Magazine of International Economic Policy, Washington D.C. Erman, Arif. (2010) Küresel Ekonomik Kriz ve Sermaye Birikiminin Analizi, Truva Yayınları, İstanbul. Hutchision, Micheal ve Noy Ilan. (2004), Sudden Stops and the Mexican Waves:Currency Crisis, Capital Flow Reversals and Output Loss in Emerging Markets, Santa Cruz Center for International Economics, Paper Mendoza Enrique G. (2001), Credit, Prices and Crashes: BussinesCycles with a Sudden Stops, NBER, WP No:8338. Mendoza Enrique G. (2006a), Lessons from the Dept-Deflation Theory of Sudden Stops NBER, WP No: Mendoza Enrique G. (2006ab), Endıgenous Sudden Stops in a Business Cycle Model with Colleteral Constrait: Fischeiran Dept Deflation Of Tobin s Q, NBER, WP No: Özkan, Gökhan. (2009), Küresel Finasal Kriz, Uluslararası Finans Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Uluslararası Güç Dengesine Etkileri, Dora Yayıncılık, Bursa. Özsoylu, Ahmet Fazıl; Ünlükaplan İlter, Akdoğan Gedik Melek. Küresel Kriz ve Türkiye, Karahan Kitabevi, Adana Smith, Katherina A.(2002), Margin Calls, Trading Costs, and Assets Pricesin Emerging Markets: The Financial Mechanics of the (Sudden Stop) Phenomenon NBER, WP No:9286. Samur, Cengiz. (2008), Finansal Krizler ve Kriz Yönetme Politikaları: 1980 Sonrası Türkiye Örneği, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa. Samur, Cengiz. (2010), Bir Finansal Kriz Türü Olarak SS Krizi ve 1980 Sonrasında SS Krizi Tecrübeleri İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul. Sönmez, Mustafa. (2006) 100 Soruda Küresel Kriz ve Türkiye, Alan Yayıncılık, İstanbul. Ünal, Ali; Kaya Hüseyin. (2009) Küresel Kriz ve Türkiye, Ekonomi ve Politika Araştırma Merkezi, İstanbul