Yıl: 4, Sayı: 14, Aralık 2017, s

Transkript

1 Gürkan CEVGER YÜZYILDA DİYARBAKIR ŞEHRİ NDE ESNAF VE ZANAATKÂRLAR Özet Diyarbakır gibi köklü tarihi geçmişi olan bir şehirde hiç şüphesiz zaman içerisinde farklı meslekler ve zanaatlar yapılmıştır. Bu mesleklerin sayısını ve türlerini öğrenmek hem o şehrin ekonomik yapısının anlaşılmasına, hem de şehirde yaşayan insanların iktisadi uğraşlarının muhtevası hakkında fikir edinilmesine imkân sağlamaktadır. 18. yüzyılda Diyarbakır şehrindeki esnafların sektörlere göre dağılımlarının bilinmesi ve zanaatkârların hangi sektörlerde yoğunlaştığının tespiti şehir ve bölge tarihinin aydınlatılması açısından önem arz etmektedir. İncelenen dönemde şehirde faaliyet gösteren meslek dalları başta vergi tevzi kayıtları olmak üzere şeriyye sicillerindeki muhtelif belgelerden tespit edilebilmiştir. Bu dönemde şehirde faaliyet gösterdiği anlaşılan esnaf ve zanaatkâr sayısının azımsanmayacak kadar fazla olduğu diğer Osmanlı şehirlerindeki esnaf sayıları ile mukayese edildiğinde Diyarbakır şehrinin ciddi sayıda esnaf ve zanaatkâra ev sahipliği yaptığı görülmektedir. Anahtar Kelimeler: 18. yüzyıl, Diyarbakır, Esnaf, Zanaatkâr. IN THE 18th CENTURY THE CİTY OF DİYARBAKİR TRADESMEN AND ARTİSANS Abstract In a city like Diyarbakir that has a long historical background, undoubtedly different occupations and crafts were built over time. Learning the number and types of these professions allows both an understanding of the economic structure of the city and an idea of the content of the economic activities of the people living in the city. The distribution of tradesmen in Diyarbakir city by sectors and the determination of the sectors in which the craftsmen are concentrated in the 18th century are important for illuminating the history of the city and the region. The 1 Yrd. Doç. Dr. Amasya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,Tarih Bölümü, grkancevger@gmail.com.

2 Gürkan Cevger professions operating in the city during the period examined can be determined from various documents in the sheriff's registers, especially the tax registration records. When compared to the number of tradesmen in other Ottoman cities where the number of artisans and tradesman who were deemed to be active in the city in this period is considerably high, it is seen that the city of Diyarbakır has hosted a considerable number of artisans and tradesman. Keywords: 18th century, Diyarbakır, Artisan, Tradesmen. GİRİŞ Osmanlı Devleti nde el sanatları ile uğraşanlar ve geçimlerini mal veya hizmet üretimi, alım ve satım ile sağlayanların geneline esnaf adı verilmektedir. (Kal a, 1995: 423) Osmanlı da esnaf denilince ilk akla gelen lonca sistemidir. Osmanlı esnafının düzeni loncalar ve gedikler 2 yoluyla sağlanmaktaydı. (Taner, 2009: 18) Esnaf loncaları, Türk örf ve adetleri ile İslam inancını kaynaştırmak maksadıyla geliştirilen bir düşünce sistemi ve yaşam tarzı olan ahilik (Ekinci, 2011: 26) örgütlenmesinin bir uzantısı şeklinde faaliyet göstermekte idi. (Bayram, 2012: ) Aynı zamanda esnaf ileri gelenlerinin toplanıp meslekler ile ilgili kararlar aldığı kuruluşlar olarak da faaliyet göstermektedirler. (Evren, 1997:15) Osmanlı esnaf sistemindeki hiyerarşi esnaf şeyhi (kethüda), yiğitbaşı, ustabaşı, usta, kalfa ve çırak biçimindedir. Çıraklar zamanla kalfa ve usta olabilmekte, dükkân açma izni sadece ustalara verilmektedir. Dükkân sayısı ustalar tarafından belirlenmekle birlikte bu dükkânlar ustaların malı olmayıp kendilerine senelik olarak kiralanırdı. Esnafların başında bir esnaf şeyhi veya esnaf kethüdası bulunmaktaydı. Bu kimseler esnaflar arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemekte ve gerektiğinde durumu İstanbul a bildirerek, teşkilâtın iyi yönetilmesini sağlamaktadırlar. XVIII. yüzyılda, esnaf şeyhlerinin iyi niyetlerine ve esnafların kaliteli mallar üretmek istemelerine rağmen imparatorluğun her yerinde karaborsacılık artmış, bazı hammaddelerin dışarıya satılması nedeniyle ülke genelinde büyük sorunlar meydana gelmiştir. (Özkaya, 2010, 70-72) 462 Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar XVIII. yüzyılda Diyarbakır da faaliyet gösteren meslekler arşiv kayıtlarının incelenmesi sonucunda tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu dönemde şehir merkezinde faaliyette bulunan esnaf ve iş kollarının sayısı Diyarbakır şehrinin ticari ve ekonomik hayatının öğrenilebilmesi açısından önem arz etmektedir. XVIII. yüzyılda Diyarbakır şehrinde faaliyet gösteren iş kolları başta şer iyye sicillerindeki vergi tevzi kayıtları olmak üzere diğer arşiv vesikalarından tespit edilebildiği ölçüde aşağıda tablo halinde verilmiştir. 2 Osmanlı esnaf teşkilâtının gelişme aşamalarından olan gedikler, XVII. yüzyılın ortalarından itibaren faaliyete geçmişti. Gedik hakkı denilen iş ve mesleği müstakil olarak icra edebilme hakkı, o meslekle ilgili esnaf birliklerince yapılırdı. Gedik, dükkânlardan oluşan her esnaf birliğinin, bu dükkânlardan kimlerin hangi durumlarda faydalanabileceğini, adedini kendi esnaf nizamnamelerine koymak ve devlete onaylatmak mecburiyetleri bulunmaktaydı.

3 18. Yüzyılda Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar Tablo 1. XVIII. Yüzyılda Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar 3 Bakkal Palancı Çilingir Allaf Kahveci Kuyumcu Pabuççu Bezzaz Kılıççı Nalçacı Kasaban Keçeci Eskici Sarraf Boyacı Neccar Helvacı Penbeci Dellal Tacir Çulcu Cüllah Berber Terzi Aşçı Saraç Yorgancı Ekmekçi Haffaf Kürkçü Sabuncu Demirci Cennan Kurşuncu Dikici Debbağ Basmacı Attar Mumcu Çadırcı Tuzcu Mazmancı Habbaz Kavukçu Nalbant Bardakçı Çarıkçı Dülger Pazarcı Muytab Tütüncü Kazancı Gazzaz Mıhçı Hammal Bezirci Şirikçi Sığırtmaç Kömürcü Çıkrıkçı Çubukçu Tavukçu Kelekçi Sahancı Ketenci Katırcı Hallaç Kassar Kapıcı Defeci Kürekçi Abacı Suyolcu Oturakçı Balıkçı Taşçı Kilerci Sellah Deveci Buzcu Sebzeci Lüleci Mekikçi Cerrah Paçacı Mazıcı Değirmenci Bulgurcu Nakkaş Pastacı Bahçeci Tellak Pirinççi Mekkâre Mimar Hamamcı Sabbağ Burcî Sepetçi Leblebici Çuhacı Sarıkçı Keyyal Değnekçi Zemberekçi Göncü Tarakçı Denkçi Düğmeci Ütücü Aynacı Barutçu Kavaf Çekirdekçi Cambaz Hekim Kebapçı Tabloda görüldüğü üzere incelenilen dönemde Diyarbakır şehrinde 118 meslek dalının hizmet verdiği anlaşılmaktadır. Aynı dönemlerde Adana da 122 (Yörük,2011: 181), Mardin de 52 (Gürhan, 2012:242), Antep te 39 (Çınar, 2000:317), Antakya da 93 (Gül,2008: ), Çankırı da 35 (Dıvrak, 2012:149) esnaf grubu faaliyet göstermekteydi. Diyarbakır şehrindeki esnaf