438 NUMARALI MUHÂSEBE-İ VİLÂYET-İ ANADOLU DEFTERİ

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu.: 13 Defter-i Hâkânî Dizisi: NUMARALI MUHÂSEBE-İ VİLÂYET-İ ANADOLU DEFTERİ (937/1530) I Kütahya, Kara-hisâr-i Sâhib, Sultân-öñü, Hamîd ve Ankara Livâları

2 II ANKARA

3 Proje Yöneticisi İsmet BİNARK Devlet Arşivleri Genel Müdürü Proje Sorumluları Necati GÜLTEPE Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı Necati AKTAŞ Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Hazırlayanlar Ahmet ÖZKILINÇ Ali COŞKUN Sıddık ÇALIK Mustafa KARAZEYBEK Abdullah SİVRİDAĞ Murat YÜZBAŞIOĞLU Harita Çizimi Mustafa SERİN Hacı Osman YILDIRIM Bilgisayar Dizgi Bayram Ali KAYA Vahdettin ATİK Hüseyin PARLAK Muhammed SAFİ ISBN Sayfa Düzenleme Zekâi METE

4 438 NUMARALI MUHÂSEBE-İ VİLÂYET-İ ANADOLU DEFTERİ (937/1530) I Kütahya, Kara-hisâr-i Sâhib, Sultân-öñü, Hamîd ve Ankara Livâları

5

6 Ö N S Ö Z Türkler tarihleri boyunca birbirinin devamı niteliğinde olan bir çok devlet kurmuşlardır. Bu devletler içerisinde Osmanlı Devleti, geliştirdiği kurumlar, kapsadığı coğrafî alan ve hükümranlık süresi bakımından diğer Türk devletlerinden daha önemli bir yere sahiptir. Osmanlı Devleti, XIV. asırdan XX. asra kadar hükümran olduğu coğrafî sahada uyguladığı politikalarla, asırlardır birbiriyle kavgalı olan toplulukları barış içerisinde birarada yaşatmıştır. Bu durum Osmanlı Devleti'nin tebaasına karşı uyguladığı, örneği nadir görülen, hoşgörülü ve âdil bir sisteme sahip olmasının olmasının tabiî sonucudur. XVI. asırda en parlak dönemini yaşayan devlet, dönemin en önemli gücü konumundadır. Bu büyüklük yalnız askerî sahalarda olmayıp, ilim, sanat ve kültür alanlarında da kendini göstermektedir. Osmanlı Devleti'nin yönetim anlayışı ve devlet işleyişi ile tahririn ait olduğu bölgenin yeraltı ve yerüstü zenginlikleri, vakıflar, tarım, hayvancılık, su ürünleri, vergi rejimleri, idarî ve yerleşim birimleri, nüfus, etnik, ticarî, idarî ve askerî yapının mühim bir bölümü olan timar sistemi ile malî durumunu aydınlatan kaynakların başında Tapu Tahrir Defterleri gelmektedir. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, "Defter-i Hakanî (Tapu Tahrir) Defterlerinin Yayını Projesi" içerisinde ve tarihleri arasında 5 yıllık bir sürede Türkiye ile ilgili, Kanunî dönemine rastlayan tahrir defterlerinin bir kısmının yayınlanmasını hedeflemiştir. Anadolu'nun sosyo-ekonomik tarihi hakkında önemli bilgiler ihtiva eden "438 Numaralı Anadolu Eyâleti Tapu Tahrir Defteri"nin dizinini hazırlayıp faksimile yayınını yapmakla da, bu sahadaki çalışmaların Türkiye'deki ilk örneklerinden birini gerçekleştirmiştir. Yayınlanan defter kapsamı itibariyle yerli ve yabancı araştırıcıların azamî derecede istifade edebilecekleri bir kaynak niteliğindedir. Bu eseri hazırlayan Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı personelini tebrik eder, çalışmanın ilgililere yararlı olmasını dilerim. Dr. Yücel EDİL Başbakanlık Müşteşar V.

7

8 S U N UŞ Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Osmanlı Devleti'nin bütün müesseselerinde cereyan eden muâmelatın kaydedildiği ve sahip bulunduğu arşiv malzemesinin hususiyeti itibariyle, bu dönem için şüphesiz devlet arşivi vasıfını taşımaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, bugün dünya ilim çevrelerinin de teslim ettiği gibi, paha biçilmez bir vesika hazinesidir. Ancak, böyle bir hazinenin gerçek değerini kazanması, gerek milletlerarası münâsebet-ler, gerekse ilmî bakımdan onlara dayanan araştırmaların yapılması ve neşredilmesiyle mümkün olacaktır. Bilindiği üzere arşivler, bir ülkenin tapu senedi, bir milletin kimliği, hâtıratı, onun bütün varlığı, hakları ve hususiyetleri ile onu geçmişinden bugüne ve bugününden yarınlarına bağlayan temel dayanağıdır. Arşivler, devletlerin ve milletlerin haklarını ve milletlerarası münâsebetlerini belgeler ve korurlar. Bir konuyu aydınlatmaya ve tespite yararlar. Bu arada ait olduğu devrin örf ve âdetlerini, sosyal yapısını, müesseselerini ve bunlar arasındaki münâsebetleri birinci el kaynak olarak ortaya koyarlar. Devletlerin geçmişten geleceğe uzanan bir devamlılıkları vardır. Bu devamlılık ise, arşivlerinin düzenli, sistemli ve işler bir hale getirilmesi ve arşiv belgelerinin bugüne kazandırılmasıyla sağlanabilir. Arşiv belgelerimizin bugüne kazandırılması, bir bakıma vatan coğrafyasının tapusuna kavuşturulmasıdır. Türk milletinin tarihî macerasını ortaya koyabilmek için arşivlerimizdeki otantik arşiv belgelerinin değerlendirilmesi, bir başka ifade ile bugüne kazandırılması mutlaka temin edilmelidir. Bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde muhafaza edilmekte olan, araştırıcıların istifadesine sunulan çok çeşitli ve değerli arşiv malzemesi bulunmaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki arşiv malzemesinin, sosyal müesseselerin, idarî ve malî teşkilâtların tarihçeleri üzerinde yapılacak çalışma ve araştırmalar için çok büyük değere sahip olduğunu ifade etmek izahtan vârestedir. Bunlar arasında en önemlileri, fethedilen ülkelerin arazisini tescil, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini ve vergi nispetlerini göstermek için tutulan ve devlet topraklarının esas kaydı olduğundan tapu hükmünde bulunan, bu yüzden de bu şekilde adlandırılan Tapu Tahrir Defterleri veya Defter-i Hâkânî ler; Osmanlı pâdişahlarının ülkenin dört bir yanındaki idarecilere gönderdikleri ferman, berat ve benzeri yazışmaları ihtiva eden ve Osmanlı idarî teşkilât yapısını ortaya koyması bakımından büyük değer taşıyan Mühimme Defterleri ; Ru ûs Dairesi tarafından vazifelilere verilen nişan, rütbe, tâyin ve terfî kayıtlarını ihtiva eden Ru ûs Defterleri ; ülkenin çeşitli bölgelerindeki mahallî mahkemelerde kadılarca verilmiş hükümleri ihtiva eden Şer î Siciller ve vakıf şartlarını gösteren Vakfiyeler dir. Bunlardan Osmanlı Devleti nin sosyal ve ekonomik durumu, nüfus yapısı ve toprak düzeni ile ilgili bilgilerin derli toplu ve en ince ayrıntısına kadar istatistikî bir şekilde kaydedildiği tahrir defterleri, bu alanlarda çalışma yapan araştırıcılara yol gösterecek, birinci el orijinal tek kaynaktırlar. Bu defterler, bugün bile hâlâ bazı köy sınırlarının tespitinde müracaat edilecek tapu sicili hüviyetindedirler. İlim âlemi için böylesine kıymetli ve vazgeçilmez belge durumundaki tahrir defterlerini ilgililerin istifadesine sunmak üzere, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü nce Defter-i Hâkânî (Tapu Tahrir) Defterlerinin Yayını Projesi hazırlanmıştır. Projenin ilk safhasında, tarihleri arasına rastlayan takribî 15 adet tahrir defterinin neşrinin tarihleri arasında tamamlanması plânlanmıştır. Bu yayın projesinin tamamlanması halinde, Türkiye'nin ilgili bölgelerinin yaklaşık yıl önceki idarî, iktisadî, sosyal ve demografik durumu gözler önüne serilecek; bu bilgiler birinci el kaynaktan incelenerek tarihimizin gerçek temellerini gelecek nesillere öğretmek, modern tarihçiliğin metodlarına ve gerçeklerine göre bir Türkiye tarihi ortaya koymak mümkün olacaktır. Osmanlılardan önceki Türk-İslam devletlerinde de tahrirler yapılmakta idi. Araplar Mısır'da ve İspanya'da,

