TÜRKİYE İLE ÖNEMLİ ZEYTİN ÜRETİCİSİ ÜLKELERİN ZEYTİNCİLİĞİNİN KARŞILAŞTIRILM ALI ANALİZİ

Transkript

1 TÜRKİYE İLE ÖNEMLİ ZEYTİN ÜRETİCİSİ ÜLKELERİN ZEYTİNCİLİĞİNİN KARŞILAŞTIRILM ALI ANALİZİ Kemin TUNAUOĞLU Zeytincilik Araştırma Enstitüsü-İZMİR Emin IŞIKLI E. U. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 1. GİRİŞ İnsanoğlu, geçmişten bugüne değin gerek yaşamı, gerekse neslinin devamı için beslenmeye daima özel bir önem vermiştir. Bu durum, insanı tarımsal üretimin arttırılması yanında, üretimde kalite arayışına da yönlendirmiştir. Konu, tarımsal ürünler içerisinde zeytin gibi ancak işlenerek tüketilebilen ve birkaç alternatifli kullanımı olabilen, hem tarım, hem de sanayii ilgilendiren ürünler için ise, daha da fazla önem taşımaktadır. Zeytin, ekolojik açıdan seçicilik gösteren, daha çok Akdeniz'e kıyı olan ülkelerde yetiştirilebilen bir tarım ürünüdür. Halen dünya'da; zeytin ağaç sayısının % 59'una, alan varlığının % 43'üne, dane üretiminin % 69'una sahip olan İspanya, İtalya ve Yunanistan Önemli Zeytin Üreticisi ülkeler olarak adlandırılabilmektedir (Grafik 1). Türkiye'nin ise, bir Akdeniz Ülkesi olmanın ötesinde zeytin alanı, ağaç sayısı ve üretimde bu üç ülkeyi izleyebilen bir potansiyeli vardır. Zeytinciliğin önemli zeytin üretici ülkelerde ulusal hatta uluslararası (Avrupa Birliği) politikalar içerisinde yer alarak, gelişmesine olanak sağlanırken, Türkiye henüz aynı şansa sahip olamamaktadır. işte bu çalışma ile, zeytincilik sektörünün, önce genel olarak, sonra da ürün ve ülke bazında yapılabilen karşılaştırmalardan yola çıkarak incelenmesi amaçlanmıştır. Böylece, diğer ülkelerdeki durumun ışığında sektörün Türkiye'deki mevcut durumu ve sorunlarını irdeleyerek çözüme yönelik öneriler getirilebilmesinin mümkün olacağı düşünülmüştür. Çalışma dört ülke ve bu ülkelerdeki zeytinle ilgili zeytinyağı, sofralık zeytin, pirina ve pirina yağı gibi üç ürün grubunu kapsamaktadır. Ele alınan ürün 98

2 gruplarının, önemli zeytin üreticisi ülkeler ve Türkiye ekonomisindeki yerinin yılları arasında, son on yıldaki durumunun incelenmesi uygun görülmüştür. Bununla beraber, verilerin elde edilebilirliğine bağlı olarak, incelenen yıllarda bazı kaydırmalann yapılması da gerekmiştir Bu çalışmada verilerin bir kısmı konu ile doğrudan veya dolaylı şekilde ilgili Türkçe ve yabancı dilde yayınlanmış çalışmalardan doğrudan, bir kısmı ilgili Ulusal ve Uluslararası Kurumlardan yazışmalar yoluyla, bir grubu ise karşılıklı görüşmelerle elde edilmiştir. Materyal, zeytinciliği bir bütün veya sektörler olarak analiz edebilecek nitelikteki verilerden oluşmuştur. Bu verilerle, çizelge ve grafikler oluşturulmuş, toplanan veriler çeşitli istatistik yöntemlerle analiz edilmeye çalışılmıştır. Ülkelerin zeytinciliği karşılaştırılırken sektör ekonomisini ifade edebilecek bazı parametreler geliştirilmiştir. Konunun kapsamının çok geniş olması nedeniyle burada son derece kısaltılarak sunulması zorunluluğu doğmuştur. 