gruplarının sayısı diğer şehirlerdeki esnaf grupları sayısı ile mukayese edildiğinde, şehrin ticari ve ekonomik potansiyelinin ileri düzeyde olduğu ve şehrin çeşitli dallardaki esnaf ve mesleklere ev sahipliği yaptığı sonucuna varılabilir. Şehirde faaliyet gösteren 118 meslek grubu içerisinde on bir esnaf deri işleri ile uğraşırken, toplam esnaflar arasında % 9 luk bir orana sahiptir. Yine toplam esnaflar içerisinde yirmi bir esnaf grubu ahşap, metal ve cam mamulleri üretimi ve satımı yaparken tüm esnaflar arasında % 18 lik orana sahiptirler. Dokuma ve giyim işi ile uğraşan yirmi beş esnaf grubu olup tüm esnafa oranı % 21,5 tir. Gıda sektöründe yirmi altı esnaf grubu olup oranları % 22 dir. İnşaat ve tamirat işlerinde dört esnaf grubu % 4,5, taşımacılık ve ulaşımda altı esnaf grubu % 5,5, temizlik ve sağlık sektöründe altı esnaf grubu % 5,5 ve diğer sektörlerde on dokuz esnaf grubu hizmet verip toplam esnaf sayısı içerisinde % 14 lük bir orana sahiptirler Bu tablonun hazırlanmasında DŞS. 267, 11; DŞS. 313, 6, 55, 62, 64, 65, 66, 72, 73, 75, 76, 90, 95, 98, 99, 145, 161, 175; DŞS. 360, 11, 15, 22, 87, 162, 222, 252, 316, 332, 333, 336, 338, 339, 377; DŞS. 348, 6; DŞS. 352, 6, 13, 28; DŞS. 626, 27, 32, 55; DŞS. 355, 13; DŞS. 576, 1; DŞS. 310, 10, 11, 12, 20, 27, 28, 29. DŞS. 349, 25; DŞS. 315, 21, 25, 62, 75, 79, 97, 126; DŞS. 349, 25; DŞS. 588, 30, 53, 65, 100; DŞS. 364, 10, 14, 16, 19, 55; DŞS. 363, 22; DŞS. 327, 15; DŞS. 592, 13, 30, 41, 94, 112. BOA, DVNSAHK. DB. d. 1, 7. numaralı kaynaklardan istifade edilmiştir.

4 Gürkan Cevger Temizlik ve Sağlık (6 Esnaf) % 5,5 Taşımacılık ve Ulaşım (6 Esnaf) % 5,5 İnşaat (4 Esnaf) % 4,5 Diğer (19 Esnaf) 14% Dokuma ve Giyim Üretimi (25 Esnaf) % 21,5 Ahşap, Metal ve Cam Ürünleri ( 21 Esnaf) % 18 Dericilik (11 Esnaf) % 9 Gıda Üretimi ve Satımı (26 Esnaf) % 22 Grafik 1. Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârların Üretim ve Hizmetlerine Göre Dağılımı Şehirdeki esnaf gruplarının ürettikleri, sattıkları veya halka sundukları hizmetler bakımından kendi aralarında değerlendirildiğinde, esnaf gruplarının sektörlere dağılımı şu şekilde gerçekleşmektedir. Ahşap, Metal ve Cam Ürünleri: Diyarbakır şehrinde esnafın % 18 ini teşkil eden yirmi bir esnaf grubu bu sektörde çalışmaktaydı. Bu gruba girenler demirci, kazancı, mıhçı, bakırcı, kalaycı, kapıcı, çıkrıkçı, çubukçu, çilingir, zemberekçi, dülger, kurşuncu, sahancı, kılıççı, neccar, kuyumcu, nalbant, bardakçı, nalçacı, aynacı ve sarraf esnaflarıdır. 464 Dokuma ve Giyim Üretimi: Şehirde kumaş üretimi, dokumacılık ve giysi imalatında çalışan esnaflar, şehirde faaliyet gösteren tüm esnaflar arasında % 21,5 lik bir oranı oluşturmaktaydılar. Dokumacılık ve giyim üretiminde faaliyet gösteren; bezzaz, boyacı, cüllah, muytab, terzi, basmacı, kavukçu, penbeci, gazzaz, keçeci, çadırcı, mazmancı, çulcu, ketenci, hallaç, defeci, abacı, mekikçi, mazıcı, sarıkçı, çuhacı, yorgancı, kassar, tarakçı ve düğmeci olmak üzere toplam yirmi beş esnaf grubu bu sektörde çalışmaktaydı. Gıda Üretimi ve Satımı: Şehir merkezinde faaliyet gösteren yirmi altı esnaf grubu bu sektörde çalışmaktaydı. Bu esnaflar bakkal, attar, kasap, tütüncü, kahveci, helvacı, aşçı, tuzcu, şirikçi (susamyağcı), balıkçı, sebzeci, buzcu, paçacı, pastacı, bulgurcu, pirinççi, leblebici, habbaz, allaf, tavukçu, kilerci, bezirci (ketenyağcı), ekmekçi, ütücü, çekirdekçi ve kebapçılar olup, şehirdeki tüm esnaflar arasında % 22 lik bir orana sahiptirler. Dericilik: Şehir merkezinde dericilik üzerine faaliyette bulunan on bir esnaf grubu tespit edilmiş olup, tüm esnaflar arasında % 9 luk bir orana sahiptirler. Bunlar; debbağ, haffaf, saraç, çarıkçı, pabuççu, eskici, göncü, kürkçü, palancı, dikici, kavaf esnaflarıdır. İnşaat: Bu sektörde hizmet veren dört esnaf grubu bulunmaktadır. Bu esnaflar şehirdeki tamirat, inşaat, bakım ve onarım faaliyetlerinde hizmet vermekteydiler. Bu esnaflar; mimar, taşçı, suyolcu, nakkaşlardır. Şehir merkezindeki tüm esnaf sayısına oranları % 4,5 tir. Taşımacılık ve Ulaşım: Şehir merkezinde hizmet veren altı esnaf grubu bu sektörde bulunmaktadır. Bu esnaflar ticari ve askeri nakliyatta söz sahibi idiler. Yaptıkları iş nedeniyle

5 Oran % Oran % 18. Yüzyılda Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar gerek askeri malzeme ve cephanelerin sevk ve nakliyatı sebebiyle siyasî, gerekse ticari malların taşınması nedeniyle ekonomik önemleri vardır. Bu sektörde çalışan esnafların şehirdeki tüm esnafa oranları % 5,5 tir. Bu esnaflar; kürekçi, katırcı, deveci, kelekçi, mekkâre ve hamallardır. Temizlik ve Sağlık: Hamamcı, tellak, cerrah, berber, hekim ve sabuncu olmak üzere toplam altı esnaf grubu sağlık ve temizlik sektöründe çalışmaktaydı. Bu esnafların Diyarbakır şehrinde faaliyet gösteren tüm esnafların sayısına oranı ise % 5,5 tir. Diğer: Bu grupta faaliyet gösteren on dokuz farklı iş kolu bulunmaktadır. Bu esnaflar sepetçi, değnekçi, keyyal, mumcu, cennan, dellal, tacirgan, pazarcı, sığırtmaç (çoban), cambaz, kömürcü, oturakçı, sellah, bahçeci, değirmenci, sabbağ, lüleci, denkçi ve barutçu esnaflarıdır. Şehirde faaliyet gösteren toplam 118 esnaf ve meslek grubu arasında % 14 lük bir orana sahiptirler. Esnaflar arasında iş kolu çeşitliliği ve esnaf sayısı bakımından dokuma ve giyim sektörü başı çekmektedir. Özellikle pamuklu ve ipekli dokuma üzerine faaliyet gösteren esnafın sayıca fazla olması dikkat çekicidir. Bu dönem içerisinde esnafların ekonomik durumları ve vergi yükleri de üzerinde durulması gereken konulardan bir diğeridir. XVIII. yüzyılda şehir esnafına tevzi edilen tüm masraflar ve esnafın vergi yükü aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 2. Diyarbakır Esnafına ve Zanaatkârlarına Tevzi Edilen Vergi Miktarları ve Oranları 4 ESNAFLAR İmdad-ı Hazeriye (Kuruş) İmdad-ı Seferiye (Kuruş) Bakkal 1716 % 7, %8 Bezzaz 1716 %7, %8 Boyacı 1716 %7, %8 Cüllah 1716 %7, %8 Haffaf 1181,25 %5, ,5 %5 Debbağ 1181,25 %5, ,5 %5 Habbaz 1181,25 %5, ,5 %5 Muytab 590,65 %2,5 740,5 %3 Kuyumcu 590,65 %2,5 740,5 %3 Terzi 590,65 %2,5 740,5 %3 Sabuncu 590,65 %2,5 740,5 %3 Attar 590,65 %2,5 740,5 %3 Nalbend 590,65 %2,5 740,5 %3 Kazancı 590,65 %2,5 740,5 %3 Dellal 590,65 %2,5 740,5 %3 Cennan 590,65 %2,5 740,5 %3 Allaf 590,65 %2,5 740,5 %3 Kasab 590,65 %2,5 740,5 %3 Palancı 496 %2,1 466,5 %2 Kılıçcı 496 %2,1 466,5 %2 Neccar 496 %2,1 466,5 %2 Berber 496 %2,1 466,5 %2 Kürkçü 496 %2,1 466,5 % Tablo altında yazan vergi ve masraf miktarları, XVIII. yüzyılda kazâ esnafına tevzi edilen toplam rakamları ifade etmektedir.