9 IX Selçuklular İran'da, İlhanlılar İran ve Hindistan'da tahrirler yapmışlardır. Osmanlı Devleti, askerî, idarî, ve sosyal görevleri dolayısıyla maaş ödemek durumunda bulunduğu kişilere has, zeâmet ve timar şeklinde dirlikler tahsis ediyordu. Hem sistemin işlemesi ve devletin vergi gelirlerinin sıhhatli olarak tespiti, hem de meydana gelen değişiklikleri takip için yeni tahrirler yapılmıştır. Osmanlı Devleti'ndeki bu uygulamaya mukabil, çağdaşı olan Avrupa devletlerinde vergi ve askerî hizmetlere ait basit birer listeden ibaret kayıtlara rastlanmaktadır. Osmanlı Devleti ndeki bu düzenli tahrir sistemine dünyanın başka hiç bir devletinde rastlanmamıştır. Tahrir işleri Dîvân-ı Hümâyun âzalarından olan ve kanunları iyi bilen, Tevkiî nâmı ile de anılan Nişancının kontrol ve denetimi altında yapılırdı. Tahriri yapan kişiye Tahrir Emîni, Muharrir-i memâlik veya İlyazıcı denirdi. Bunların refakatinde kâtip, bölge kadıları ve muhafaza işine memur sipahiler bulunurdu. İlyazıcıları, kendilerine son derece önemli ve o ölçüde sorumluluğu olan işler verildiğinden, hukuk ve kanun bilgilerine sahip, kadıaskerlik, kadılık, müderrislik, sancakbeyliği ve defterdarlık mevkilerinde başarılı hizmetler vermiş, bilgili, dirayetli, dürüst ve güvenilir kişiler arasından seçilmiştir. Tahrirler neticesinde gelir kaynakları, idarî ve yerleşim birimleri, bu birimlerde bulunan vergi yükümlülerinin isimleri, ziraat sahaları, yetiştirilen ürünler ve bunlardan alınan vergiler yazılarak Mufassal Defterler hazırlanırdı. Gelir kaynakları, bulundukları yerde tespit edilerek, ilgililer arasında paylaştırılır ve İcmal Defterleri tertip edilirdi. * Osmanlı Devleti'nde idarî taksimatın en büyüğü olan eyâletlerden Rumeli Eyâleti'nden sonra ikinci önemli eyâlet Anadolu Eyâleti'dir. Rumeli Beylerbeyiliği'nin teşkilinden (1362) sonra 797/1393 tarihinde Batı Anadolu'da Anadolu Beylerbeyiliği tesis olunarak Kara Timurtaş Paşa beylerbeyi tâyin olunmuştur. Eyâlet merkezi, önceleri Ankara iken 1451 tarihinde Kütahya'ya nakledilmiştir. Kanunî Sultan Süleyman devrinde eyâletin sınırları bazen genişlemiş, bazen de yeni eyâletlerin ihdasıyla daralmıştır. Anadolu Eyâleti kuzeyde Karadeniz, batıda Marmara ve Ege, güneyde Akdeniz kıyılarına, doğuda ise Karaman ve Rum (Sivas ve Samsun vs.) eyâletlerine kadar uzanıyordu. Anadolu Eyâleti, neşri yapılan bu defterin yazılış tarihi olan 1530 da şu on yedi livâyı ihtiva ediyordu: Kütahya, Kara-hisâr-ı Sahib (Afyonkarahisar), Sultân-önü (Eskişehir), Hamîd (Isparta), Ankara, Bolu, Kastamonu, Kângırı (Çankırı), Koca-eli, Hüdâvendigâr (Bursa), Karesi (Balıkesir), Biga, Saruhan (Manisa), Aydın, Menteşe (Muğla), Teke (Antalya) ve Alâiye. Bu taksimat daha sonraki devirlerde değişikliklere uğramıştır. Osmanlı Devleti'nde tahrirlerin ilk asırlardan beri yapılmakta olduğu bilinmektedir. Elimizde bulunan en eski tahrir defteri, 835/ tarihini taşımaktadır. Tahrirlerin bölgelere göre hazırlanması XVIII. yüzyıla kadar sürmüş olmakla birlikte; XVI. yüzyıldan itibaren yeni fethedilen yerlerin dışında, devletin bütününü ilgilendiren geniş tahrirlerin yapılmadığı görülmektedir. Osmanlı Devleti'nin en parlak dönemi olan Kanunî'nin ilk yıllarında livâlara ait nüfus, vergi gelirleri, has, timar, zeâmet, evkaf ve emlâkı birarada gösteren; ayrıca, ülkenin bütününe yönelik tahrir sonuçlarını da ihtiva eden ilk ve yegâne defterler serisinden Anadolu Vilâyeti'ne ait iki defter mevcuttur. Yayınlanması planlanan bu iki defterden birincisi Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Fihristi'nde 166 numara ile kayıtlı olup, 17x47 cm ebadında, 628 sayfa, Rebîu'l-âhir 937/Kasım 1530 tarihli ve Bursa, Biga, Karesi, Saruhan, Aydın, Menteşe, Teke, Alâiye livâlarını ihtiva etmektedir. İkincisi ise neşre hazırlanan Anadolu Vilâyeti Muhâsebe-icmâl Defteri olup, Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Fihristi'nde 438 numara ile kayıtlıdır. Bu defter, 17.2x48.1 cm ebadında ve 54'ü boş olmak üzere 815 sayfadan ibaret olup, 937/1530 tarihlidir. İki cilt halinde yayına hazırlanan defterin birinci cildinde Kütahya, Kara-hisâr-ı Sâhib, Sultân-önü, Hamîd ve Ankara livâları; ikinci cildinde ise Bolu, Kastamonu, Kângırı ve Koca-eli livâları verilecektir. Bu defterde Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu başlığı altında, eyâlette bulunan pâdişah, vezir, ümerâ ve hâce hasları; arpalıklar, kethüda, sipahi, bazdar, kale muhafızları, piyade ve müsellem timarları özet olarak verilmiştir. Daha sonra sırasıyla vilâyet merkezi olan Kütahya (s ); Kara-hisâr-ı Sâhib (s ),

10 X evkafı (s ); Sultân-önü (s ), evkafı (s ); Hamîd (s ); Ankara (s ) livâlarına ait has, zeâmet, timar, evkaf ve emlâk kaydedilmiştir. Kütahya, Hamîd ve Ankara'nın livâ kanunnameleri her livânın başında yer almaktadır. Karahisâr-ı Sâhib ve Sultân-önü livâlarına ait kanunnameler ise defterde kayıtlı değildir. Bu iki livâya ait evkaf, istisnaî olarak livâlarına ait bölüm sonunda değil, Kütahya livâsına ilâve edilmiştir. Her idarî birim farklı renkte ipek ipliklerle birbirinden ayrılmıştır. Bu defterin, Kanunî'nin ilk yıllarında yapılan genel sayımların sonuçlarına dayanılarak hazırlandığı anlaşılmaktadır. Kara-hisâr-ı Sâhib TD. 147 (935/1529) Hamîd TD. 121 (929/1523) ve Ankara TD. 117 (929/1523) livâlarına ait mufassal defterlerdeki has, zeâmet ve timarlar mukayese edildiği zaman görülecektir ki, birkaç istisna dışında bu defterlerin tahrir sonuçları aynen TD. 438'e alınmıştır. Defter, maliye kalemlerinin ve tahrir kayıtlarının karakteristik yazısı olan siyakat ile tutulmuştur. Livâlara ait kayıtların birbirinden farklı yazı karakterinde olmasından dolayı, defterin birden fazla kâtip tarafından tutulduğu anlaşılmaktadır. Yayınlanan I. cildin Giriş kısmında, defter ve tahrir hakkında bilgi verilmiş; bu livâlara ait Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi, Tapu Kadastro Kuyud-ı Kadîme Arşivi ve İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı (Belediye Kütüphanesi) nda bulunan tahrir defterlerinin cetveli çıkartılmış; Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan ve dizin çalışması esnasında faydalanılan mufassal ve icmal defterlerinin idarî birimleri gösterilmiştir. Bunu takiben Dizinler ve Haritalar; daha sonra da defterdeki ana başlıklardan meydana gelen Metnin Fihristi yer almaktadır. Eserin sonunda defterin orijinali yüzde yirmi oranında küçültülerek tıpkıbasımı verilmiştir. kâtip hatası olduğu tesbit edilen yerler ve farklı okunuşlar köşeli parantez ([ ]) içinde verilmiştir. Defterde Yer Adları nda kullanılan nâm-ı diğer ibaresi yerine, indekste bk. ibaresi verilmiş; ayrıca, bk. dan sonra yer alan yer adı başa gelmek üzere tekrar müstakil madde yapılmıştır. Kâtip hatası olarak tesbit edilerek köşeli parantez içinde verilen ve alfabetik dizinde bulunmasında bazı güçlükler bulunan, meselâ: Mescid-i Çakal-oğlu [Mescid-i Kabal-oğlu] m., Ulu-borlu nf. maddesini [Mescid-i Kabal-oğlu m.], bk. Mescid-i Çakal-oğlu m., Ulu-borlu nf. olarak verilmesi uygun görülmüştür. Livâların 1530 tarihindeki yerleşim birimlerini gösteren Haritalar, 1/ ölçekli haritalar taranarak ve 1/ ölçekli haritalar üzerine yerleştirilmek suretiyle meydana getirilmiştir. Bu vesile ile çalışmalarımızda her türlü teşvik ve desteği bizlerden hiç bir şekilde esirgemeyen Başbakanlık Müsteşar V. Sayın Dr. Yücel EDİL e teşekkürlerimizi sunmayı görev bilmekteyiz. Eserin hazırlanmasında emeği geçen Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı personeli ile bu defterin neşre hazırlanmasını yönlendiren Prof. Dr. Sayın Halil İNALCIK a katkılarından dolayı ayrıca teşekkür ederim. Eserin ilgililere yardımcı ve yararlı olmasını dilerim. İsmet BİNARK Devlet Arşivleri Genel Müdürü Kişi ve Cemaat Adları ile Yer Adları indeksi her livâ için ayrı bülümler olarak, Terimlerin indeksi ise bütün livâlar için ortak olarak verilmiştir. Kişi ve Cemaat Adları nda transkripsiyon basit olarak yapılmış, sadece hemze ( ), ayn ( ) ve uzatma ( ); Yer Adları bölümünde bunlara ilave olarak kâf-i Türkî (ñ); Terimler bölümünde ise bütün transkripsiyon işaretleri kullanılmıştır. Okunamayan kelimelerin karşısına soru işareti konulmuştur. Diğer tahrir defterleriyle karşılaştırarak