2. ÖNEMLİ ZEYTİN ÜRETİCİSİ ÜLKELERDE GENEL HATLARI İLE ZEYTİNCİLİK Ekonomik anlamda tarımının yapıldığı her ülkede zeytinin, zeytinyağı, sofralık zeytin ve pirina yağı şeklinde işlenerek tüketime uygun duruma gelebildiği bilinmektedir. Hatta, zeytin yetiştiriciliğinin ekonomik ve sosyal önemi nedeniyle, onun başlıca ürünü olan zeytinyağı üzerinde, diğer hiçbir bitkisel ve hayvansal yağ sektöründe mevcut olmayan, milletlararası bir müdahale anlaşmasının yapılması sağlanmıştır. Bu amaçla 1959 yılında Uluslararası Zeytinyağı Konseyi kurulmuş,ö.z.ü. Ülkeler bu konseye üye olduğu gibi Türkiye de 1963 yılında bu. organizasyona katılmıştır Önemli Zeytin Üretici Ülkeler (Ö.Z.Ü.Ü.) Zeytinciliği ve Sorunları Zeytinyağı, Ö.Z.Ü. ülkelerin tümünde diğer zeytin ürünlerine göre daha fazla önem taşımaktadır. Çünkü, dünya zeytinyağı üretiminde bu üç ülke ilk sırayı almaktadır (Grafik 2). Hatta tüketim, dış satım ve dış alımda da ülkelerin aynı özellikleri gösterdiği ifade edilebilir. Bu nedenle de sektör-avrupa Birliğinin desteği ilede modem teknolojide üstünlük sağlayarak, üretimde kaliteye ulaşabilmiştir Bunun yanında bu ülkeler üretimden-tüketime her aşamada belirlenmiş bir örgütlenme modeline de sahiptirler. Daha açık bir ifadeyle, zeytinyağında organizasyonda kurumsal işlerlik, pazarlama, fiyat v.b. konuların yer aldığı belirgin politikalar oluşturulmuştur. Avrupa Birliğinin etkisi, özellikle ispanya ve Yunanistan da üyelik sonrasındaki gelişmeler ile kolayca anlaşılmaktadır (TUNALIOGLU. 1994). 99

3 Bununla beraber, ülkelerin kendilerine özgü sorunları olduğu da unutulmamalıdır. İtalya'da yüksek tüketim düzeyine karşın, üretimin yetersiz oluşu çok sayıdaki küçük zeytin işletmeleri nedeniyle Avrupa Birliğinin yardımlarından yararlanamaması, İspanya'da kaliteli zeytinyağının daha çok dış satıma kaydırılması nedeniyle iç tüketimde rafine tüketimin artması, Yunanistan'da ise, dış satımın daha çok dökme olarak yapılmasıyla, ülkelerin kendilerine özgü sorunlan olarak görülmektedir. Sofralık zeytin sektörü dünya sofralık zeytin üretiminin % 42'sini, dış satımının % 68.8'ini, Avrupa Birliği tüketiminin % 91.2 slni gerçekleştiren İspanya, İtalya ve Yunanistan'da önemli bir konumdadır (Grafik 2). Değerlendirme biçimine göre İspanya'da yeşil sofralık, Yunanistan ve İtalya'da siyah sofralık zeytin üretimine ağırlık verilmektedir Ispanya ve Yunanistan değerlendirme biçimlenne uygun olarak teknolojilerini geliştirmiş, bu konuda organizasyonlarını tamamlamış, dünya dış satımında söz sahibi ülkelerdir, ispanya'da sofralık zeytin tamamen mevzuata bağlanmıştır. İspanya üretiminin % 60'ını yeşil sofralık ağırlıklı olarak dünyadaki 80 ülkeye ihraç edebilmektedir. Yunanistan ise üretiminin % 65'ini ihraç etmekte, dış satımda daha çok siyah sofralık zeytine önem vermektedir İtalya ise, zeytinyağı konusunda