Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / Kasım 2017

Transkript

1 EDİRNEKAPI AYİOS YEORGİOS KİLİSESİ VE MEŞRUTALARI (OKUL BİNASI, PAPAZ EVİ, BEKÇİ EVİ, ÇAN KULESİ, BAHÇE DUVARLARI, ÇEŞME) YILLARI RESTORASYON UYGULAMASI Oğuz CEYLAN 1 ÖZET Ayios Yeorgios Kilisesi, İstanbul İli, Fatih İlçesi, Edirnekapı Semti içerisindeki Kariye Mahallesi nde, 2602 Ada, 1 Parsel de bulunmaktadır. Kilise, İstanbul I Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun gün ve 3824 sayılı kararıyla korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Kilisenin Vakıflar İstanbul 1. Bölge Müdürlüğü tarafından hazırlatılan rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri ise IV. Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun gün ve 1128 sayılı kararı ile onaylanmıştır. Kilise ve meşrutalarının koruma uygulama çalışmalarına 2014 yılında başlanmıştır. V. yüzyılda İstanbul da popüler bir kült haline gelen Ayios Yeorgios Kapadokya kökenli bir martirdir. Ayios Yeorgios adına izafeten çok sayıda kilise inşa edilmiştir. Bu kiliselerden biri olan Edirnekapı daki yapının ilk inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Günümüzde mevcut kilise, Patrik VI. Gregorios zamanında 13 Eylül 1836 tarihinde temelinden itibaren yeniden inşa edilmiştir. Uygulama aşamasında gerçekleştirilen müdahalelerin, özellikle güçlendirme çalışmalarının gelecekteki araştırma ve uygulama aşamalarını yanıltmayacak ve yapıya zarar vermeden yenilenebilecek tekniklerle yapılması hedeflenmiştir. Raspa çalışmaları özellikle iç mekân süsleme programının geç dönemlerde önemli ölçüde müdahale gördüğünü ortaya koymuştur. Kalemişi uygulamaları uzmanların önerileri ve bilim kurulunun görüşleri doğrultusunda geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Anahtar Kelimeler: Ayios Yeorgios Kilisesi, restorasyon. ABSTRACT The Ayios Yeorgios Church is located in Fatih District of the Istanbul. Its exact location is in thekariye Quarter. The Church is registered as cultural property to be protected with a decisive decision number 3824 on 24 June The Church projects which are prepared by Foundations Istanbul 1st Regional Directorate is approved with a decisive decision number 1128 on 9 January 2013 by Cultural Property Protection Zone Board Number 4.In the 5th century, Ayios Yeorgios, which is become a popular cult in Istanbul, is a martyr of Cappadocian origin. Many churches were built in honor of Ayios Yeorgios. The construction date is unknown of the structure which is one of these churchs in Edirnekapı. Present church was built from its foundation on 13 September 1836 at the period of Patriarch 6th Gregorios.It is aimed that the intervention carried out at the implementation phase, especially the strengthening studies, should be done with techniques that will not mislead the future research and implementation phase and can be renewed without damaging to the structure. The scraping studies revealed that interior decoration program have been interfered highly, especially in the late periods. Hand-carved implementations have been implemented according to the recommendations of experts and opinions of the scientific committe. Keywords: Ayios Yeorgios Church, Restoration, 1 Prof. Dr., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul, oguz.ceylan@msgsu.edu.tr 47