11

12 K I S A L T M A L A R b. : Bāzār bk. : Bakınız c. : Cāmi çf. : Çiftlik çr. : Çayır k. : Karye kl. : Kal a krş. : Karşılaştırınız kz. : Kazā l. : Livā m. : Mahalle md : Mescid ms. : Medrese mz. : Mezra a n. : Nāhiye nf. : Nefs ot. : Otlak vt. : Vilāyet y. : Yaylak zm. : Zemīn zv. : Zāviye BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA. MAD : Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler BOA. TD : Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir (Defter-i Hākānī) Defterleri İB. AK : İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı (İstanbul Belediye Kütüphanesi) TK.KA : Tapu-Kadastro, Kuyūd-i Kadīme Arşivi

13

14 İ Ç İ N D E K İ L E R ÖNSÖZ... SUNUŞ... KISALTMALAR... İÇİNDEKİLER... GİRİŞ... DİZİNLER... A. KİŞİ VE CEMĀ AT ADLARI Kütahya Kara-hisār-i Sāhib Sultān-öñü Hamīd Ankara... B. YER ADLARI Kütahya Kara-hisār-i Sāhib Sultān-öñü Hamīd Ankara... C. TERİMLER... HARİTALAR Tarihinde Anadolu Vilāyeti Kütahya Kara-hisār-i Sāhib Sultān-öñü Hamīd Ankara... METNİN FİHRİSTİ... MUHĀSEBE-İ VİLĀYET-İ ANADOLU (Tıpkıbasım Metin)...

15 G İ R İ Ş H a l i l İNALCIK P R O J E Osmanlılar bir bölgeyi imparatorluğa katınca, o bölgeye yetkili bir emin gönderip nüfusu ve gelir kaynaklarını ayrıntılarıyla araştırıp deftere geçirirler, böylece her sancak için ayrı bir nüfus ve gelir defteri meydana gelirdi. O bölgede vergi kaynakları, çeşitli etkenlerle değiştiği zaman, her yılda bu tahrir işlemi yenilenirdi. Bu gün, İstanbul'da Osmanlı Arşivi'nde ve Ankara'da Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-i Kadime Arşivi'nde bu defterlerden yaklaşık 1850 defter bulunmakta ve arşivimizin değerli koleksiyonlarından birini meydana getirmektedir. Defter-i hâkanîler, Osmanlı İmparatorluğuna dahil memleketlerin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri başka hiç bir yerde bulunmayan mufassal istatistik kaynaklarıdır. Önemi anlaşılan defter-i hâkanîlerin yayınlanmasına, Macaristan, Türkiye, Yugoslavya, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, Gürcistan, Suriye ve Ürdün'de başlanmıştır. Bu güne kadar yapılan yayınların çoğunun sistemsiz ve noksan olması, onların ilmî ihtiyaçlara tam yanıt vermesini önlemektedir. Projenin amacı, Türkiye'ye ait tarihleri arasına rastlayan mufassal defter-i hâkanîlerin standard tam bir koleksiyonunu yayınlamak, böylece dört yüzyıl önce memleketimizin nüfus, ekonomik ve sosyal durum bakımlarından tam bir kesitini vermektir. Bu dönemde, bütün Türkiye'yi kapsayan bir koleksiyon mevcuttur. Defterler, tıpkı-basım yolu ile, başka bir yorum araya girmeden, doğrudan doğruya araştırıcının gözü önüne konmalıdır. Defterlerin tıpkıbasımı, bu amacı en iyi biçimde karşılar, inancındayız. Bunun yanında bütün yer, kişi ve cemaat adlarını ve terimleri gösteren bir indeks ve harita eklenmeli, giriş bölümünde o sancağa ait mevcut bütün defterler tanıtılmalıdır. Yayında, defterdeki bilgileri sistematik cetveller halinde özetlemek çok yararlıdır; bu, defterler üzerinde çalışan tarihçilere güvenilir, hazır malzeme sağlar. Gerekirse, o bölgeye ait kanûnnâmeler ışığında terimler açıklanmalıdır. Türkiye Defter-i Hâkanî Dizisi'ne başlangıç olarak, Devlet Arşivleri Genel Müdürü Sayın İsmet Binark, Genel Müdür Yardımcısı Sayın Necati Gültepe ve Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Sayın Necati Aktaş ile ilkin, 1530'larda Anadolu eyâleti sancak defterlerini özetleyen TD. 438, 166, 387 ve 998 nolu defterlerin yayınlanmasına karar verildi ve arşiv uzmanlarından bir ekip kurularak işe başlandı. İlk ele alınan ve burada yayınlanan TD. 438 no'lu Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu defteridir. T A H RİR SİSTEMİNİN ESASI Osmanlı tahrîr-i vilâyet sistemi, aslında imparatorluk düzeninin temeli sayılan belirli bir fiskal-sosyal düzeni ayakta tutmak için gerekli bir sayım sistemidir. Uygulanan sistem bir yandan eski İran'a, öbür yandan Bizans yoluyla geç Roma imparatorluk dönemine kadar çıkar. Bütün tarım sektörü ile köylü sınıfını kucaklayan bu fiskal-sosyal düzen, Roma döneminde jugum-caput, Bizans'ta zugokefali, Osmanlılarda çift-bâ-hane terimiyle gösterilir. Uzak kaynağı, çift öküz koşulu sapanla çalışan aile tarım ünitesinin ilk kez meydana çıktığı Mezopotamya uygarlığına kadar iner. Traktör ve kimyevî gübre tarımda köklü değişiklik getirinceye kadar, aile emeği ile birleşen çift öküz koşulu sapan tarım ekonomisinde en etkili ziraî üretim biçimi olarak binlerce yıl sürüp gelmiştir. Bu ileri tarım teknolojisi, kır toplumunun temel sosyal ünitesi olan köylü ailesine, onun emek bütünlüğüne dayanır. Üretim, bir yandan traktör olarak çift öküz, öbür yandan ortalama aile emeğiyle bir çift öküzün işleyebileceği genişlikte bir toprak biriminin, birleşiminden oluşur. Arazi birimi, çift, yani bir çift öküz enerjisine dayanan işletme, veya çift-lik'tir. Tarım ekonomisinde marginalist ekolü izleyen V. Chayanov'a göre, bu üretim teknolojisi, kapitalist toplumdaki kapital gibi, insanlık tarihinde belli bir sosyal düzenin belirleyici bir temel kurumunu oluşturmuştur. Sistemin devamı şu temel olguya bağımlıdır: normal şartlarda her köylü ailesi bir çifte ve çiftliğe sahip olmalı ve bu durum garanti altına alınmalıdır. Sosyal düzenin esas hücresi aile olduğu gibi, tarım ekonomisinin temel hücresi de çift-hane diye özetlediğimiz bu ünitedir. Bu, aynı zamanda devlet gelirlerini garanti eden fiskal bir kurumdur. Çiftçi ailenin, kendi geçimi, yeniden üretim için gerekli tohumu ve devlete karşı yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için, çiftlik bütünlüğü, toprak tasarrufu ve köylü emeği bir üstün otorite tarafından korunmalıdır. Her çeşit tehlikenin bulunduğu kırda, savunmasız köylünün emeğini ve çiftlik tasarrufunu himaye eden en etkili otorite, tarihen imparatorluk siyasî düzeninde gerçekleşebilmiştir. Feodaller, çiftçi emeğini kendi ferdî çıkarları uğruna azamî biçimde sömürmeye eğilimlidir, böylece onu serf düzeyine indirirler. Genel kanûnlara bağlı