yoğunlaştığı için sofralık zeytini diğer ülkelerden ithal edip üçüncü ülkelere ambalajlayarak, ya iç pazarda yada dış pazarda satmayı tercih etmektedir. Bu üç ülkeden İspanya ve Yunanistan, sofralık zeytin üretimine verdikleri önemden dolayı hem kendi ulusal programları hem de Avrupa Birliğinin yardımları ile, bahçe tesisinden-üretime, üretimden-tüketime dek her aşamada sektörü desteklemekte ve geliştirilmektedirler. Sofralık zeytin dış satımında rekabet edebilmek ispanya ve Yunanistan için en önemli sorunlar arasında yer alırken İtalya ise, devlet ve Avrupa Birliğinin bu konudaki yardımlarından yoksun bırakılmış olmayı sorun kabul etmektedir. Pirina ve Pirina Yağı: Zeytinyağı fabrikalarında zeytinlerin sıkılmasından sonra arta kalan zeytin küspesine Pirina denilmekte, pirinanın bünyesindeki yağın elde edilmesi ile ilgili fabrikaların çalışma şekilleri, kapasiteleri ve faaliyetlerinin tümü ise pirina sanayi ni oluşturmaktadır (IŞIKLI, 1989). Pirina ve pinna yağı üretimi doğrudan zeytinyağı üretimi ile ilgili olmaktadır. Dünya pirina üretiminin % 30.3'ünü İtalya, % 27.2 sini Ispanya, % 15.1'ini Yunanistan sağladığı için, bu üç ülke pirina yağı üretiminde de aynı konumu korumaktadır (Grafik 3). Üretilen pirina yağının büyük bir oranı yemeklik olduğu için bu miktar rafine edilerek yemeklik olarak kullanılabilmekte, geri kalan ise endüstriye aktarılmaktadır. Ülkelerin pirina yağı konusundaki en büyük sorunları zeytinyağı ile olan hileli karışımlarıdır. Fakat bu sorunun Avrupa Birliğinin ilgi ve desteği ile çözümlenmeye gayret edileceği de ifade edilebilir. 100

4 2.2. Türkiye Zeytinciliği ve Sorunları Türkiye'de zeytincilik 5 bölgede ve 35 ilde yaplmakta, üretimin % 76'sı Ege, % 14'ü Akdeniz, % 5.7'si Marmara, % 4 ü Güneydoğu Anadolu, % 0.3 ü Karadeniz bölgesinde gerçekleşmektedir (AKAY, TUNALIOĞLU, 1993). Türkiye'de de zeytinyağı sektörü üretiminde ve değerlendirmede zeytin üretimine doğrudan bağımlıdır. Üretimle ilgili sorunlar sektörü yakından ilgilendirmektedir. Özellikle de son yıllardaki kurak iklim koşulları periyodisitenin daha belirgin hale gelmesine neden olarak zeytinyağı üretimini ve fabrikaların kapasite kullanımını olumsuz etkilemiştir Buna ilaveten, zeytinyağını içine alacak ulusal bir yağ politikasının olmayışı sadece destekleme fiyat politikalarıyla korunmaya çalışan üreticiyi adeta üretimden vazgeçilir hale getirmiştir. Diğer yandan, destekleme alımlarıyla, uygulanmaya çalışılan fiyat politikalarından üreticilerin % 5.3'ünün, üretimin ise % 12.58'inin yararlanabildiği görülmektedir (D İ E., 1990, Tariş Faaliyet Raporları 1983/1992). Bu bağlamda, diğer ürünlerinde olduğu gibi zeytin ve zeytinyağında da yeterli bir örgütlenme modelinin olduğunu ifade etmek güçtür. Zeytinyağı sektörünün son yıllardaki bir diğer sorunu ise, tüketimin giderek azalmasıdır. Daha önce ifade edilen olumsuzluklarla artan zeytinyağı