2 GİRİŞ Ayios Yeorgios Kilisesi, İstanbul İli, Fatih İlçesi, Edirnekapı Semti içerisindeki Kariye Mahallesi nde, 2602 Ada, 1 Parsel de bulunmaktadır. Kilise, İstanbul I Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun gün ve 3824 sayılı kararıyla korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Kilisenin Vakıflar İstanbul 1. Bölge Müdürlüğü tarafından hazırlatılan rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri 2 ise IV. Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun gün ve 1128 sayılı kararı ile onaylanmıştır. Kilise ve meşrutalarının koruma uygulama çalışmalarına 2014 yılında başlanmıştır. V. yüzyılda İstanbul da popüler bir kült haline gelen Ayios Yeorgios Kapadokya kökenli bir martirdir. Ayios Yeorgios adına izafeten çok sayıda kilise inşa edilmiştir. Bu kiliselerden biri olan Edirnekapı daki yapının ilk inşa tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Günümüzde mevcut kilise, Patrik VI. Gregorios zamanında 13 Eylül 1836 tarihinde temelinden itibaren yeniden inşa edilmiştir. Kilisenin mimarı Hacı Nikolaos tur. Kilisenin kuzeyinde kare planlı bir sarnıç ve güneyinde Ayios Basileios Ayazması bulunmaktadır. Kilisenin bulunduğu parselin içerisinde ayrıca okul binası, papaz ve bekçi evi, çan kulesi ve çeşme bulunmaktadır (Harita.1). Ayios Yeorgios Kilisesi bazilikal planda inşa edilmiştir. Yapıda üç nefli naos, doğusunda eksende yarım daire formunda apsis, batısında dikdörtgen planlı narteks ve önünde muhdes bir giriş holü/rüzgârlıkmevcuttur. Nef düzenini kuzey ve güney yanlarda duvarlara paralel dizilmiş altılı sütun sırası oluşturmaktadır. Sütunların üzerinde sergilenen İsa/Mesih in havarilerini (Apostollar) gösteren ikonaların sayısı, toplamda 12 olan sütun sayısına denk gelmektedir. Yapı içindeki kalem işleri geç dönemlerde yenilenmiş, bazıları ise değiştirilmiştir. Orta nefi beşik çatılı olan kiliseye kuzey ve güney kısımlarında eklenen ve tek katlı olan kırma çatılı ayazma ve sarnıç mekânlarımevcuttur. Yan nefler ve narteks düz tavanlıdır. Apsisin üst örtüsü ise yarım kubbe formundadır. (Şekil ) Kilise parselinin içerisinde yer alan bir diğer bina okul olarak bilinen 2 katlı yığma binadır. Üst katının din derslerinin verildiği sınıf, alt katının ise aş evi olarak kullanıldığıbilinen bu bina 1974 yılı itibariyle terk edilmiş, hızlı bir yıpranma sürecine girmiştir. Zemin ve üst kat cephelerinde bazı pencerelerin kapıya veya bazı kapıların pencereye dönüştürülmesi gibi geç dönem müdahaleleri tespit edilmiş, bu hususlar restitüsyon ve restorasyon projelerinde üzerinde durulan sorunları oluşturmuştur. Parselde yer alan bir diğer yapı papaz evi olarak tanımlanan tek katlı, ahşap döşemeli, bir süredir kullanılmayan yığma bir yapıdır. Ahşap döşemeler neme karşı yükseltilmiş ve oluşan boşluk odunluk olarak kullanılmış, bu bölüm 2 adet pencere ile havalandırılmıştır. Parsel içerisinde yer alan diğer yapı ve mimari elemanlar; özgün olmayan, tek katlı bekçi evi, demir profillerden oluşturulmuş, yüksek bir kaide üzerinde yükselen çan kulesi, beton harpuştalı çevre duvarları ve çeşmedir. Koruma uygulamasında amaç, yapının tarihi kimliğini oluşturan mekânsal, biçimsel ve yapısal özellikleri ile çevre içindeki özgün konumunu korumak olarak belirlenmiştir. Uygulama öncesi parselde mevcut kültür varlıklarının yapım teknikleri, karkas sistemleri oluşturan malzemeleri, taşıyıcı sistem özellikleri etüt edilmiş, bozulma nedenleri ve sorunları tespit edilmiştir. Bu tespitlere bağlı olarak kısa ve uzun vadeli bir planlama yapılarak şantiyede projeler üretilmiş, ilgili koruma kurulunun onayı alınarak uygulamaya geçilmiştir. Yapıları belgeleme, araştırma, çözümleme, yorumlama ve teşhis süreçleri uygulama sırasında sürdürülmüş, bu çalışmalara yönelik çizim ve kararların bilim kurulu toplantılarında görüşülerek uygulamanın sağlıklı bir biçimde yürütülmesi hedeflenmiştir. 2 Projeler Taksim Yapı Mimarlık İnşaat Restorasyon Turizm San. Ve Tic. Ltd. Şti tarafından hazırlanmıştır. 48