16 2 M U HĀSEBE- V LĀYET- ANADOLU DEFTER yansız imparatorluk bürokrasileri ise, köylünün emeğini, çiftliğinin bütünlüğünü en etkin biçimde korur. Bizans'ta olduğu gibi Osmanlı düzeninde de, kanûnlar ve bürokratik etkinlik, köylü aile çiftliğinin bütünlüğünü korumak için vakıf ve emlâk sahiplerinin veya devlet sorumlularının, köylü emeğini sömürmesine karşı sıkı önlemler getirmiştir. Bu temel noktayı anlamak için herhangi bir sancak kanûnnâmesini veya bir adâletnâmeyi okumak yeter. Çiftlik bozulup dağılırsa, veya mülk olarak kişilerin kontrolü altına düşerse, reaya emeğini hakkıyla kullanamaz, verim düşer, çiftçi ailesinin geçimi güçleşir, devlet vergisini alamaz. Osmanlı kanûnlarının, çiftliklerin bozulmamasını, angaryaların mümkün mertebe kısıtlanmasını emreden maddeleri, ancak bu çerçevede anlaşılabilir. Köylü ile imparatorluk çıkarları, bu sistemin tutunması ve korunmasıyla hayatî biçimde ilişiklidir. İmparatorluk idaresinin temel siyaseti bu gerçeğe dayanır. Onun için, bütün bu imparatorluklar hakkında köylü imparatorluğu demek yanlış olmaz. İmparatorluk bürokrasisi, bu düzeni tutmak için sürekli kontrol ve teftiş yapmak, değişiklikleri izlemek zorundadır. Bu da, zaman zaman çift-hanelerin ve öteki tarım işletme birimlerinin durumunu ve vergi nispetlerini tahrir etmek, yani yerinde yoklamalar yaparak defterlere geçirmekle olur. Sosyal-demografik faktörler etkisiyle durum değiştiği, başlıca da yeni nesil aileler yeni topraklarda yeni çifthaneler kurdukları zaman, tahrirleri yenilemek zorunludur. Böylece, tahrir sistemi, sadece devlet vergilerini tespit etmek için değil, bu vergi kaynaklarını saptamak ve sürdürmek, bir kelime ile çift-hane düzenini korumak için yapılır. Başka deyimle, tahrir, bu nizamı bozmaya yönelik hareketleri önlemek, köylü toprak tasarrruflarını korumak için yapılan hayatî bir bürokratik önlem, ve vergi statüsünü belirleyen bir ana kütüktür. Kadılara, vedikleri hükümlerde bu defterlerdeki kayıtları, kanûnlardan önce dikkate almaları emredilmiştir; zira haklar en son ve kesin şekliyle bu defterlerde saptanmıştır. Böylece tahrir defteri, yalnız vergi yükümlülüğünü değil, ayni zamanda köylünün haklarını ve statüsünü kayda bağlayan bir belgedir. Sipahi ve reayaya, bu hakları kişisel olarak korumak için deftereden tasdikli "sûret" (kopya)ler verildiği olgusu burada kayda değer. T A H RİR NASIL YAPILIR Tahrir işi, il yazıcısı, muharir-i vilâyet veya tahrir emini denilen, bu işte bilgili ve doğruluğu ile tanınmış birinin emanetine Padişah'ın bir beratiyle verilir. Emanet bu vazifenin hukukî ve resmî adıdır. Emin, Osmanlılarda, genel olarak herhangi bir iş üzerinde malî tasarruf ve kontrol hakkı verilmiş maaşlı mutemed kimse manasında kullanılmaktadır. Devlet adına her türlü gelir kaynağını tesbit ve bunun tevzii işine, yani vilâyet tahririne memur kimsenin de emin adıyla gösterilmesi tabiidir. Mübâşir ve mübâşeret daha umumî tâbirlerdir 1. Büyük tecrübe ve bilgi isteyen, çok mesuliyetli ve aynı zamanda rüşvet ve yolsuzluğa elverişli tahrir emanetine çoğu zaman nüfuzlu beyler, ulema ve kadılar tayin olunurdu. XV. asra ait defterlerde bulduğumuz Timurtaş Bey, Halil Bey, Balaban Paşa, Umur Bey, Edhem Bey, Çakır Ağa, Mihal-oğlu Ali Bey, Tursun Bey, Oruç Bey, Balta-oğlu Süleyman Bey, Yahşi Bey gibi muharrir isimleri, bu devirde bu mühim işe çok defa ümeranın tayin edildiğini göstermektedir. Elimizde olan XVI. asra ait tahrir nişanlarından 2 tahrir eminlerinin başlıca görev ve yetkilerini ve tahriri ne şekilde yaptıklarını öğrenebilmekteyiz Emin, tahririne memur olduğu vilâyette, her kazada o yerin kadısı ve timarlılarını toplar, teftiş daima birlikte yapılır. 4 Kadılar, hiç bir gelir kaynağının hariç kalmamasına bilhassa dikkat edecekler, yani böylece eminleri hazine namına kontrol edeceklerdir. 2. Hâsların mübaşirleri, zeâmet ve timar, evkaf ve emlâk sahipleri, muaf ve müsellemler, bir kelime ile, bâ-berat gelir tasarruf eden herkes, ellerindeki beratları, sûret-i defterleri, temessükleri ve mahsûlât defterlerini emine teslim edeceklerdir. 3. Bu vesikalara göre yerinde teftiş başlar: Berat sahipleri reaya ile beraber üç yıllık gelir mikdarını bir defter halinde emine sunarlar. Emin bunu, hükûmet merkezinden getirdiği eski mufassal defterle karşılaştırır ve yerinde reaya arasında teftiş eder. Uygun bulduklarını ve meydana çıkan fazlalıkları miktar olarak deftere kaydeder. Bunların kıymeti sonra merkezde hesaplanacaktır: "Nice bahâ ta yin edersem defterin zeylinde kayd olunup her timarın miktarı ma lum ola ve cümle 1 "Hâssa-i hümâyûnum umûruna mübâflir olan emîn..." (Barkan, I. Kanunlar, s. 102). 2 Bu hususta bak. Ö. L. Barkan, ktisat Fakültesi Mecmuas, cilt II, say 2, s Barkan, Kanunî devrine ait oldu unu kaydetti i tarihsiz bir tahrir niflan suretini neflretmifltir. ( ktisat Fakültesi Mecmuas, cilt II, say 1, s ). Biz Londra'da British Museum'da (Münfleât, Rieu, Or varak 38-41, 46-51) 963 H. tarihli Do u Anadolu bölgesinin ve K rflehir'in tahririne ait iki tahrir niflan sûreti tesbit ettik. Bunlar n metni Barkan' n neflretti inden çok az farkl d r ve flüphesiz bu gibi tahrir niflanlar na ait muayyen bir kliflenin kopyesinden ibarettir. Daha eski devirlere ait mufassal bir tahrir niflan bulunamam fl ise de, Anadolu kad lar na mensuh evkaf teftifli ve tahriri hakk nda gönderilmifl 885 tarihli bir hüküm malûmdur. (Bak. H. nalc k, Fatih Sultan Mehmed'in fermanlar, Belleten 44, vesika 14). Tursun Bey'de (TOEM ilâve s. 60) stanbul tahririne ait parça dikkate de er. Tursun Bey kendisi de muharrir olmufltur. 3 Biz niflandaki madde s ras n takip etmedik. Birbiriyle ilgili maddeleri birlefltirdik. 4 Niflandaki ifadeden, sancaktaki bütün timarl lar n komisyonla birlikte hareket edecekleri gibi bir mana ç karsa da, her bir kazaya gidildi i zaman oran n timarl lar komisyonda haz r bulunacakt r, fleklinde anlafl lmal d r. Kad lar için de böyledir. Çünkü her kazada ayr bir kad vard r. Gerçekten niflanda daha afla da "Ol kad l k yaz l ncaya de in mesfûrlar huzûrunda eksik olm yalar" denmektedir. Öbür taraftan malûmdur ki, "bir tîmara bir kad l ktan bir kad l a bir kariye ve bir mezra a ilhak olunm ya, defterlerde dahi öyle tevzi olunmufltur" (1519 tarihli Rum Vilâyeti Sipahi Kanûnu: Barkan, I. Kanunlar, 109).