fiyatları, diğer bitkisel yağlarla rekabet edememektedir. Tüketici her ne kadar sağlıklı yaşama bilincinde ise de pahalılığı nedeniyle zeytinyağını tercih edememektedir. Fakat sektör tüm bu sorunlarına rağmen, teknolojisini yenilemeyi başarabilmiştir. Zeytinyağı fabrikalarındaki mevcut sayı artmakla kalmamış, modem sistemler lehine bir gelişme olmuştur (TUNALIOĞLU, 1994). Ancak, Türkiye'de zeytinyağı sektörü, üretim, sanayi, dış satım ve tüketimi ilgilendiren bir bütünlük içinde ele alınmayı gerektirmektedir. Sofralık zeytin, Türkiye'de de zeytinyağından sonra ikinci derecede önemli bir üründür. Son yıllarda sofralık zeytinin daha karlı görünen bir ürün olması yanında zeytinyağı sektöründeki bazı olumsuzluklar nedeniyle de üretiminin arttığı görülmektedir. Üretilen sofralık zeytinin daha çok siyah sofralığa işlenmesi dolayısı ile bu oran tüketim ve dış satımda da etkili olmaktadır. Sektörün en büyük sorununun mevcut potansiyele karşın, dış satımda gerekli başarının gösterilemiyor oluşudur. Çünkü, mevcut işletmelerin çok sayıda ve küçük aile yapısında olması bunların modem teknolojiyi uygulayamamaları, işlenmiş üründe kaliteyi olumsuz etkilemektedir (TUNALIOĞLU, IŞIKLI, 1993). Ayrıca, özellikle dış satımda zorunlu bir standardın olmaması da sektörün Türkiye'deki önemini dış pazarlara taşımasını önlemektedir. Oysa; dünyanın İspanya dan sonra sofralık zeytin üretiminde ikinci, siyah zeytin üretiminde en başta gelen üreticisi olan Türkiye'nin bu durumunun değeriendirilememesi önemli bir kayıp olarak nitelendirilmektedir. Pirina ve Pirina Yağı: Türkiye'de üretilen zeytinyağının % 15'i kadar pirina yağı üretilmekle birlikte, üretilen pirina yağının ancak % 1.5 i yemeklik vasıfta lö l

5 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 3-9 EYLÜL 1994 olabilmektedir. Bitkisel yağ açığının her geçen yıl arttığı ülkemizde, zeytinyağı yüksek fiyatı nedeniyle diğer bitkisel yağlarla rekabet gücü bulamadığı için az tüketilirken, bir zeytinyağı türevi olan pirina yağının sadece teknolojik eksiklikler nedeniyle yemekliğe uygun üretilememesi de önemli bir sorun olarak görülmektedir 3. TÜRKİYE İLE Ö.Z.Ü. Ü LK ELER ZEYTİNCİLİĞİNİN KARŞILAŞTIRILM ASI, O R TAYA ÇIKAN SORUNLAR VE BAZI ÖNERİLER Oluşturulan Çizelge 1 ile Türkiye ve Ö.Z.Ü. ülkeler zeytinciliğinin karşılaştınlabilmesi için geliştirilen bazı parametrelerle, gerek genel zeytincilik gerekse ilgili alt sektörler yönünden farklılık gösteren taraflar incelenmiştir. Türkiye'de zeytincilik yapılan alanların toplam tarım alanı içindeki payı diğer ülkelere göre daha düşüktür. Bunu Ö.Z.Ü. Ülkelerde zeytin tarımına Türkiye'den daha fazla önem verildiği biçiminde yorumlamak olasıdır. Diğer yandan, birim alandaki mevcut ağaç sayısı, dane zeytin verimi ile, dane üretimi, zeytincilik yapan işletme sayısı da diğer ülkere göre düşüktür. Bu durum, zeytinyağı ve pirina yağı ile ilgili verilerde de görülmektedir. Türkiye sadece sofralık zeytin üretimi ve dünyadaki payında bu olguyu değiştirmekte fakat teknoloji ve dış satımda aynı başarıyı gösterememektedir. Türkiye bazı yönlerden Ö.Z.Ü ülkelerden daha önemli konumda iken, genel zeytincilik ve diğer alt sektörlerin tümünün üretim, tüketim ve dış satım miktarları açısından ise bu ülkelerden sonra gelmektedir. Bu farklılığı, Türkiye zeytinciliğinin halen mevcut olan agronomik, teknolojik ve ekonomik boyutlar taşıyan temel nitelikli sorunlarına dayandırmak mümkündür. Agronomide halen poriyodisite konusunda kalıcı çözümler getirilemediği ve birim alandaki verim arttırılamadığı için dane üretiminde istikrar sağlanamamaktadır Üretimin arttırılması için alan ve ağaç artışının sağlanması ve bunun için de mevcut delicelik alanların zeytinciliğe dönüştürülmesinin en isabetli yol olacağı düşünülmektedir. Oysa, Türkiye'nin verimli zeytinlik alanlarının hangi eğimlerde olması gerektiğini belirten bir zeytin haritasının olmaması bu düşüncenin doğruluğunu etkilemektedir Diğer bir farklılık, Ö.Z.Ü Ülkelerde iyi bir iletişim ağı ile belirlenen kurumsal yapının Türkiye'de henüz kurulamayışıdır. Diğer bir ifade ile, Türkiye zeytinciliğinin tümünden sorumlu yetkili ve etkin kurumsal yapının bulunmayışıdır. Üretici, kamu ve özel sektörün yer aldığı geniş bir halkada görülen bu olumsuzluklar halkanın diğer parçalarını da etkilemektedir Hatta, Türkiye'deki bu yetersizlik alt sektörler bazındaki teknolojilerin gelişiminde de kendini göstermektedir. Nitekim, Türkiye'de üretimden tüketime dek olan aşamaları içeren bir örgütleme modelinden bahsetmek mümkün olmaz iken, İtalya'da zeytinyağı, ispanya da sofralık zeytin de ağırlıklı örgütlenmelerin olduğu görülmektedir. 102

6 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ B-9 EYLÜL 1904 Türkiye'de kurumsal yapıya ilişkin bu sorun zeytinciliğin henüz düzenli bir madde politikasının olmayışı ile de daha belirgin bir görünüm almaktadır. Oysa, bu politikanın belirlenmesi durumunda zeytincilik üretim ve tüketim hedefleri ile fiyat politikaları gibi temel konulara da yer verilebilecektir Ö Z Ü Ülkeler ise, daha önce de ifade edildiği gibi, kendi ulusal politikaları içinde ve ayrıca üyelikleri nedeniyle de Avrupa Biriiği politikalarında zeytinciliğe yer vermekte ve başanlı sayılabilecek sonuçlar alınmaktadır Türkiye zeytinciliğinin tüm bu saptanan sorunlarının, ilgili ülkeler örneğinden hareketle, mevcut bilgi ve tecrübenin yardımı ile, çözümlenebileceği düşünülmektedir Çünkü, Türkiye zeytinciliği geçmiş yıllarda devletin kararlılığı, zeytincilik meslek mensuplarının yardımları, üreticinin gayreti ve sanayicinin desteği ile parlak dönemler yaşamıştır Bu olgunun tekrar yaşanması için konuya biraz daha fazla önem vermenin ve bilimsel esaslar çerçevesinde zeytincilik politikalarının konulmasının ve yürütülmesinin bir zorunluluk olduğu anlaşılmaktadır 103