3 Mimari mirasın korunmasına yönelik kararların alınması, hasarların teşhisi, müdahale tekniklerinin belirlenmesi ve yapı güvenlik değerlendirmeleri disiplinler arası çalışma gerektiren işlemler olduğu için ilgili kararlar tüm disiplinleri temsil eden uzmanların katılımıyla alınmıştır. Mimari mirasın korunmasına yönelik müdahalelerde yapının özgünlüğünün tüm boyutlarıyla korunması esastır. Bu itibarla yapılarda uygulama sırasında tespit edilen tüm veriler titizlikle değerlendirilmiş, belge niteliği taşıyan müdahalelerin özellikle korunmaları sağlanmıştır.yapılara değişik dönemlerde gerçekleştirilen müdahaleler saptanmış, niteliksiz dönem eki olarak yorumlanan ekler ayıklanmış, nitelikli ek olarak yorumlanan katmanlar ve yapı bileşenleri ise tespit edilerek korunmaları sağlanmıştır. Uygulama aşamasında gerçekleştirilen müdahalelerin, özellikle güçlendirme çalışmalarının gelecekteki araştırma ve uygulama aşamalarını yanıltmayacak ve yapıya zarar vermeden yenilenebilecek tekniklerle yapılması hedeflenmiştir. Bir diğer önemli husus, koruma uygulamalarının her aşamasının belgelenmesine özen gösterilmesidir. Koruma uygulamalarının başlangıcında yapılardaki tüm niteliksiz ekler ve hasarlar tespit edilmiştir.bu aşamada Vakıflar Genel Müdürlüğü ve diğer kurum arşivlerine başvurulmuş, bu arşivlerden önemli miktarda görsel malzeme ve yazılı doküman temin edilmiştir. Bu dokümanlar doğrultusunda onaylı projelerde gerekli değişikliğe gidilerek ilgili koruma kurulundan gerekli onaylar alınmıştır. Dikörtgen bir plana sahip ana yapı, batı ve doğu ucunda, kuzey ve güney yönde çıkıntı yapan bölümlere sahiptir. Batıda yer alan kuzey ve güney yönde uzayan ek mekânların içine üst kata çıkan merdivenler yerleştirilmiştir, bu sebeple söz konusu birimler iki katlıdır. Bu bölüm zemin katta iç narteksi, üst katta ise kadınlar için ayrılmış ibadet alanını oluşturmaktadır. Yapının doğu ucundaki ek birimlerden kuzeydeki sarnıç, güneydeki ise ayazma olup, bu birimler tek katlıdır. Kilise yapısı ahşap bir tonoz ile örtülüdür. Taşıyıcı sistem çevrede yığma kargir taş duvarlarla, ortada ise ahşap sütunlar ve ara katlı bölümde ahşap döşeme elemanlarından oluşmaktadır. Duvarlar dışında tüm taşıyıcı elemanlar ahşaptır. Çatı kaplama malzemesi Marsilya kiremitidir. Çoğunluğu kaba yonu yaşlardan oluşan taşıyıcı duvar kalınlıkları duvarın bulunduğu konuma bağlı olarak cm. arasında değişmektedir. Ahşap sütunlar arasında birer aks atlayarak sütun başları hizasında demir gergiler düzenlenmiştir. Bu gergiler dış cephelerde kılıçlarla mesnetlenmiştir. Büyük ahşap tonozun mesnet düzeyinde ise demir gergilerle aynı aksta olmayan ahşap gergiler yer almaktadır. Demir gergilerin olmadığı akslarda düzenlenmiş olan bu ahşap gergiler sadece orta açıklıkta bulunmakta, kenar açıklıklara uzanmamaktadır. Diğer bir deyişle gergiler iki kotta ve şaşırtmalı akslarda yapılmıştır. Ahşap sütunlar arasında uzun doğrultuda ahşap kemerler bulunmaktadır. Ara katın alt ve üst tavan kaplamaları ile yan neflerin tavan kaplamaları ahşap kaplama tahtalarıyla oluşturulmuştur. Cephelerde mevcut, kapı ve pencerelerin en/boy ölçülerinin cephe bütününe oranla az oluşu olumlu bulunmuştur. Kilisenin narteks ve apsis bölümlerinde düşey çatlaklar tespit edilmiştir. Bu çatlakların oluşumunda mekânlara giriş için açılan kapıların cepheye dik yöndeki duvarlara çok yakın oluşlarının rolü olduğu düşünülmektedir. Bir diğer önemli çatlak sarnıç tarafındaki pencere kemeri üzerinde tespit edilmiştir. Kilisenin duvarlarında meydana gelen çatlakların genel itibariyle doğu-batı yönündeki uzanan duvarlarda gözlendiği tespit edilmiştir. Bu doğrultuda uzanan kuzey cephe duvarında, apsis duvarına yakın üst sıra pencerenin kemerinden aşağıya doğru izlenen düşey çatlak dikkat 49

4 çekmektedir. Aynı duvarda, sarnıcın batı tarafındaki pencere sövesi hizasında saçaktan zemine kadar uzanan bir düşey çatlak daha görülmektedir. Söz konusu çatlak, saçak seviyesinden başlamış daha sonra alt sıradaki pencere sövesini izleyerek zemine doğru ilerlemiştir. Kuzey cephede görülen bu önemli çatlakların iç mekânda da izlendiği, dolayısıyla duvarın bütün kesitini etkilediği tespit edilmiştir. Bu cephede görülen çatakların geniş ve saçaktan zemine doğru ilerleyen düşey çatlak nitelikli olduğu tespit edilmiştir. Yapının güney cephesinde, kuzey cepheye benzer biçimde düşey çatlakların görüldüğü ancak bu çatlakların kuzeydeki kadar geniş ve duvar yüksekliği boyunca devam eden çatlaklar olmadığı tespit edilmiştir. Özellikle ayazmanın üstünde kalan cephe duvarında doğu cephesine yakın kısımlarda çatlakların sıklaştığı görülmüştür. Bu konum kuzeydeki geniş çatlağın güney duvarındaki simetriğinde yer almaktadır. Yapının bema kısmında, kuzey ve güney duvarlarda düzlem dışı hareketler olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu hareketleri sınırlamak amacıyla doğu duvarına yapışık vaziyetteki gerginin kesitinin bir onarım sırasında I profil ile genişletilmiş olduğu ve böylece açılmaya müdahale edildiği anlaşılmaktadır. Günümüzde söz konusu düzlem dışı hareketi ve hasar mekanizmasını destekleyen bir çatlak bulunmamaktadır. Doğu duvarına bitişik halde konumlandırılmış olan bu gergi de işlevini yerine getirmektedir. Ayrıca bu kısımda, yapının kuzey ve güney yönlerine çıkıntı yapan mekânların kuzey-güney yönündeki duvarları ile desteklenen kilise kuzey ve güney beden duvarlarının düzlem dışı hareketleri sınırlandırılmış durumdadır. (Şekil ) Yapının düşey ve yatay yükler altındaki davranışı incelendiğinde, yapıda mevcut durumdaki çatlaklarla modelde hesaplanan gerilme yığılımlarının uyuşum içinde olduğu, yapıda gözlenen çatlakların sebebi olan etkilerin model üzerinde görülebildiği anlaşılmaktadır. Özellikle kuzey ve güney cephe duvarlarında görülen çatlakların bu duvarların düzlem dışı hareketleri sebebiyle meydana geldiği anlaşılmaktadır. Söz konusu duvarlarda hatıl bulunmaması ve serbest yüksekliği boyunca tutulmamış olduğu, saçak seviyesinde de herhangi bir hatıl sisteminin bulunmaması sebebiyle düzlem dışı etkilerin hasarlara sebep olduğu değerlendirilmiştir. Yapıda tespit edilen hasarların, kargir duvarlarda hatıl düzenlenmemesi sebebiyle meydana geldiği, çatlakların genel itibariyle saçak seviyesinden itibaren başlayarak düşey biçimde zemine doğru ilerlediği tespit edilmiştir. Bu sebeple kuzey ve güney cephe duvarı boyunca saçak seviyesinde kargir duvarları birbirine bağlayan ve meydana gelen çekme gerilmelerini karşılayacak nitelikte bir hatıl sisteminin oluşturulması önerilmektir 3. (Şekil.7.8.9) Kilisenin onarımı öncesinde taşıyıcı elemanların, duvar ve örtü sistemlerinin önemli bir kısmının üzerinin beyaz yağlıboya bir tabaka ile örtüldüğü, sütunların başlık kısımlarının, kaideye oturdukları bölümlerdeki bileziklerle kaidedeki dışa taşan profil ve kaide tabanlarının koyu kahverengi bir boya ile boyandıkları tespit edilmiştir. Ayrıca beşik tonozun merkezindeki Pantokrator İsa figürü ve aks boyunca tonozun her iki yan hizasında tek sıra halinde ve eşit aralıklı olarak devam eden haçlar yer almaktaydı. Kilisenin en kutsal bölümü olan Bema da yer alan ikonostasis bölümü tamamen ahşap olup, ritüel açıdan belirli bir düzenlemeye sahiptir. Apsis cephesinde yer alan yarım kubbe içi, merkezde baş melek Mikhael, sağ ve sol tarafında 6 şar olmak üzere toplam 12 havari figürü ile düzenlenmiştir. Bir diğer nişin içerisinde ise Bizans döneminden kalma tessaralarla oluşturulan bir haç yer almaktadır. Uzmanlar tessaraların Kariye Müzesi nden getirilmiş olabileceğini ifade etmişlerdir. Raspa çalışmaları özellikle iç mekân süsleme programının 3 Geniş bilgi için bakınız: Dabanlı, Ö., Aya Yorgi Kilisesi Taşıyıcı Sisteminin Mevcut durumu ve Sağlamlaştırma Önerileri Hakkında Rapor, KURAM, İstanbul,

5 geç dönemlerde önemli ölçüde müdahale gördüğünü ortaya koymuştur. Kalemişi uygulamaları uzmanların önerileri ve bilim kurulunun görüşleri doğrultusunda geliştirilmiş ve uygulanmıştır 4. (Şekil ) KAYNAK Karaca Z (1995) İstanbul da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri, YKY, İstanbul, 127 Harita.1. Ayios Yergios Kilisesi ve ek yapıları vaziyet planı. Okul Mihrimah Camii Papaz Evi Ayios Yeorgios Kilisesi Şekil 1. Edirnekapı Surları ndan Ayios Yeorgios Kilisesi ve diğer yapılar (Foto: C. Özdemir). 4 Geniş bilgi için bakınız: Yılmaz, H. Fehmi, Edirnekapı Ayios Yeorgios Kilisesi Kalemişi Raporu, İstanbul,

6 Şekil 2. Kilise zemin kat planı. Rölöve. Şekil 3. Kilise güney cephesi. Rölöve. 52

7 Şekil 4. Kilisede mevcut gergileri gösterir çizim. Şekil 5. Kilise cephe ve kesit çiziminde çatlaklar. Şekil 6. Bema bölümünde duvarlarda tespit edilen deformasyonu gösteren çizim. 53

8 Şekil 7. Sağlamlaştırma önerileri sonrası modelleme çalışmaları. Şekil 8. Öneri hatıl uygulama detayı. Şekil 9. Öneri hatıl uygulama detayı perspektifi çizimi. 54

9 Şekil 10. Kalemişi çalışmalarından örnekler. Şekil 11. Kalemişi çalışmalarından örnekler 55

10 Şekil 12. Kalemişi çalışmalarından örnekler Şekil 13. Onarım sonrası kilise ve okul. 56

11 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / Kasım 2017 Şekil 14. Onarım sonrası kilise. Şekil 15. Onarım sonrası giriş üzerinde yer alan mermer kitabe. 57

12 Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / Kasım 2017 Şekil 16. Onarım sonrası çift melek motifi. Şekil 17. Orta nefte koruma uygulamaları. 58