17 G R fi 3 bağlana". Eminler, bu kıymetlerin tayini için kadılardan yerel narhı gösteren hüccetler getireceklerdir. 4. Bütün vergiye tâbi nüfus ve gelir kaynakları tamamiyle deftere geçecek, bir şey hariç bırakılmayacaktır. 5. Reaya şu şekilde yazılacaktır: Her sipahi, evvelce kendi üzerine yazılmış olan bütün reayayı emin önünde toplayacak, yalnız vergiye tâbi olan yetişkinleri yazdıracaktır. 6. Vergiye tâbi olmayan çocukları yazdıran veya gelir miktarını saklayarak az gösteren sipahilerin timarları ellerinden alınacak ve mevkuf kaydedilecektir. 5 Bunların hâsılâtı o yerin kadıları tarafından hazine adına zabt olunacaktır. Bulunan fazlalıklar (zâyid'ler) ayrı bir deftere kaydolunup, bir timar sahibi uyarısıyla ile bulunmuş ise, kendisinie zam (terakki) yapılacaktır. 7. Bu suretle gelir kaynakları ve nüfus tesbit olunduktan sonra "defter tamam olup atebe-i ulyâma geldüğün bana arz oluncaya değin hiç bir ferde kâğıt ve tezkire vermiyeler ve timarlara müte allik kazâyâ için dergâh-ı mu allâma arz ve nâme göndermeyeler, ol husus için bunda dahi kâğıt varmıya". 8. Kadılar, haraç (cizye) defterlerini eminlere teslim edeceklerdir. 9. Avarız vergisi için her kadılığın hane adedi ve muâfları dikkatle ve ayrı ayrı bir deftere kayıt ve tesbit olunacaktır O sancakta her türlü mahsûl ve bac vergilerinin ne nisbette ve nasıl alındığı, vukua gelen değişiklikler, eski defterle karşılaştırılarak tesbit olunacak ve merkeze bildirilecektir. Orada "emr-i pâdişahî" ile son şekli kararlaştırılarak defterin arka sahifesine kanûn olarak kaydolunacaktır O sancakta mevcut bütün zeâmetler ve timar-erleri, cebelü miktarlariyle beraber bildirilecektir. 12. "Vilâyet-i mezkûreyi emânet ve istikamet ile kitâbet edüp hedâyâ ve konukluktan nesne almıyalar ve kimseye meyl u muhaba etmeyüp kemâl-i adâlet üzere yazub defter ideler... hizmetleri ve emânetleri mukabelesinde ve maaşları husûsiyçin âdet-i kadîme üzere her hâneden ikişer akça alıp birin emin ve birin kâtip vech-i maîşetlerine ve masâriflerine sarf ideler." Burada görülüyor ki, tahrir emîni bu safhada, kadının ve dirlik sahiplerinin yardımiyle, eski mufassal deftere, istihkak sahipleri ve reaya elindeki vesikalara nazaran her türlü gelirlerde meydana gelmiş değişiklikleri ve en son durumu, yerinde tesbit etmek ve merkeze bildirmekle görevlidir. Emin, bu suretle meydana gelen defter-i mufassal, 8 cizye defteri, zevâyid defteri ile sancak kanûnnâmesi müsveddelerini ve yerel narh hüccetlerini tetkik ve tasdik olunmak üzere merkeze getirir. Orada mahsûl vergileri, narha göre ayrı ayrı akça üzerinden hesaplanıp yekûn bağlandıktan ve onaylandıktan sonra emin için işin ikinci safhası başlar. Bu da, kesin olarak ortaya çıkan bu gelir kaynaklarının dirlik sahipleri arasında istihkaklarına göre taksimidir. Bundan önce tevzi ve tahsise dair hiç bir işlem yapılmaz. Tevzi, bunların ellerindeki Padişah beratı ve emirler ile beylerbeyi yaftası esas tutularak yapılır. 9 Beylerbeyi yaftası gereklidir, çünkü umumiyetle sipahilerin komutanı olan beylerbeyi tezkiresi olmadan hiç bir timar tevcih olunamaz ve timarların son durumu en iyi olarak merkezdeki icmâl defterinde değil, beylerbeyi yanındaki defterde görünür. Şu halde beylerbeyi yaftası, timar tevziinde herkesin son istihkak durumunu göstermek üzere verilmiş bir belgedir. Emin, kendisine sunulan vesikaları inceleyerek her bir dirlik sahibine müstahak olduğu miktarda gelir tahsis eder. Tevziat bittikten sonra ayrı bir defterde her birinin ismi altında, sadece bu gelirin miktarıyle nerede bulunduğunu tesbit eder 10 ve çoğu zaman başta bu timarın ufak bir tarihçesini yaparak son istihkak sahibine hangi vesikaya (berat, beylerbeyi bitisi) istinaden verildiğini belirtir. İşte timar ünitelerini (kılıç) göstermek üzere timar sahiblerine göre tertib olunan bu defter, bir defter-i icmâl-i hâkanî dir. Her bir dirlik sahibi, eminden yeni timarını gösteren bir tezkire ve bu emin tezikesi yle Padişah ın kapısına giderek yeni berat talep eder. İcmâl defteri ise beyaza çekilerek Padişah a arzedilir, onun tarafından hatt-ı hümâyûn ile kabul ve tasdik olunduktan sonra tuğralanıp muhafaza olunmak üzere defterhaneye teslim olunur ve bundan sonra yeni bir tahrire kadar timar muâmelatında esas tutulur. Bu asıl defter'e göre beylerbeyine, yahut Başmuhâsebe'ye verilen kopyeler, sûret-i defter adiyle anılmaktadır. 5 Buna mukabil reaya da vergiden kurtulmak için yaz lmaktan kaçar. Bu gibiler sonradan hariç eminleri yahut kad lar taraf ndan bulunarak vergileri tahsil olunur (Barkan, Kanunlar, s. 190, 277). 6 Çeltükciler ve derbend reayas için özel hükümleri buraya almaya gerekli görmedik. 7 Hükümet merkezinde ve mahkemelerde ihtilaflar n halli için müracaat olunan sancak kanûnnâmeleri, iflte bu suretle meydana gelmektedir. Bu sancak kanûnnâmelerinden yüzden fazlas n bir arada Ömer Lütfi Barkan neflretmifltir (XV. ve XVI. as rlarda Osmanl mparatorlu u'nda ziraî ekonominin hukukî ve malî esaslar, I, Kanunlar, stanbul, 1943). Bu kanûn, deftere kaydedildi i gibi ait oldu sanca n kad s taraf ndan da sicill-i mahfuza yaz l rd (Bak. Barkan, Kanunlar, s ). 8 Defter-i mufassal bir kanûn mecmuas nda (Paris Bib. Nationale, Suppl. turcs no. 69, s. 45b) flöyle tarif edilir: "Defter-i mufassal her karyenin, reâyâs ve öflrü ve resmi ve envâ -i mahsûlât yaz lan defterdir". Onun için mufassala bazan sadece "Mahsûlât defteri" de denir. Baflka bir kanûnnâmeye göre (T.T.K. yazma 34) "rüsûm-i reâya ve arâzinin da vâ ve nizâ n defter-i mufassal kat eder, min ba d defter-i icmâle müraca ât olunmaz". 9 Bak. Ö. L. Barkan' n neflretti i vesikalar ( ktisat Fak. Mec. II, 1, s. 45:II, 2, vesika no. XX, XXIII). 10 stihkak sahibinin sonra itiraz na meydan b rakmamak için emin bu tahsisleri yaparken, onlar n r zalar n alma a dikkat eder, hatta ekseriya ziyadesiyle verir (Bak. ktisat Fak. Mec. say, II, s. 45, vesika 1).

