İLKOKULLARDA KAYNAŞTIRMA ÖĞRENCİLERİNE YÖNELİK AKRAN FARKINDALIĞI VE KABULÜ

Transkript

1 İLKOKULLARDA KAYNAŞTIRMA ÖĞRENCİLERİNE YÖNELİK AKRAN FARKINDALIĞI VE KABULÜ Beyhan Nazlı KOÇBEKER EİD, Ahmet SABAN, Neşe UYGUN DOI: /

2 Giriş Özel gereksinimi olan bireyler için toplumsal yaşama katılımın ilk adımı olarak kabul edilen kaynaştırma uygulamasının (Öztürk-Özgönenel ve Girli, 2016) Türkiye deki ilk yasal düzenlemesi 1983 yılında yürürlüğe giren 2916 sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu ile yapılmıştır (Güner, 2010). Bununla birlikte, ülkemizde kaynaştırma eğitimi ancak 2000 yılından itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Kaynaştırma, özel gereksinimi olan çocukların genel eğitim sınıfları içerisinde eğitim almalarını hedefleyen ve akranlarıyla sosyal açıdan birlikteliklerini amaçlayan bir eğitim uygulamasıdır (Sucuoğlu ve Kargın, 2008). Bu uygulama, sadece kaynaştırma öğrencilerini değil, onların ailelerini, öğretmenlerini ve akranlarını da doğrudan etkilemektedir (Darıca, 1992). Bu uygulama sayesinde, kaynaştırma öğrencilerinin akranları tarafından sosyal kabulü ve karşılıklı arkadaşlık ilişkilerinin geliştirilmesi mümkün olabilmektedir. Akranların onları anlaması ve onlara nasıl yardım edebileceklerini öğrenmesi, kaynaştırma öğrencilerine yönelik farkındalığın ve kabulün önkoşuludur (Bek, Gülveren ve Başer, 2009). Akranlar model olma yoluyla özel gereksinimi olan öğrencilerin işbirliği, paylaşma ve karşılıklı iletişim gibi sosyal becerilerinin gelişimine katkı sağlamakta (Ayral, Özcan, Can, Ünlü, Bedel, Şengün, Demirhan ve Çağlar, 2013) ve bu becerilerin diğer sosyalleşme alanlarına da taşınmasına yardımcı olmaktadır (Sart, Ala, Yazlık ve Yılmaz, 2004). Kaynaştırma eğitimi, akranlara daha hoşgörülü olma, bireysel farklılıklara saygı gösterme, yetersizliği olan bireylere karşı duyarlılık, işbirliği ve yardımlaşma becerilerinin artması gibi faydalar sağlamaktadır. Kaynaştırmanın bu yararlarına rağmen, akran ilişkileri bakımından gerekli standartların oluşturulamaması durumunda ise özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler yalnızlık ve soyutlanma sürecine girmekte ve bu onlarda düşük benlik algısına, kendine güven duygusunun yeterli gelişmemesine, kaygı ve utanma duygularının ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Kocbeker Eid, 2016). Kaynaştırma öğrencilerinin sağlıklı gelişimleri ve eğitimlerini sürdürebilmeleri için akranları tarafından kabulleri çok önemli görülmektedir. Akranların onları kabul etmesi veya reddetmesi, onlara yardım etmesi ya da onları dışlaması, sergiledikleri kabullenme ve farkındalık doğrultusunda gerçekleşmektedir. Bu anlayışla gerçekleştirilen bu çalışmada, ilkokullarda kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulü incelenmiştir. Çalışmada şu sorulara cevap aranmıştır: 1. Birinci sınıf öğrencilerinin kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulü nasıldır? 2. İkinci sınıf öğrencilerinin kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulü nasıldır? 3. Üçüncü sınıf öğrencilerinin kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulü nasıldır? 4. Dördüncü sınıf öğrencilerinin kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulü nasıldır? Yöntem Bu çalışma, nitel araştırma desenlerinden durum çalışması deseninde gerçekleştirilmiştir. Durum çalışması, güncel bir olayın derinlemesine ve bütünsel olarak kendi doğal ortamında incelenmesini gerektirir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). 504

3 Katılımcılar Çalışmaya, Gaziantep ilinde bulunan kaynaştırma eğitiminin uygulandığı iki ilkokulun birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıf düzeylerindeki toplam 21 öğrenci katılmıştır. Üçüncü sınıf düzeyinden altı, diğer sınıf düzeylerinden ise beşer öğrenci seçilmiştir. Öğrenci seçiminde, sınıf öğretmenlerinin görüşlerine başvurulmuş ve diğerlerine kıyasla kendini daha rahat ifade edebilen öğrenciler çalışmaya dâhil edilmiştir. Tablo 1, öğrencilerin sınıf düzeyi ve cinsiyete göre dağılımlarını göstermektedir. Tablo 1. Öğrencilerin Sınıf Düzeyi ve Cinsiyete Göre Dağılımları. Kız Erkek 1. Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf 3 2 Toplam Tablo 1 e göre, birinci ve ikinci sınıf düzeylerinden ikişer kız ve üçer erkek, üçüncü sınıf düzeyinden üç kız ve üç erkek, dördüncü sınıf düzeyinden ise üç kız ve iki erkek öğrenci seçilmiştir. Sınıflardaki Kaynaştırma Öğrencilerinin Engel Türleri Tablo 2, katılımcıların olduğu sınıflardaki kaynaştırma öğrencilerinin sınıf düzeylerine göre engel türlerini göstermektedir. Tablo 2. Kaynaştırma Öğrencilerinin Sınıf Düzeylerine Göre Engel Türleri. Dil ve Konuşma Bozukluğu İşitme Engelli Görme Engelli Özgül Öğrenme Güçlüğü DEHAB Hafif Düzeyde Zihinsel Engelli Çoklu/Birden Fazla Engelli 1. Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Toplam Tablo 2 ye göre, birinci sınıf düzeyinde, çoklu engelli (dil ve konuşma bozukluğu + işitme engelli) bir öğrenci, özgül öğrenme güçlüğü olan bir öğrenci ve DEHAB olan bir öğrenci bulunmaktadır. İkinci sınıf düzeyinde, çoklu engelli (özgül öğrenme güçlüğü + DEHAB) olan bir öğrenci, hafif düzeyde zihinsel engelli iki öğrenci ve özgül öğrenme güçlüğü olan bir öğrenci bulunmaktadır. Üçüncü sınıf düzeyinde, çoklu engelli iki öğrenci (bir işitme engelli + görme engelli, bir dil ve konuşma bozukluğu + hafif düzeyde zihinsel engelli) ve özgül öğrenme güçlüğü olan bir öğrenci bulunmaktadır. Dördüncü sınıf düzeyinde, çoklu engelli iki öğrenci (bir dil ve konuşma bozukluğu + işitme engelli, bir DEHAB + hafif düzeyde zihinsel engelli), DEHAB olan bir öğrenci ve dil ve konuşma bozukluğu olan bir öğrenci bulunmaktadır. 505

4 Verilerin Toplanması ve Analiz Edilmesi Veriler, yarı-yapılandırılmış görüşme tekniğiyle toplanmıştır. Görüşmelerde, öğrencilerin sınıflarında özel eğitime gereksinimi olan arkadaşlarının varlığının farkında olup olmadıkları; farkında iseler ihtiyaçlarının neler olabileceği; akademik grup çalışmalarına veya oyun gruplarına bu arkadaşlarını dâhil edip etmedikleri; sınıf içi ve sınıf dışı iletişimleriyle ilgili farkındalıkları ve kabulleri sorgulanmıştır. Görüşmelerden elde edilen veriler betimsel analiz tekniğiyle çözümlenmiştir. Bulgular Birinci Sınıf Öğrencilerinin Görüşleri Birinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin akademik durumuna ilişkin görüşler Sınıfınızda farklı olduğunu düşündüğünüz bir arkadaşınız var mı? Sizce neden farklı olabilir? sorusuna ilişkin olarak birinci sınıfta bulunan beş öğrenci de sınıflarında farklı en az bir arkadaşının olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin üçü, bu arkadaşlarının okuyamadıklarını ya da yavaş okuduklarını ve çok hareketli olduklarını dile getirmiştir. Ö3 ise çoklu engeli olan akranının işitemediği için konuştuğunun da anlaşılmadığını söylemiştir. Ö2 de arkadaşının neden farklı olduğunu bilmediğini ifade etmiştir. Bu arkadaşınızın derslerdeki başarısı nasıl? sorusuna ilişkin olarak beş öğrenci de sınıflarındaki arkadaşlarının derslerdeki başarısının kötü olduğunu söylemiştir. Örneğin, Ö5 Başarısı pek yok, yani kötü diyebilirim. demiştir. Hangi derslerden başarısız veya başarılı olduğunu düşünüyorsun? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin ikisi arkadaşlarının sadece Türkçe ve Matematik derslerinde, ikisi arkadaşlarının bütün derslerde, Ö3 de arkadaşının resim hariç diğer tüm derslerde başarısız olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının başarısızlığını derslerine çalışmadığı ve az okuma yaptığı için şeklindeki bir gerekçeye dayandırmıştır. Ö4 arkadaşının çok hareketli olduğu ve dersi ayakta dinlediği için başarısız olduğunu düşünmüştür. Ö3 ise arkadaşının kullandığı işitme cihazından dolayı derslerde başarısız olduğunu, ancak resim dersini çok sevdiği için de bu derste başarılı olduğunu ifade etmiştir. Başarısız ise başarılı olabilmesi için neler yapılabilir? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin ikisi arkadaşlarının evde ve okulda daha çok çalışması gerektiğini, üçü ise öğretmenin onunla daha çok ilgilenmesi, daha çok kitap okuması ve dersi iyi dinlemesi gerektiğini belirtmiştir. Siz bu arkadaşınıza başarılı olabilmesi için yardım ediyor musunuz? Ya da bu arkadaşınız başarılı olduğu derslerde size yardım ediyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin ikisi arkadaşlarına yardım etmediğini, ikisi bazen yardım ettiğini, biri de her zaman yardım ettiğini vurgulamıştır. Bununla birlikte, katılımcılar arkadaşlarının çoğu derslerde zaten başarısız oldukları için kendilerine yardım edemediklerini ifade etmişlerdir. Ödev, proje gibi grup çalışmalarında arkadaşlarının onlarla birlikte görev almasıyla ilgili olarak öğrencilerin ikisi olabilir ve öğretmenimi üzmezse belki, ikisi de kesinlikle hayır şeklinde görüş belirtmişlerdir. Ö3 ise arkadaşıyla aynı grupta yer almak istediğini belirtmiştir. Grup çalışmalarında öğrencilerin ikisi arkadaşlarının kendilerine çok müdahale ettiği ve iletişim kuramadığı için onlara görev veremeyeceklerini, diğer ikisi de gözlem yapma ve temizlik gibi görevleri belki verebileceklerini, Ö3 ise arkadaşının boyamayı iyi yaptığı için bu görevi ona verebileceğini belirtmiştir. 506