7 Çizelge I: Türkiye i!e Önemli Zeytin Üretici Ülkeler Zeytinciliğini Bazı Yönlerden Karşılaştırılması (1981/1992) Türkiye ispanya İtalya Yunanistan 1 Zeytinciliğin toplam tarım alanı içindeki payı (%) Zeytin ağaç sayısı (1000 Adet) 3 Zeytin dane üretimi (Ton) 4. Birim alandaki zeytin verimi (kg/ha) Dünya zeytin dane üretimindeki payı (%) Zeytin işletmelerinin sayısı (Adet) Zeytinyağı üretimi (Ton) Birim alandaki zeytinyağı verimi (kg/ha) Modem (kontinü) zeytinyağı işletmelerinin toplam üretimdeki payı (%) Dünya zeytinyağı üretimindeki payı (%) Kişi başına zeytinyağı tüketimi (kg Standartlar Türkiye: Kendi standardı yanında uluslararası standartlara uyuma çalışmaktadır Ö.Z.Ü.Ü.: Her ülkenin kendi standardı var. Bunun yanında uluslararası standartlara uyuma çalışmaktadırlar. 13. Dünya zeytinyağı dış satımındaki payı (%) 14 Sofralık Zeytin üretimi (Ton) 15. Dünya sofralık zeytin üretimindeki payı (%) 16. Sofralık zeytin

8 işletmelerinin sayısı (Adet) Kişi başına sofralık zeytin tüketimi (kg) Standartlar Türkiye: Kendi standardı var ama düzenli kullanılmamaktadır İspanya: Standart kullanımında çok dikkatli, hem kendi hem AB, hem de UZK standardına uyum göstermektedir İtalya: Dış pazarda AB ve UZK'nın standardını kullanmaya çalışmaktadır Yunanistan: İç pazarda standarda fazla önem vermiyor. Dış pazarda AB ve UZK standardına uyum göstermeye çalışmaktadır 19. Dünya sofralık dış satımındaki payı (%) Pirina üretimi (Ton) Pirina yağı üretimi (Ton) Standart Türkiye: Standart var, fakat yemeklik üretim olmadığından kullanılmamaktadır Ö.Z.Ü.Ü: Standart var, kullanılmaktadır 23. Dünya pirina yağı üretimindeki payı (%) 24. Pirina yağı üretiminin zeytinyağı üretiminin miktarı (%) Üretilen pirina yağının yemeklik özelliği (%) Dünya pirina yağı dış satımdaki payı (%) * Birim alandaki verim araştırma sonuçlarından alınmıştır Pirina ve Pirina yağı ile ilgili tüm veriler yemeklik ve endüstriyel vasfın toplamıdır. Kaynak: D İ.E.. UZK. amm

9 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 8-9 EYLÜL 19Q4 YA R A R LA N ILA N K A Y N A K LA R AKAY.Z. ve TUNALIOĞLU.R., (1993). "Rakamlarla Türkiye Zeytinöliöi TKB,ZAE, No: 57, İzmir. DEVLET İSTATİSTİK ENSTİTÜSÜ. (1990). Geçici Tarım İstatistikleri. Ankara IŞIKLI,T., (1989). Türkiye'de Pirina Sanayii ve Pirina Yağını Yemeklik Olarak Değerlendirme olanaktan Üzerinde Bir Araştırma" TOKB ZAE. No: 46, İzmir. TARİŞ. (1983/1992). Faaliyet Raporlan. İzmir. TUNALIOĞLU.R.. IŞIKLI,E.,(1993). Türkiye ile Önemli Zeytin Üreticisi Ülkelerin Sofralık Zeytin Ekonomilerinin Karşılaştınlmalı Olarak İncelenmesi". TKB, ZAE No 59, İzmir TUNALIOĞLU.R., (1994) "Önemli Zeytin Üretici Ülkelerin Zeytinciliği ile Türkiye Zeytinciliğinin Bazı Yönlerden Karşılaştırıl ması". Basılmamış Doktora Tezi. İzmir. ULUSLARARASI ZEYTİNYAĞI KONSEYİ İstatistikleri, İlgili Yıllar. ULUSLARARASI ZEYTİNYAĞI KONSEYİ (1993). Bilgi Broşürü, Türkçe Basım. İzmir. 1 * 6