6 Oran % Oran % Gürkan Cevger Basmacı 354,5 %1,6 349,5 %1,5 Kavukçu 354,5 %1,6 349,5 %1,5 Tütüncü 354,5 %1,6 349,5 %1,5 Kahveci 354,5 %1,6 349,5 %1,5 Penbeci 236 %1 233,5 %1 Aşcı 236 %1 233,5 %1 Demirci 236 %1 233,5 %1 Mumcu 236 %1 233,5 %1 Bardakçı 236 %1 233,5 %1 Gazzaz 236 %1 233,5 %1 Sarraç 236 %1 233,5 %1 Eskici 132,75 %0,6 116,5 %0,7 Keçeci 132,75 % 0,6 116,5 %0,7 Çilingir 132,75 % 0,6 116,5 %0,7 Nalçacı 132,75 % 0,6 166,5 %0,7 Helvacı 132,75 % 0,6 116,5 %0,7 Toplam % %100 ESNAFLAR Menzil Vergisi (Kuruş) Vilayet Masrafları (Kuruş) Bakkal 4726 %7,8 651,75 %8 Bezzaz 4726 %7,8 651,75 %8 Boyacı 4726 %7,8 651,75 %8 Cüllah 4726 %7,8 651,75 %8 Haffaf 2952 %4,8 407 %5 Debbağ 2952 %4,8 407 %5 Habbaz 2952 %4,8 407 %5 Muytab 1473 %2,4 202 %2,5 Kuyumcu 1473 %2,4 202 %2,5 Terzi 1473 %2,4 202 %2,5 Sabuncu 1473 %2,4 202 %2,5 Attar 1473 %2,4 202 %2,5 Nalbend 1473 %2,4 202 %2,5 Kazancı 1473 %2,4 202 %2,5 Dellal 1473 %2,4 202 %2,5 Cennan 1473 %2,4 202 %2,5 Allaf 1473 %2,4 202 %2,5 Kasab 1473 %2,4 202 %2,5 Palancı 1110 %1,8 162,5 %2 Kılıçcı 1110 %1,8 162,5 %2 Neccar 1110 %1,8 162,5 %2 Berber 1110 %1,8 162,5 %2 Kürkçü 1110 %1,8 162,5 %2 Basmacı 843,5 %1,3 122 %1,5 Kavukçu 843,5 %1,3 122 %1,5 Tütüncü 843,5 %1,3 122 %1,5 Kahveci 843,5 %1,3 122 %1,5 Penbeci 576 %0,9 80,5 %1 Aşcı 576 %0,9 80,5 %1 Demirci 576 %0,9 80,5 %1 Mumcu 576 %0,9 80,5 %1 Bardakçı 576 %0,9 80,5 %1 Gazzaz 576 %0,9 80,5 %1 Sarraç 576 %0,9 80,5 %1 466

7 18. Yüzyılda Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar Eskici 263,5 %0,5 39,5 %0,5 Keçeci 263,5 %0,5 39,5 %0,5 Çilingir 263,5 %0,5 39,5 %0,5 Nalçacı 263,5 %0,5 39,5 %0,5 Helvacı 263,5 %0,5 39,5 %0,5 Toplam 61614,5 % ,5 %100 Tablo incelendiğinde esnafların ekonomik güçleri ve iş potansiyelleri hakkında fikir sahibi olunabilmektedir. Otuz dokuz esnafa tevzi edilen tüm vergi ve masraflarda dikkat çeken husus tüm vergi yükünün yaklaşık % 30 luk kısmının dört esnaf grubu tarafından karşılandığıdır. Bu esnaflar bakkal, bezzaz, boyacı ve cüllahlardır. Buna göre şehirde ekonomik büyüklük ve iş potansiyeli bakımından bu dört esnaf grubunun başı çektiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Geriye kalan otuz beş esnaf grubu ise tüm verginin %70 lik kısmını paylaşmaktadırlar. Bu paylaşımda eskici, keçeci, çilingir, nalçacı ve helvacı esnafları daima en az miktarı ödeyen esnaf grupları olmuşlardır. Diyarbakır şehrinde faaliyet gösteren esnaf gruplarının sadece vergi ve masraf yükleri bulunmamaktadır. Sefer sırasında ordunun temel ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşitli esnaf ve sanatkârlar da orduyla birlikte götürülerek devlete hizmet vermişlerdir. Sefer esnasında ordu ile birlikte hareket eden ve Orducu Esnafı adı verilen bu esnaflar, ordunun ihtiyaç duyacağı erzak ve diğer malzemeyi yanlarında bulundurarak ayakkabı, kılıç, yay, ok, çadır, kilim, cam, nal gibi malzemelerin onarım ve imalatının yanı sıra, ordunun en önemli besin maddeleri olan ekmek pişirme ve et temininde bir çeşit seyyar levazım görevi ile ordunun her türlü ihtiyacını karşılamaktadırlar.