5 Birinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin oyun oynama durumuna ilişkin görüşler Teneffüste oyun oynarken arkadaşınız da sizinle oynuyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü teneffüste arkadaşlarıyla oyun oynamadıklarını, ancak içlerinden biri öğretmenin söylemesi durumunda arkadaşını oyuna dâhil ettiğini dile getirmiştir. Sadece Ö3 arkadaşıyla oyun oynadığını belirtmiştir. Katılımcılar, arkadaşlarını oyuna dâhil etmeme nedenleri olarak arkadaşlarının oyunu bozmaları, sürekli düşüp ağlamaları ve onlara vurmaları olduğunu ileri sürmüşlerdir. Birinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin sınıf içi ve dışı iletişim durumuna ilişkin görüşler Sınıfta en çok ne zaman ve hangi durumlarda arkadaşınızla konuşuyorsunuz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin ikisi arkadaşlarıyla hiç konuşmadıklarını, üçü ise teneffüslerde veya derslerde bazen ya da mecbur kaldıklarında konuştuklarını belirtmişlerdir. Örneğin, Ö3 arkadaşı resim yaparken kendisinden boya istediğinde onunla iletişime geçtiğini söylemiştir. Okuldan sonra arkadaşınızla iletişim (telefon aracılığıyla ya da başka bir yolla) kuruyor musunuz? Neden? sorusuna yönelik öğrencilerin beşi de okuldan sonra arkadaşlarıyla iletişim kurmadıklarını çünkü telefon numaralarını ve evlerinin nerede olduğunu bilmediklerini belirtmişlerdir. Arkadaşınız için neler hissediyorsunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak iki öğrenci hiçbir şey hissetmediğini, iki öğrenci de arkadaşlarının yaramazlık yaptığından ve kendilerine çok karıştığından dolayı kızgın olduğunu, Ö2 ise aslında arkadaşının başarılı olabileceğine inandığı halde onun başarısız olduğu için üzgün olduğunu belirtmiştir. Arkadaşınızla duygularınızı paylaşıyor musunuz? Arkadaşınız da sizinle duygularını paylaşıyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi de arkadaşları ile duygularını hiç paylaşmadıklarını söylemiştir. Aynı şekilde, arkadaşlarının da duygularını ya daha çok öğretmenle paylaştığı için ya da kendisine sakladığı için kendileriyle paylaşmadığını vurgulamışlardır. İkinci Sınıf Öğrencilerinin Görüşleri İkinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin akademik durumuna ilişkin görüşler Sınıfınızda farklı olduğunu düşündüğünüz bir arkadaşınız var mı? Sizce neden farklı olabilir? sorusuna ilişkin olarak ikinci sınıfta bulunan beş öğrenci de sınıflarında farklı en az bir arkadaşının olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin ikisi arkadaşlarının okuyamadıkları ya da hâlâ heceleyerek okudukları için, ikisi de kendileriyle kıyasladıklarında arkadaşlarının fiziki gelişim açısından geri oldukları ( yaşı küçük ve boyu kısa ) ve yaramazlık yaptıkları ( çok hareketli, hiç oturmuyor ) için farklı olduklarını düşünmüştür. Ö4 ise sınıfında farklı olduğunu düşündüğü arkadaşını hidrosefali hastalığı dolayısıyla beyninde su varmış ve o yüzden öğretmenin anlattıklarını anlamıyor şeklinde tanımlamıştır. Bu arkadaşınızın derslerdeki başarısı nasıl? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarının derslerin hepsinden başarısız olduğunu, Ö1 ve Ö3 ise arkadaşlarının sadece resim dersinde başarılı olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının derslerine çalışmadığı için, diğer iki öğrenciden Ö5 arkadaşının konuları tekrar etmediği ve konuşmada zorluk çektiği için ve Ö4 de arkadaşının beyninde su olduğu için başarısız olduğunu düşünmektedir. Ö1 ve Ö3 ise arkadaşlarının resim dersinde başarılı olmasını hayal gücü iyi olduğu için şeklindeki bir nedene dayandırmıştır. Başarısız ise başarılı olabilmesi için neler yapılabilir? sorusuna ilişkin olarak öğrenciler onunla daha çok ilgilenilmesi, ona daha çok güvenilmesi, daha çok kitap okuması, öğretmenin onu dövmemesi ya da sen yapabilirsin gibi telkinlerle desteklenmesi gerektiğini ifade etmişlerdir. Siz bu arkadaşınıza başarılı olabilmesi için yardım ediyor musunuz? Ya da bu arkadaşınız başarılı olduğu derslerde size yardım ediyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarına 507