18 4 M U HĀSEBE- V LĀYET- ANADOLU DEFTER T A H RİR SİSTEMİ ÜZERİNDE BELLİ B AŞLI YAYINLAR Ö.L. Barkan, "Türkiye'de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, II ( ), 20-59, Ö.L. Barkan, ve Enver Meriçli, Hüdavendigâr Livası Tahrir Defteri, Ankara: TTK, 1988, Ö.L. Barkan, XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I: Kanûnlar, İstanbul 1943, özellikle: Önsöz, V-LXXII. H. İnalcık, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara 1954, özellikle Giriş: XI-XXXVI. N. Göyünç, XVI.Yüzyılda Mardin Sancağı, İstanbul C. Heywood, "The Evolution of the Ottoman Provincial Law- Code (Sancak Kanûnnâme): The Kanûn-nâme-i Livâ-i Semendire", BSOAS, 1993, F.M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, H. W. Lowry, "A Corpus of Extant Kanûnnâmes for the Island of Limnos as Contained in the Tapu-Tahrir Defter Collection of the Başbakanlık Archives", Osmanlı Araştırmaları, I (1980), H. W. Lowry, "The Ottoman Livâ Kanûnnâmes Contained in the Defter-i Hakanî", Osmanlı Araştırmaları, II, L. Beldiceanu-Steinherr ve N. Beldiceanu, "Règlement Ottoman Concernant le Recensement", Südost-Forschungen, XXXVII (1978), 1-40, özellikle Bibliographie: D E F T E RİN TANIMI Burada ilk cildini yayınladığımız Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu, Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri Fihristi'nde TD. 438 ve 116 no.larda iki cilt olarak kayıtlıdır. Elimizdeki cilt, TD.438, 1983 tarihinde onarılmış ve bez ciltle ciltlenmiş olup orijinal ciltten kalan şemseli mikleb ve arka kapak bu cilde yapıştırılmıştır. Dış cilt boyutları 17.5x48.5 cm, varak boyutları 15.8x46.7 cm, yazılı kısım boyutları 34.6x38.8 cm olup bu boyutlar Kanûni Süleyman dönemi mufassal ve icmâl defterlerine özgü boyutlardır. Cilt, hepsi 815 sahife olarak sonradan sahifelendirilmiş olup bu gibi defterlerde her birimin tahririnden sonra bırakılması âdet olan boş sahifeler vardır. Biz bu sahifelendirmeyi değiştirmedik (gerçekte ilk varakın ikinci sahifesine no. konmamıştır). Kullanılan kâğıt Avrupa (Venedik) kâğıdı olup yıldız ve daire içinde tac filigranları görülür. Kâğıt aharlanmıştır. Sonradan yapılan ciltleme sırasında yapılmış olması gereken iki yanlışlık tespit edilmiştir: ss , s. 439'dan sonra ve ss , s. 549'dan sonra gelmelidir. Cilt içinde bazı varaklar ıslanmış, lekelenmiştir. Bununla beraber okunamayacak kadar bozulmuş yer yoktur. Elimizdeki ciltte yer yer şirazeden çıkmış varaklar vardır, görünüşe göre düşmüş varak olmamalıdır. Bununla beraber, bu tip defterlerin başına konması gerekli olan Fihrist'i içeren varak (krş no.lu Karaman ve Rûm Defteri) kayıptır. 438 no.lu Anadolu Vilâyeti Defteri, sırasıyle şu livâları içerir: 1. Kütahya 2. Kara-hisâr-i Sâhib 3. Sultân-öñü 4. Hamîd 5. Ankara 6. Bolu 7. Kastamonu 8. Kângırı (Çankırı) 9. Koca-eli Burada, bu I. ciltte, ilk beş livâyı yayınlamaktayız. Defterimizde yalnız Kütahya, Hamîd, Ankara ve Bolu'nun kanûnnâmeleri istinsah edilmiştir. 11 Öteki Kara-hisâr, Kastamonu, Sultân-öñü, Kângırı ve Koca-eli livâlarının kanûnnâmeleri yoktur. Kanûnnâmeler genellikle iki bölüm kapsar; birincisi reayanın vergi ve başka yükümlülüklerini içeren asıl kanûnnâme; ikincisi pazarda toptan satılan çeşitli eşyadan alınan bâcların mikdarını belirleyen bâc kanûnu.. Kalem farkı dolayısiyle bu defterin en azından iki kâtip tarafından kopya edilmiş olduğu hükmüne varıldı (15-30 sahifeleri ile sahifeleri karşılaştırınız.). Başta, Kütahya, Kara-hisâr, Sultânöñü, Hamîd, Kângırı livâlarını yazan kâtip kendine özgü siyakat kırması bir yazı ile yazmıştır. Ankara, Bolu, Kastamonu, Koca-eli sancaklarını yazan kâtip, daha ziyade düz dîvânî hattı kullanmıştır. Defterimiz temamiyle siyah çini mürekkebiyle yazılmıştır. İdarî birimlerin başlangıç varağı, dıştan görünecek şekilde mavi, sarı veya beyaz renkli ipek bir bağla müteâkib birimden ayrılmıştır. Livâlar, üst kenarda kalın iplikle; kazalar, alt köşede ince iplikle gösterilmiştir. Aranan bir kaydın kolayca bulunması için uygulanan bu yöntemi, H. 835 tarihli Arvanid Defteri'nde de bulmaktayız. Bu ve başka tertip özellikleri kanıtlamaktadır ki, belli tahrir ve defter yöntemleri Osmanlı bürolarında çok erkenden yerleşmiş bulunuyordu. 11 Ö.L. Barkan (I.Kanûnlar, stanbul 1943, s ) bizim yay nlad m z T.T. 438'den, Kütahya, Bolu ve Hamîd Kanunnâmelerini yay nlam flt r.

19 G R fi 5 Varakların aradan çıkarılıp çıkarılmadığını belli etmek maksadiyle, genellikle, yeni bir birim başlamadan, önceki sahifenin alt sol köşesinde reddâde bulunmaktadır. Defterimizin kâtipleri livâ mufassal defterlerinden aktarırken, kişi ve cema at, yer adları ve terimlerde yanlışlar yaptıkları gibi, bazen tüm bir kaydı anlaşılmaz hale sokmuşlardır; meselâ: Karye-i Bayramlı...kadılıktır : TD, 438: krş. TD. 152, s. 215 ( Bayramlu...kadılığındadır ) Yer adları ve terimlere dair misâller: Kubbe: TD. 438, s. 272: krş. TD.121, s. 206 (Fakîh ) Dîzdâr: TD. 438, s. 414 (Dizdâr) Gürtlencik: TD. 438, s. 89: krş. TD. 49, s. 579 (Böğürtlencik) Turasanlar: TD. 438, s. 57: krş. TD. 49, s. 137 (Tavşanlu) D E F T E RİN TERTİBİ BİÇİMİ Vilâyet Muhâsebe İcmâli diye adlandırabileceğimiz bu tip defterler için tamamile özgün bir sistem uygulanmıştır. İlkin, 9 sancağa ait genel yekûnlar defterin başında verilmiştir (ss. 1-7). Böylece, hemen ilk sahifelerde vilâyette, meselâ 154 şehir ve kasaba, 37 kale, 71 pazar yeri, 160 kadı, "nefer" reaya, 7311 timarlı sipahi, vakıflarda Müslüman ve 353 Hıristiyan reaya hanesi bulunduğunu öğreniyoruz. Vilâyetin, cizye ve avarız dahil toplam yıllık genel gelir yekûnu akça olduğunu bu ilk genel yekûnlar bölümü bildirmektedir. Sonra livâlar sırasıyle ele alınmaktadır. Livâlarda ana birim kazadır. Her kaza sonunda genel yekûnlar verilir. Kaza içinde yekûn bağlanan birimler genellikle nahiyelere göre, haslar, zeâmet ve timarlar, avarız haneleri ve sonda evkaf ve emlâk sırasıyle düzenlenmiştir. Livâ sonunda genel yekûnlar verilmiştir. Buna karşı bir bölü livâ mufassal defterlerinde sınıflama, nâhiyelerde, hâs, zeâmet ve timar birimlerine göre yapılır. Çeşitli idârî birimlere ait köyler timar birimi altında toplanmıştır (misâl TT 49 no.lu Kütahya Mufassalı). Buna karşı kaza birimine göre sınıflandırma yöntemini izliyen livâ mufassalları da vardır; o zaman köyler kaza birimleri altında toplanmış olup her köyün kimin timarı olduğu köy altında işaret olunmuştur. D E F T E RİN TARİHİ Defterimize kaynak olan Ankara ve Hamîd livâları defterleri (TD. no.117 ve TD. 121) H. 929, Kara-hisâr-ı Sâhib defteri (TD. 147) H. 935 tarihlidir. Kullanılan en yeni defterin tarihi H.935 olduğuna göre, defterimiz bu tarihte veya daha sonra yazılmış olmalıdır. Aşağıda görülüceği üzere, defterimizle aynı tipte Rumeli sol kol Muhâsebe İcmâl Defteri'nin H.937'de yazıldığını kesinlikle tesbit etmiş bulunuyoruz (TD. no 167, s.191). Bizim Muhāsebe-i Vilāyet-i Anadolu defterinin ikinci cildinde (T. T. 166, s.196) bu defterin Rabî II, 937 tarihinde yazıldığı açıklanmıştır. 937 Rabî II, Milâdî 1530, 22 Kasım-20 Aralık tarihine rastlar; defterimizin 1530 yılında tamamlandığını kesinlikle söyleyebiliriz. Defterimizde Alaman Seferine ait bir kayıt bulunmaktadır. (s.130: "Alaman Seferi'nde avârız alındı."). Burada söz konusu olan "Alaman Seferi", 1529 Viyana kuşatması ile sonuçlanan Alaman Seferi olmalıdır. D E F T E RİN NİTELİĞİ Elimizdeki defteri mufassal tahrir defterlerinden ayırt eden temel özellik şehir, köy, cemaat gibi birimlerde ve hâs, timar ve zeamatlerde esâmî, yani kişi adlarının alınmamış olmasıdır. Ancak vakıflar ve mülkler, vâkıfların ve mülk sahiplerinin adlarıyle konmuştur. Bu nokta, bu muhâsebe defterinin malî bir amaçla yapıldığına dair başka bir kanıt olarak alınabilir. Defterimizin tertibi bir icmâl, yani özet olmakla beraber sancak icmâllerinden tamamıyle farklıdır. Sancak icmâllerinde timar vb. görevlilerin adları yazılıdır. Elimizdeki vilâyet muhâsebelerinde ad, istisnaî hallerde, başlıca hâslarda alınmıştır. Yakından incelendiğinde, bu defterin yazılmasında ilgili sancak mufassal defterlerinin esas alındığı görülür. Kullanılan sancak/livâ defterlerinden bu gün Osmanlı Arşivi'nde mevcut olanlar şunlardır; 1. Ankara, no 117, tarihi H Hamîd, no 121, tarihi H Kara-hisâr-ı Sâhib, no. 147, tarihi. 935 Ekibimiz, sancak defterlerile defterimizi, yer adlarında ve başka noktalarda dikkatle karşılaştırmışlar, birçok düzeltmeler yapmışlardır. Bu düzeltmeler dizinde köşeli parantez [ ] ile belirtilmiştir. Buna karşılık, bazı orijinal sancak mufassallarında vakıflar yoktur (Meselâ 121 no. Hamîd sancağı mufassal defteri). Defterimize vakıflar başka kaynaklardan ilâve edilmiş olmalıdır. Defterimizi karakterlendiren bir özellik de, avarıza tâbi olan ve olmıyan grupların sayısını veya kişileri ayrıntılı biçimde belirtmesidir. Bundan, bu defterin avarız tespitinde kullanılmak üzere tertip olunduğu da, düşünülebilir Mohaç Seferi'nden beri Macar Seferleri için avarıza sık sık başvurulduğu malûmdur. Bu tip defterler, Muhâsebe-i Vilâyet-i X şeklinde muhâsebe defteri olarak tanımlanmıştır. Malûmdur ki, timar icmâl defteri yazıldıktan sonra Başmuhâsebe kalemine bir sûreti (kopyası) verilirdi. Mufassal defter kopyasının verilmesi de doğaldır. Zira Başmuhâsebe, devletin genel gelirlerinden ve dengelemeden sorumludur. Elimizdeki defterde yalnız gelirlerin dikkatle ve eksiksiz aktarılmış olması bu varsayımı güçlendirmektedir.

20 6 M U HĀSEBE- V LĀYET- ANADOLU DEFTER Türkiye'ye ait bu tip vilâyet/beylerbeyilik muhâsebe icmâl defterlerinden Osmanlı Arşivi'nde bize kadar gelmiş olanları şunlardır. No Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu I 438 Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu II 166 Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm 387 Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyarbakır 998 Hep birlikte bu defterler, Arap vilâyetleri dışında o tarihte Osmanlı ülkesinin tüm Asya vilâyetlerini içermektedir. İlk defa bu defterleri kullanan Ö. L. Barkan, Anadolu ve Rumeli üzerinde istatistik bilgileri başlıca bu kaynaktan çıkarmıştır. Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-i Kadîme Arşivi'nde çalışan uzmanlardan Prof. Dr. Muzaffer Arıkan, "Kataloğa göre, bu çeşit defterlerin bulunup bulunmadığı anlaşılamamaktadır. Bu sebeple yapılan yeni sistematik tasnifin sonucunu beklemek gerekir" demektedir. 1530'da Rumeli için de, bu tip iki defter yazıldığı biliniyor. Rumeli'nin sol kol sancaklarını içeren aynı tip bir Muhâsebe İcmâl Defteri TD. 167 no. da, aynı nitelikte sağ kol sancakları defteri ise TD. 370 no.da kayıtlıdır. 167 no.lu defterin içinde (s. 191) Küstendil livâsına ait şu kayıt önemlidir: "Muhâsebe-i İcmâl-i Mahsûlât-i Defter-i Vilâyet-i (?) Livâ-i Küstendil ber mûceb-i defter-i vilâyet an hizâne-i âmire ihrâc şod, al-vâki fî 15 Safer sene 937". 8 Eylül 1530 tarihli bu kayıttan şunları öğreniyoruz: 1. Bu defter bir muhâsebe, yani hesapların dengelenmesi amacıyla meydana getirilmiştir. 2. Defter, vergi gelirlerinin (mahsûlât) icmâlidir. Timar icmâl defterlerinde nasıl mufassaldan vergi yükümlüsü reaya adları (esâmî) atılarak yalnız vergilerin toplamı (hâsıl) yazılıyorsa, bu tip vilâyet/eyâlet icmâllerinde de esâmî atılmıştır. 3. Bu defter, hizâne-i âmire'den çıkarılmış olan asıl defter-i vilâyet'e göre yazılmıştır; bu defter-i vilâyet, kuşkusuz mufassal defterdir. 4. Bu defterin yazılış tarihi, bizim Anadolu Vilâyeti defteriyle (no. 438) uyuşmaktadır. Demek ki, 1530'da, Rumeli ve Anadolu Beylerbeyiliklerinin bütün vergi gelirlerini hesap etmek için icmâl-i mahsûlât defterleri tertip edilmiştir. Bu tip genel muhâsebe icmâl defteri tertibinden sonraları vazgeçilmiştir. Bu tip defterler, ilk ve son defa bu tarihte meydana getirilmiş görünmektedir. Bu tip defterlerin görevini, daha öz ve kısa biçimde genel Muhâsebe-i Vâridât ve İhrâcât defterleri (Barkan'ın deyimile "bütçeler") görmüş ve onun yerini almış olmalıdır. Biliyoruz ki, H ( ) tarihinde devletin bütün gelirini gösteren bir "bütçe" meydana getirilmiştir 12. Kayda değer ki, bu bütçe de bir muhâsebe icmâl defteridir. Herhalde şu açık bir noktadır ki, yıllarında devlet, genel gelir kaynaklarını ve giderlerini tespit etme ihtiyacını duymuş ve Muhâsebe-i Vilâyet ve Muhâsebe-i Vâridât ve İhrâcât defterleri meydana getirilmiştir. Bu dönemde, imparatorlukta mevcut beylerbeyiliklerin tüm gelirlerinin muhâsebesi neden gerekmiştir? Önemli siyasî bir gelişme mi (1526 Mohaç zaferi, 1529'da Budin'in zaptı ve Viyana kuşatması, Macaristan'da Habsburglara karşı uzun uğraşımın başlaması), yahut idare başındakilerin, Vezirâzam İbrahim Paşa, Başdefterdar Ahmed Çelebi ve Nişancı Seydî Bey'in bürokratik yeni bir yöntem olarak bunu gerekli bulması mı rol oynamıştır, bu noktayı şimdilik kesin olarak tayin edemiyoruz. Y A Y I N Y Ö N T E Mİ TD. 438 no.lu Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu yayına iki cilt halinde hazırlanmıştır. I. ciltte Kütahya, Kara-hisâr-ı Sâhib, Sultânöñü, Hamîd ve Ankara livâları; II. ciltte, Bolu Kastamonu, Kângırı ve Koca-eli livâları yer alacaktır. TD. 438 metni eldeki livâ mufassallarıyla karşılaştırılarak adlar ve rakamlar kontrol edilmiş ve kaynaktaki şekiller Dizin'de köşeli parantez içinde gösterilmiştir.. Terim anlamını göstermek üzere ilâve ettiğimiz sözcükler de köşeli parantez içinde gösterilmiştir. Okunuşu kesin olmayan hallerde soru işareti konmuştur. Kişi ve yer adları dizinleri, bu ciltteki beş livâdan her biri için ayrı ayrı tertib edilmiştir. Terimler her livâda aynı olduğundan, Terimler Dizin'i cildin sonuna konmuştur. Yaklaşık her sahifede geçen terimler Dizin e konulmamış, ancak * işareti ile gösterilmiştir. Yer adlarının haritada yerlerinin saptanması işine özellikle önem verilmiş ve bunun için M.S.B. Harita Genel Müdürlüğü'nün 1941 de basılmış 1:200,000 ölçekli ve 1:500,000 lik haritaları kullanılmıştır. Saptanan yer adları 1:500,000 ölçekli haritalarda gösterilmiştir. Her livâ için bir harita ve beş livâyı kapsayan bir harita yapılmıştır. Haritalarımızdaki adlar, Dizin'de verildiği biçimde alınmıştır.yerleşim birimlerinin ortadan kalkmış veya ad değiştirmiş olması, yeradları tespitinde güçlüğün başlıca nedenidir. Bununla beraber, daha büyük ölçekli haritalarda bu yeradlarının bir kısmının bulunabileceği âşikârdır. Haritalarda bulunamayan kaza merkezleri için özel işaretiyle belli bir yer gösterilmemiştir. 12 Ö.L.Barkan "H (M ) Malî Y l na ait Bütçe Örne i",.ü. ktisat Fakültesi Mecmuas, XV, s

21 G R fi 7 DİZİN YAPILIRKEN YARARLANILAN DİĞER DEFTERLER 1. K Ü T A H Y A LİVĀSI MUFASSAL DEFTERLER TD 152 TD 45 İdārī Birimler İdārī Birimler Nāhiye: Kütahya, Gediz, Eğri-göz, Simav, Güre, Kula, Uşak, Lazkiye, Nāhiye: Simav, Avdan, Gediz, Güre, Kula Uşak, Şeyhlü, Homa ve Honaz, Şeyhlü, Homa ve Geyikler Geyikler Kal a: Kütahya, Eğri-göz TD 49 Livā: Sultān-öñü İdārī Birimler MAD 72 Nāhiye: Kütahya, Gediz, Eğri-göz, Güre, Simav, Kula, Uşak, İdārī Birimler [Lazkiye], Şeyhlü, Homa ve Geyikler, Honaz Nāhiye: Tavşanlu, Aslan-apa, Yalak, Altun-taş, Sazanos, Gediz, Kula, TD 369 Lazkiye, Honaz, Homa ve Geyikler, Güre, Eğri-göz, Simav, Şeyhlü, İdārī Birimler Uşak, Banaz, Kütahya Nefs-i Kütahya MAD 152 Kazā: Eğri-göz, Simav, Güre ma Selendi, Kula, Uşak, Lazkiye, İdārī Birimler Honaz, Homa ma Geyikler Nāhiye: Gediz, Eğri-göz, Simav, Güre, Kula, Uşak, Lazkiye, Honaz, Nāhiye: Yoncalı, Tavşanlu, Arslan-apa, Sazanos, Altun-taş, Yalak, Şeylü, Homa ve Geyikler, Kütahya Gediz MAD 1131 Evkāf-i Germiyān-oğlu İdārī Birimler MAD 262 Kütahya eyāleti İdārī Birimler MAD Yoncalu vilāyeti İdārī Birimler Nāhiye:Kalıñ-viran, Arslan-apa, Yalak, Sazanos, Tavşanlu, Eğri-göz, Livā: Kütahya, Aydın, Saruhān, Kara-hisār-i Sāhib Simav, Çengi, Gediz, Selendi, Kula, Uşak, Şeyhlü, Homa ve Geyikler, Honaz ve Temuk (?), Doñuzlu, Kütahya İCMĀL DEFTERLERİ 2. K A R A - HİSĀR-İ SĀHİB LİVĀSI MUFASSAL DEFTERLER TD 147 İdārī Birimler Kazā: Kara-hisār ma Kır-hisār, Sandıklu, Şuhud, Bolvadin, Barçınlu, Oynaş MAD 230 İdārī Birimler Nāhiye: Bolvadin, Çola, Şuhud, Oynaş, Sandıklu, Elçi (?), Çay Tire ta allukātı İCMĀL DEFTERLERİ TD 162 İdārī Birimler Nāhiye: [Kara-hisār], Sandıklu, Çola, Şuhud, Bolvadin, Barçınlu Kal a: Kara-hisār-i Sāhib TD 508 İdārī Birimler Nāhiye: Kır-hisār, Şehr-ābād, Barçınlu, Oynaş, Şuhud, Bolvadin, Ulu- Sincanlu Kal a: Çola, Kara-hisār-i Sāhib Bāzdārān MAD 115

22 8 M U ĀSEBE- V LĀYET- ANADOLU DEFTER İdārī Birimler Nāhiye: Barçınlu Sultān-öñü livāsı MAD 152 İdārī Birimler Nāhiye: Kara-hisār, Sandıklu, Çola, Şuhud, Bolvadin, Barçınlu Anadolu vilāyeti MAD 923 İdārī Birimler Nāhiye: Şehr-ābād, Kır-hisār, Sincanlu, Sandıklu, Çola, Şuhud, Bolvadin, Barçunlu Kal a: Kara-hisār-i Sāhib kal ası MAD İdārī Birimler Livā: Kara-hisār-i Sāhib MAD İdārī Birimler Nāhiye: Şuhud 3. S U L TĀN-ÖÑÜ LİVĀSI MUFASSAL DEFTERLER MAD 27 İdārī Birimler Nāhiye: Eski-şehir ma Karaca-şehir, Seydi-gazi, Gün-yüzü, İn-öñü, Bilecik MAD İdārī Birimler Nāhiye: Seyyid-gazi, Eski-şehir, Gün-yüzü İCMĀL DEFTERLERİ TD 152 İdārī Birimler Nāhiye: Karaca-şehir, İn-öñü, Bilecik, Seydi-gazi, Gün-yüzü Kal a: İn-öñü TD 515 İdārī Birimler Nāhiye: Karaca-şehir, İn-öñü, Bilecik, Gün-yüzü, Seyyid-gazi Kal a: İn-öñü MAD 152 İdārī Birimler Nāhiye: Karaca-şehir, İn-öñü, Bilecik, Seyyid-gazi, Gün-yüzü 4. H A MĪD LİVĀSI MUFASSAL DEFTERLER TD 30 İdārī Birimler Kazā: Göl-hisār, İrle, Burdur, Gönen, Isparta, Eğirdür, Barla, Uluborlu Nāhiye: Avşar, Anamos, Yuva, Kartaş, Ağlasun, Arvalu ve Kübyan, Ağros, Yalvaç, Kara-ağaç TD 121 İdārī Birimler Kazā: İrle, Burdur, Ulu-borlu, Kiçi-borlu, Gönen, Isparta, Ağlasun, Eğirdür, Afşar, Yalvaç, Kara-ağaç-i Yalvaç Nāhiye: Kara-ağaç Göl-hisārı, Yavıç, Göl-hisār, Anamos, Yuva, Kartaş ve Barla TD 994 İdārī Birimler Kazā: Isparta, Eğirdür, Barla, Ulu-borlu Nāhiye: Avşar, Anamos, Ağras, Yuva, Kartaş, Ağlasun, Arvalu ve Kübyan, Yalvaç, Kara-ağaç MAD 3331 İdārī Birimler Ağros köyü Nāhiye: Barla, Anamos, Avşar, Yalvaç ve Kara-ağaç, Ulu-borlu, Kiçiborlu, İrle, Göl-hisār, Doñuzlu Kara-ağacı, Burdur, Gönen, Ağlasun, Eğirdür, Isparta MAD İdārī Birimler Kazā: Barla, Yalvaç, Afşar, Göl-hisār İCMĀL DEFTERLERİ TD 107 İdārī Birimler Nāhiye: Eğirdür, Yuva, Afşar ma İrle, Yalvaç ve Kara-ağaç, İrle, Ağlasun, Gönen, Isparta, Ulu-borlu, Kiçi-borlu, Burdur, Kara-ağaç Göl-hisārı, Göl-hisār Kal a: Eğirdür Livā: Teke, Alaiye MAD 152 İdārī Birimler Nāhiye: Yuva ve Eğirdür, Afşar, Yalvaç ve Kara-ağaç, İrle, Ağlasun, Gönen, Isparta, Ulu-borlu, Kiçi-borlu, Burdur, Kara-ağaç Göl-hisārı, Göl-hisār MAD 923 İdārī Birimler