(kurtaran, 2012:2281) Sefere giden orducu esnafının hizmeti ayni ve nakdi olmak üzere iki kısma ayrılmaktaydı. Ayni yükümlükte bizzat esnaflar sefere iştirak ederek ordunun ihtiyaç duyduğu malzemelerin satımı ve üretimini yaparken, nakdi yükümlülükte sefere giden esnafın masraflarının geride kalan esnaflar tarafından karşılanması (Faroghi, 2011:89) veya hiçbir esnafın sefere gitmeyerek bunun karşılığında devletin belirlediği miktarın ordubazar akçesi adıyla esnafa dağıtılması şeklinde gerçekleşmektedir. (Çelik,2007, ) 467 İncelenilen dönemde Diyarbakır şehrinden ne kadar orducu esnafının çıkarıldığına dair herhangi bir bilgi mevcut olmasa da ordu-bazar akçesi nin şehir esnafından nakit olarak alındığı tespit edilebilmiştir. Diyarbakır a gönderilen 4 Nisan 1733 tarihli bir emr-i şerifte Musul a serdar olarak görevlendirilen Osman Paşa nın mahiyetinde bulunmak için Diyarbakır dan Musul a gönderilen esnaflara Diyarbakır da kalan diğer esnafların yardım etmesi için ordubazar akçesi namıyla 3420 kuruş Diyarbakır şehir merkezindeki otuz dokuz esnaf grubundan tahsil edilmiştir. Ordu-Pazar akçesinin esnafa tevzisi neticesinde 273,5 şer kuruş ile bakkal, bezzaz, boyacı ve cüllah esnafı, toplam verginin % 30 unu ödemişlerdir. En az ödeme yapanlar on ikişer kuruş ile keçeci, çilingir, nalçacı, helvacı ve eskici esnafları olmuştur.(diyarbakır Şeriyye Sicili, 310: 42) Diyarbakır şehrinde faaliyet gösteren esnaf gruplarında kaç kişinin çalıştığı üzerinde durulması gereken diğer bir husustur. Bu konu hakkında arşiv vesikalarındaki bilgiler maalesef birkaç örnekten ileri gidememektedir. Mesela 4 Temmuz 1740 tarihli bir belgeye göre Diyarbakır şehrinde otuz üç ekmekçi esnafı bulunmakta ve bu esnafların otuz biri gayrimüslimlerden oluşurken ikisi Müslümanlardan meydana gelmektedir. (Diyarbakır Şeriyye Sicili,360:366) Esnaf gruplarında kaç kişinin çalıştığına dair 12 Nisan 1747 tarihli bakkal esnafı

8 Gürkan Cevger ile pazarbaşı arasında yapılan bir anlaşma kaydına göre adı geçen tarihte Diyarbakır merkezinde yirmi iki bakkal esnafı bulunmakta ve bu esnafların on yedisi Müslüman iken, beş kişinin gayrimüslimlerden oluştuğu arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır. (Diyarbakır Şeriyye Sicili,313:199) SONUÇ Diyarbakır şehri tarih içinde birçok meslek ve sanat dalının merkezi konumundaydı. İncelenen dönemde şehirde hizmet veren 118 meslek dalı bulunmaktadır. Bu esnaflar içerisinde on bir esnaf grubu deri işleri, yirmi bir esnaf grubu ahşap, metal ve cam mamulleri üretimi ve satımı, yirmi beş esnaf grubu dokuma ve giyim işi, yirmi altı esnaf grubu gıda sektörü, dört esnaf grubu inşaat ve tamirat işleri, altı esnaf grubu taşımacılık ve ulaşımda, altı esnaf grubu temizlik ve sağlık sektöründe