6 derslerinde başarılı olabilmeleri için yardım ettiklerini, Ö3 arkadaşına bazen yardım ettiğini, Ö5 ise arkadaşına yardım etmek istediğini ama kendi sorumluluklarının çokluğu nedeniyle bunu yapamadığını dile getirmiştir. Benzer şekilde, öğrencilerin üçü arkadaşlarının kendilerine çoğunlukla yardım etmediğini, ikisi ise arkadaşlarının kendilerine bazen yardım ettiğini çünkü onların yardımsever biri olduklarını belirtmiştir. Öğrencilerin beşi de arkadaşlarıyla ödev, proje gibi grup çalışmalarında aynı grupta görev almak istediklerini söylemiştir. Ancak Ö5 Herkesi dövmezse daha iyi olur. şeklinde bir de uyarıda bulunmuştur. Grup çalışmalarında öğrencilerin beşi de arkadaşlarına resim yapma, boyama, kesme-yapıştırma gibi görevleri verebileceklerini çünkü en iyi yapabilecekleri işlerin bunlar olduğunu belirtmiştir. Örneğin, Ö5 arkadaşının kekeleyerek konuştuğu için ona sunum görevi yerine daha iyi yapabildiği kesme ve boyama görevlerini verdiğini, Ö3 de arkadaşının aslında kesme işini iyi yapamadığını ama daha iyi öğrenmesi için bu görevi ona verdiğini belirtmiştir. İkinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin oyun oynama durumuna ilişkin görüşler Teneffüste oyun oynarken arkadaşınız da sizinle oynuyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü teneffüste arkadaşlarıyla oyun oynadıklarını, biri ise bazen arkadaşıyla oyun oynadığını çünkü onun genellikle kızlarla oyun oynadığını ifade etmiştir. Arkadaşınızı oyun grubuna siz mi çağırıyorsunuz yoksa öğretmeniniz mi gruba almanızı istiyor? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarını oyun grubuna kendi istekleriyle dâhil ettiklerini, ikisi ise hem kendilerinin çağırdığını hem de öğretmenlerinin söylemesi üzerine arkadaşlarını oyuna dâhil ettiklerini belirtmişlerdir. Bununla birlikte, iki öğrenci oyun esnasında arkadaşlarının oyunu bozduğunu, iki öğrenci de arkadaşlarının bazen güzel oynadığını bazen de kavga ettiğini, Ö5 ise arkadaşının koşarken hep düştüğü için iyi oynayamadığını vurgulamıştır. İkinci sınıf kaynaştırma öğrencisinin sınıf içi ve dışı iletişim durumuna ilişkin görüşler Sınıfta en çok ne zaman arkadaşınızla konuşuyorsunuz? Sınıfta arkadaşınızla ne olursa (hangi durumlarda) konuşuyorsunuz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü teneffüslerde ve derslerde arkadaşlarıyla konuştuklarını, Ö4 ise arkadaşıyla hiçbir zaman konuşmadığını çünkü onun kendisine bağırdığını ifade etmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının derslerine yardım etmek veya onlara oyun kurallarını açıklamak amacıyla, Ö1 ise kendisine kötü davrandığı zamanlarda arkadaşını uyarmak amacıyla onlarla iletişime geçtiklerini belirtmiştir. Okuldan sonra arkadaşınızla iletişim (telefon aracılığıyla ya da başka bir yolla) kuruyor musunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü okuldan sonra arkadaşlarıyla iletişim kurmadıklarını; çünkü onların telefon numaralarını veya evlerinin nerede olduğunu bilmediklerini söylemişlerdir. Sadece Ö3 anneleri telefonda konuştuğunda arkadaşıyla iletişim kurduğunu ve birbirlerine sadece Merhaba, nasılsın? gibi ifadeleri kullandıklarını belirtmiştir. Arkadaşınız için neler hissediyorsunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü mutlu hissettiklerini çünkü arkadaşlarının yardımsever olması, özür dilemesi, oyun oynaması durumlarının duygularını olumlu yönde etkilediğini belirtmiştir. Bununla birlikte Ö5 arkadaşının akademik başarısının düşük olması nedeniyle onun için üzgün olduğunu açıklamıştır. Ö1 ise arkadaşı için bazen mutlu bazen kızgın hissettiğini şu şekilde açıklamıştır: Kızgın hissediyorum; çünkü özür dilemiyor ama bazen de komiklik yapıyor ve mutlu hissediyorum ona karşı, beni güldürüyor. Arkadaşınızla duygularınızı paylaşıyor musunuz? Arkadaşınız da sizinle duygularını paylaşıyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşları ile sınıf içinde duygularını paylaşmadıklarını, ikisi ise paylaştıklarını belirtmiştir. Diğer taraftan arkadaşlarının da duygularını kendileriyle paylaşmadığını dile getirmişlerdir. Örneğin, Ö4 bu durumu şu şekilde açıklamıştır: Ben paylaşmıyorum, o da paylaşmıyor. Ama her gün bana beni özledin mi diye soruyor. Ben de evet diyorum. Ama zaten her gün onu görüyorum nasıl özleyeyim. Bunu düşünemiyor. 508

7 Üçüncü Sınıf Öğrencilerinin Görüşleri Üçüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin akademik durumuna ilişkin görüşler Sınıfınızda farklı olduğunu düşündüğünüz bir arkadaşınız var mı? Sizce neden farklı olabilir? sorusuna ilişkin olarak üçüncü sınıfta bulunan altı öğrenci de sınıflarında farklı olan en az bir öğrenci olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının yavaş ve heceleyerek okudukları için, biri arkadaşının göremediği ve işitme cihazı taktığı için, ikisi ise arkadaşlarının konuştuklarının anlaşılmadığı ve öğretmenin onula çok ilgilendiği için farklı olduklarını söylemiştir. Öğretmenin aşırı ilgisiyle ilgili olarak Ö1 şunu söylemiştir: Arkadaşım, biz ikinci sınıftayken öğretmenimiz onu okuma bilmediği için birinci sınıfa gönderdi, biz üçüncü sınıfa geçtiğimizde o da ikinci sınıfa geçti. Fakat ikinci dönem bizimle birlikte üçe devam ediyor. Ama hala o bizimle aynı dersi yapamıyor. Öğretmenler bizimle değil, hep onunla ilgileniyor. Bizi artık sevmiyorlar. Bu arkadaşınızın derslerdeki başarısı nasıl? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi arkadaşlarının akademik başarısının düşük olduğunu, Ö6 ise görme ve işitme engelli olan arkadaşının derslerde başarılı olduğunu belirtmiştir. Hangi derslerden başarısız veya başarılı olduğunu düşünüyorsunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi arkadaşlarının tüm derslerden başarısız olduğunu ve bu durumun nedenleri olarak da derslere çalışmadıkları, sınıfta yardım görmedikleri ve üçüncü sınıf konularını bilmedikleri gibi gerekçeleri ileri sürmüşlerdir. Ö6 ise arkadaşının Beden Eğitimi ve Spor dersi hariç tüm derslerde başarılı olduğunu belirtmiş, Beden Eğitimi ve Spor dersinde arkadaşının başarısız olma nedenini de şu şekilde açıklamıştır: Arkadaşımın işitme cihazı bazen çalışmıyor, öğretmenin söylediklerini anlamıyor ve göremiyor. Bu yüzden başarısız oluyor; ama diğer tüm derslerde başarılı. Başarısız ise başarılı olabilmesi için neler yapılabilir? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarının evde veya başka bir yerde özel ders almaları gerektiğini, ikisi de arkadaşlarının kitap okuması veya onunla ilgilenilmesi gerektiğini belirtmiştir. Ö6 ise Beden Eğitimi ve Spor öğretmeninin arkadaşını çok zorladığını ve öğretmenin zorlamaması durumunda arkadaşının daha başarılı olacağını açıklamıştır. Siz bu arkadaşınıza başarılı olabilmesi için yardım ediyor musunuz? Ya da bu arkadaşınız başarılı olduğu derslerde size yardım ediyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarına başarılı olabilmeleri için yardım ettiklerini, diğer üçü ise arkadaşlarına yardım etmediklerini belirtirmişlerdir. Aynı şekilde, öğrencilerden beşi arkadaşlarının da kendilerine çoğunlukla derslerde yardım etmediğini ifade etmiştir. Sadece Ö6 bazen matematik dersinde arkadaşının kendisine yardım ettiğini belirtmiştir. Ödev, proje gibi grup çalışmalarında bu arkadaşınızın sizinle birlikte görev almasını ister misiniz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarıyla aynı grupta görev almak istediklerini, ikisi ise arkadaşlarının çalışmayacağı için istemediklerini söylemiştir. Ö5 ise emin olamayarak belki demiştir. Grup çalışmalarında görev paylaşımı yapılması durumunda öğrencilerin dördü arkadaşlarına bir görev vermeyeceklerini, ama eğer görev vermek zorunda olurlarsa da en kolay görevi vereceklerini ifade etmişlerdir. Ö6 ise arkadaşının çok zeki olduğu için düşünme görevini ona vereceğini belirtmiştir. Üçüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin oyun oynama durumuna ilişkin görüşler Teneffüste oyun oynarken arkadaşınız da sizinle oynuyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü teneffüste arkadaşlarıyla bazen oyun oynadıklarını, diğer üçü ise teneffüste arkadaşlarıyla oyun oynamadıklarını çünkü onların sınıfta kaldığını veya düşerim korkusuyla dışarı çıkmadığını söylemişlerdir. Oyun esnasında neler yaşanıyor? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşlarının oyun esnasında yavaş hareket ettiği için oyunda istemediklerini, hatta başkalarının onunla alay ettiğini 509

8 dile getirmişlerdir. Öğrencilerden ikisi ise arkadaşlarının konuşamadığı veya yavaş konuştuğu için oyunda sorunlar yaşadıklarını ve bu yüzden oyunu bazen bozduklarını belirtmiştir. Ö6 ise koşarken düşmekten korktuğu için arkadaşının oyun oynamadığını açıklamıştır. Üçüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin sınıf içi ve dışı iletişim durumuna ilişkin görüşler Sınıfta en çok ne zaman ve hangi durumlarda arkadaşınızla konuşuyorsunuz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi teneffüslerde ve derslerde özellikle arkadaşlarının derslerine yardım etmek için ve oyunla ilgili konuşmak için arkadaşlarıyla iletişime geçtiklerini belirtmişlerdir. Ö6 ise arkadaşının babasının vefatı dolayısıyla üzüntülü olduğunda genellikle teneffüslerde onunla iletişime geçtiğini ifade etmiştir. Okuldan sonra arkadaşınızla iletişim (telefon aracılığıyla ya da başka bir yolla) kuruyor musunuz? Neden? sorusuna yönelik olarak öğrencilerin beşi okuldan sonra arkadaşlarıyla iletişim kurmadıklarını; çünkü telefon numaralarını veya evlerinin nerede olduğunu bilmediklerini belirtmişlerdir. Sadece Ö6 arkadaşının eve gidip gitmediğini merak ettiği zaman ailesini telefonla arayarak görüştüğünü belirtmiştir. Arkadaşınız için neler hissediyorsunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü arkadaşlarına kızgın olduklarını çünkü öğretmelerinin onlarla daha çok ilgilendiğini veya arkadaşlarının kendilerini anlamadığını söylemiştir. Ö5 ise arkadaşının sosyal olarak kabul edilmemesinden dolayı ve Ö6 da arkadaşının göremediği ve işitemediği için üzgün hissettiklerini belirtmiştir. Arkadaşınızla duygularınızı paylaşıyor musunuz? Arkadaşınız da sizinle duygularını paylaşıyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü duygularını paylaşmadıklarını, ikisi de paylaştıklarını belirtmiştir. Ö5 ise bazen mutlu olduğunda duygularını arkadaşı ile paylaştığını söylemiştir. Arkadaşlarının ise genellikle duygularını kendileriyle değil, öğretmenleriyle paylaştıklarını belirtmişlerdir. Dördüncü Sınıf Öğrencilerinin Görüşleri Dördüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin akademik durumuna ilişkin görüşler Sınıfınızda farklı olduğunu düşündüğünüz bir arkadaşınız var mı? Sizce neden farklı olabilir? sorusuna ilişkin olarak dördüncü sınıftaki beş öğrenci de sınıflarında farklı olan en az bir öğrencinin olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının kavga etmeyi, dövüşmeyi sevdiği, Ö1 arkadaşının işitme engelli olduğu için konuşmasının anlaşılmadığını, Ö4 ise arkadaşının az konuşabildiğini dile getirerek onların farklı olduklarını düşünmüştür. Bu arkadaşınızın derslerdeki başarısı nasıl? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi de arkadaşlarının derslerdeki başarısının çok kötü olduğunu ifade etmiştir. Örneğin, Ö3 arkadaşının düşük başarısını Sınavlarda yüz üzerinden bir puan aldığı için başarısız olduğunu düşünüyorum. şeklinde açıklamıştır. Hangi derslerden başarısız veya başarılı olduğunu düşünüyorsun? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi de arkadaşlarının tüm derslerden başarısız olduklarını, bunun nedenleri olarak da onların derslere çalışmama, kavga etme, işitme cihazının arızalı olması, konuşamama, derslere ilgisiz olma, öğretmeni dinlememe gibi gerekçelerle belirtmişlerdir. Örneğin, Ö4 arkadaşının birinci sınıftan itibaren derslere çalışmadığını ve okuyamadığı için başarısız olduğunu, ancak arkadaşının sadece resim dersinde başarılı olduğunu çünkü onun resim kursuna gittiğini belirtmiştir. 510

9 Başarısız ise başarılı olabilmesi için neler yapılabilir? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü öğretmenlerin onlarla daha çok ilgilenmeleri ve dersleri oyunla eğlenceli bir şekilde anlatmaları gerektiğini, biri de onlara özel bir eğitim verilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ö4 ise Herkes işaret dilini öğrenirse arkadaşım daha başarılı olabilir. şeklinde bir öneri getirmiştir. Siz bu arkadaşınıza başarılı olabilmesi için yardım ediyor musunuz? Ya da bu arkadaşınız başarılı olduğu derslerde size yardım ediyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin dördü arkadaşlarına yardım ettiklerini, Ö5 ise bazen yardım ettiğini çünkü arkadaşı kendisine vurduğu için her zaman yardım edemediğini dile getirmiştir. Arkadaşlarının ise kendilerine hiçbir zaman yardım etmediğini ifade etmişlerdir. Ödev, proje gibi grup çalışmalarında bu arkadaşınızın sizinle birlikte görev almasını ister misiniz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi de arkadaşlarıyla aynı grupta görev almak istediklerini belirtmiştir. Ancak, Ö5 arkadaşıyla aynı grupta görev almak istemesine rağmen her şeyi kendisinin yapacağını çünkü arkadaşının derslerinin iyi olmadığını belirtmiştir. Bununla birlikte, öğrencilerin beşi de grup çalışmalarında arkadaşlarına kesme-yapıştırma, boyama, kâğıtlara şekil verme gibi birden fazla görevi verebileceklerini ifade etmişlerdir. Örneğin, Ö4 arkadaşlarına araç-gereçleri getirme, Ö3 ise ellerinin ve parmaklarının gelişmesi için süsleme görevlerini verebileceklerini belirtmiştir. Ancak, akranlarından birinin yazısının okunaklı olmadığı için ona yazıcı birinin de konuşmasının anlaşılmadığı için ona sözcü görevlerini veremeyeceklerini belirtmişlerdir. Dördüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin oyun oynama durumuna ilişkin görüşler Teneffüste oyun oynarken arkadaşınız da sizinle oynuyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü teneffüste arkadaşlarıyla oyun oynadıklarını, ikisi ise oynamadıklarını; çünkü onların başkalarıyla oynadıklarını söylemişlerdir. Öğrencilerden üçü arkadaşlarını oyun grubuna çağırdıklarını, diğer ikisi ise öğretmen tarafından gruba dâhil edildiğini belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının çoğunlukla kolay oyunları seçtiklerini, zorlandıklarında ise onlara yardım ettiklerini belirtmiştir. Diğer iki öğrenci ise arkadaşlarının kavga ettiği ve kötü sözler söylediği için oyunlarını bozduğunu söylemiştir. Dördüncü sınıf kaynaştırma öğrencisinin sınıf içi ve dışı iletişim durumuna ilişkin görüşler Sınıfta en çok ne zaman ve hangi durumlarda arkadaşınızla konuşuyorsunuz? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin beşi de teneffüslerde oyun oynarken veya derslerde anlamadığı yerler olduğunda arkadaşlarıyla iletişim kurduklarını belirtmişlerdir. Örneğin, Ö3 arkadaşı akademik anlamda bir başarısızlık yaşadığında Sen yapabilirsin. şeklinde ona olumlu bir geribildirimde bulunduğunu söylemiştir. İki öğrenci de arkadaşlarıyla kavga ettiği zamanlarda konuştuklarını söylemişlerdir. Ö4 ise teneffüslerde arkadaşının kendi ailesini anlattığı için onunla olumlu bir iletişime geçtiğini dile getirmiştir. Okuldan sonra arkadaşınızla iletişim (telefon aracılığıyla ya da başka bir yolla) kuruyor musunuz? Neden? sorusuna yönelik öğrencilerin dördü de okuldan sonra arkadaşlarıyla iletişim kurmadıklarını; çünkü telefon numaralarını veya evlerinin nerede olduğunu bilmediklerini belirtmişlerdir. Sadece Ö4 bazen arkadaşını evinden çağırıp onunla oyun oynadığını ifade etmiştir. Arkadaşınız için neler hissediyorsunuz? Neden? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerden ikisi arkadaşlarına yönelik olumlu duygular hissettiklerini; çünkü onlarla arkadaş olmaktan dolayı kendilerini mutlu hissettiklerini belirtmişlerdir. İki öğrenci ise arkadaşları için üzgün hissettiklerini, bunun gerekçesini de arkadaşlarının konuşamaması, başarısız olması veya kavga etmesi gibi sebeplere dayandırmışlardır. Ö1 ise arkadaşını sevdiğini ve ondan utanmadığını onunla empati kurarak şu şekilde açıklamıştır: Onun yerine kendimi koyduğumda onun gibi olmaktan korktuğum için bu duyguyu hissediyorum yani ben de öyle olabilirim. 511

10 Arkadaşınızla duygularınızı paylaşıyor musunuz? Arkadaşınız da sizinle duygularını paylaşıyor mu? sorusuna ilişkin olarak öğrencilerin üçü arkadaşları ile kendi duygularını paylaşmadıklarını, biri paylaştığını, biri ise bazen paylaştığını belirtmiştir. Öğrencilerin üçü arkadaşlarının duygularını genellikle kendileriyle paylaşmadığını, ikisi ise paylaştığını söylemiştir. Tartışma, Sonuç ve Öneriler İlkokul düzeyinde kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığı ve kabulünün incelendiği bu çalışmanın bulguları birkaç önemli hususa dikkat çekmektedir. İlk olarak, katılımcıların hepsi de sınıflarında en az bir arkadaşlarının farklı olduğunun farkındadırlar. Kaynaştırma öğrencilerine yönelik akran farkındalığını sağlayan etmenler arasında; okuma becerisini kazanamama, yavaş okuma, aşırı hareketlilik, işitememe, görememe, konuşmanın anlaşılmaması, öğretmeni dinlememe, öğretmenin aşırı ilgisi veya özel gereksinimi olan akranlarının davranış bozukluğu gibi nedenler gösterilebilir. Bu nedenlerin aynı zamanda ilkokullardaki kaynaştırma öğrencilerinin akademik başarılarını da olumsuz olarak etkilediği görülmektedir. İkinci olarak, kaynaştırma öğrencisinin engel türü hem onun akademik başarısını hem de akranları tarafından sosyal kabulünü doğrudan etkilemektedir. Bu bulgu, alanyazındaki bazı çalışma bulgularıyla da desteklenmektedir. Örneğin, Çolak, Vuran ve Uzuner in (2013) gerçekleştirdiği bir çalışmada, genellikle zihinsel yetersizlik gösteren çocukların sosyal becerilerdeki yetersizlikleri nedeniyle genel eğitim kurumlarına kabul edilmediği, kurumlara kabul edilseler bile akranları tarafından kabul görmediği ve dışlandığı vurgulanmıştır. Diğer taraftan, kaynaştırma öğrencilerinin akranları tarafından kabul görme durumu (örneğin, ödev veya proje amaçlı grup çalışmalarında kaynaştırma öğrencileriyle aynı grupta görev almak veya kendi isteğiyle kaynaştırma öğrencilerini oyunlara dâhil etmek, vb. durumlar) aynı zamanda onların sosyalleşmelerini de kolaylaştırmaktadır. Alanyazında da özel gereksinimli öğrencilerin akranları tarafından kabul görmelerinin onların sosyal ve iletişim becerilerinin gelişimine olumlu etkisi olduğu vurgulanmaktadır (örneğin, Çifçi, 2001; Sucuoğlu, 2008). Üçüncü olarak, bu çalışmada elde edilen nitel veriler sınıf düzeyinin akran kabulünde önemli bir faktör olmadığına ilişkin bulgular ortaya koymuştur. Ancak, bu sonuç alanyazındaki bazı nicel çalışma bulgularıyla örtüşmemektedir. Örneğin, Kargın ve Baydık (2002) tarafından gerçekleştirilen bir çalışmada özel gereksinimli olmayan öğrencilerin işitme engelli akranlarına yönelik tutumlarının sınıf düzeylerine göre farklılaştığı sonucuna varılmıştır. Sonuç olarak, öğretmenlerin etkili sınıf yönetimi, kaynaştırma öğrencilerinin yeterlik ve yetersizliklerinin iyi bilinmesi, öğretmenlerin kaynaştırma öğrencilerine karşı dengeli bir tutum ve yaklaşım içerinde olması (örneğin, kaynaştırma öğrencilerine karşı aşırı koruyucu veya ilgili davranmaması) gibi faktörler özel gereksinimi olan öğrencilerin akranları tarafından sosyal açıdan kabulüne olumlu olarak etki etmektedir. Bu nedenle, kaynaştırma uygulaması yapılan sınıflarda ve okullarda akran farkındalığını ve kabulünü arttırıcı etkinliklere daha fazla yer verilmesi gerektiği önerilebilir. 512

11 Kaynakça Ayral, M., Özcan, Ş., Can, R., Ünlü, A., Bedel, H., Şengün, G., Demirhan, G. ve Çağlar, K. (2013). Normal gelişim gösteren öğrencilerin kaynaştırma öğrencilerine bakışını etkileyen etkenler. 30 Mayıs 2017 tarihinde yalar/2014_01/ _normalgeliimgsterenrencilerinkaynatrmarencilerinebaknetkileyenetke nler_ek2013_bolutammetn.pdf adresinden erişilmiştir. Bek, H., Gülveren, H. ve Başer, A. (2009). Sınıf öğretmeni adaylarının kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarının incelenmesi. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), Çifçi, İ. (2001). Zihinsel engelli bireyler için hazırlanan bilişsel süreç yaklaşımına dayalı sosyal beceri programının etkililiğinin incelenmesi. Yayınlanmamış Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Özel Eğitim Anabilim Dalı, Ankara. Çolak, A., Vuran, S. ve Uzuner, Y. (2013). Kaynaştırma uygulanan bir ılköğretim sınıfındaki sosyal yeterlik özelliklerinin betimlenmesi ve iyileştirilmesi çalışmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 14 (2), Darıca, N. (1992). Özürlü çocukların eğitiminde entegrasyonun önemi. I. Ulusal Özel Eğitim Kongresi Kitapçığı (ss ) içinde. İstanbul: Ya-Pa Yayınları. Güner, N. (2010). Kaynaştırma uygulamaları yapılan sınıflarda çalışan öğretmenlerin sınıf yönetimi bilgi düzeyleri ile önleyici sınıf yönetimi eğitim programının öğretmenlerin sınıf yönetimlerine etkisinin incelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Kargın, T. ve Baydık, B. (2002). Kaynaştırma ortamındaki işitme engelli olmayan öğrencilerin işitme engelli akranlarına yönelik tutumlarının çeşitli değişken açısından incelenmesi. Özel Eğitim Dergisi, 3 (2), Kocbeker-Eid, B. N. (2016). What do Turkish prospective primary teachers promise for inclusion? Journal of Education and Training Studies, 4 (7), Öztürk-Özgönenel, S. ve Girli, A. (2016). Otizmli kaynaştırma öğrencilerinin sınıflarında akran ilişkilerinin geliştirilmesine yönelik eğitim programının etkililiğinin incelenmesi. İlköğretim Online, 15 (1), Sart, H. Z., Ala, H., Yazlık, Ö. ve Yılmaz, F. K. (2004). Türkiye kaynaştırma eğitiminde nerede?: Eğitimciye öneriler. 29 Mayıs 2017 tarihinde _ÖNERİLER adresinden erişilmiştir. Sucuoğlu, B. ve Kargın, T. (2008). İlköğretimde kaynaştırma uygulamaları: Yaklaşımlar, yöntemler, teknikler. İstanbul: Morpa. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. baskı). Ankara: Seçkin. 513

12 514