ve on dokuz esnaf grubu diğer sektörlerde çalışmakta, Müslümanlar ve gayrimüslimler aynı iş kolunda birlikte iş üretebilmekteydiler. Şehirde varlığı tespit edilen 118 meslek dalı içerisinde otuz dokuz esnaf grubu ekonomik durumu en iyi esnaflar olup, bu esnaflar şehir merkezine tevzi edilen vergi ve masrafların ödenmesinde en çok yükü çeken kimseler olarak ön plana çıkmışlardır. Şehirdeki esnaf sayısını aynı dönemlerdeki diğer Osmanlı şehirleri ile mukayese ettiğimizde şehrin önemli bir esnaf ve zanaatkâr potansiyelinin olduğu görülmektedir. Farklı sektörlerde hizmet veren bu esnaflar arasında özellikle sayı ve tür bakımından tekstil sektörü esnafı dikkati çekmiştir. Bu durum aynı zamanda Diyarbakır şehrinin önemli bir dokuma merkezi olduğunu da göstermektedir. Dokuma üzerine faaliyet gösteren zanaatkârlardan sonra ikinci sırada cam, metal ve ahşap ile ilgili üretim yapan esnafın gelmesi şehrin önemli bir üretim merkezi olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak; incelenilen dönemde Diyarbakır şehrinin Osmanlı Devleti nin önemli üretim merkezlerinden biri olduğu önemli sayıda esnaf ve zanaatkâra ev sahipliği yaptığı arşiv vesikalarının tetkikinden anlaşılmaktadır. KAYNAKLAR Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Divan-ı Hümayun Sicilleri, Diyarbakır Ahkâm Defterleri 1 Diyarbakır Şeriyye Sicilleri, 313, 360, 267, 348, 352, 626, 355, 576, 349, 315, 588, 364, 363, 327, 592. Bayram, Selahattin, Osmanlı Devleti nde Ekonomik Hayatın Yerel Unsurları: Ahilik Teşkilâtı ve Esnaf Loncaları, İÜİFD, 21, İstanbul 2012, Çelik, Şenol, Orducu, DİA, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2007, XXXIII, Çınar, Hüseyin, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,, İstanbul Dıvrak, Uysal, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Çankırı Kazâsı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum Evren, Burçak, Osmanlı da Esnaf ve Örgütleri, Ray Sigorta Yayınları, İstanbul Ekinci, Yusuf, Ahilik, Sistem Yayıncılık, Ankara

9 18. Yüzyılda Diyarbakır Şehri nde Esnaf ve Zanaatkârlar Faroghi, Suraiya, Osmanlı Zanaatkârları, Kitap Yayınevi, İstanbul Gül, Abdulkadir, Antakya Kazâsının Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( ), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum Gürhan, Veysel, 18. Yüzyılda Mardin Şehri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara Kal a, Ahmet, Esnaf, DİA, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1995, XI, 423. Kurtaran, Uğur, Osmanlı Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik Turkish Studies, Cilt: 7/4, Ankara 2012, Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Taner, Ergin, Osmanlı Esnafı Ticari ve Sosyal Hayat, Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Yayınları, Ankara Yörük, Saim; XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Adana Kazâsı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum