T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ ÇOCUK VE ERGEN RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ ÇOCUK VE ERGEN RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI YARIK DAMAK-DUDAK TANILI ERGENLERDE PSİKİYATRİK KOMORBİDİTE, PSİKOLOJİK PROFİLİN BELİRLENMESİ İLE PROBLEMLİ İNTERNET KULLANIMI VE GELENEKSEL-SİBER ZORBALIK-MAĞDURİYET İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ Dr. Emel ÖZEN UZMANLIK TEZİ DANIŞMANLAR Doç. Dr. Evrim AKTEPE Prof. Dr. Mustafa Asım AYDIN ISPARTA 2018

2 ÖNSÖZ Asistanlığa başladığım ilk günden beri yakın ilgi ve desteğini hiç esirgemeyen; her türlü fedakarlığı, kolaylığı ve anlayışı gösteren, bilgisinden, deneyimlerinden çok şey öğrendiğim, çalışmaktan keyif aldığım, tez sürecimde de her zaman desteğini hissettiğim anabilim dalı başkanımız ve tez danışmanım Doç. Dr. Evrim AKTEPE ye, Tez çalışmamın istatiksel analizine katkıda bulunan, özverisi ve güler yüzüyle her ihtiyacım olduğunda ulaşabildiğim Prof. Dr. Mustafa Asım AYDIN a, Asistanlığım boyunca birçok anıyı paylaştığım ve beraber çalışmaktan hem büyük keyif aldığım hem de çok şey öğrendiğim asistan arkadaşlarım Adem IŞIK, Funda ÖZYAY EROĞLU, Orhan KOCAMAN, Büşra BAĞCI, Abdülbaki AKYILDIZ, Yakup ERDOĞAN, Pınar AYDOĞAN AVŞAR, Fulya ŞİMŞEK e, Psikiyatri rotasyonum sürecinde tecrübelerinden yararlandığım Prof. Dr. Duru KUZUGÜDENLİOĞLU ve Doç. Dr. İnci Meltem ATAY olmak üzere diğer değerli hocalarıma, Psikiyatri rotasyonum boyunca desteklerini esirgemeyen ve her zaman yanıma olan olan asistan arkadaşlarım ve hemşirelere, Tez çalışmamın her alanında yardımcı olan Dudu Dilek YAVUZ a, Hayatım boyunca desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen, her türlü fedakarlığı yapan, bana inanan, sevgi ve sabırlarıyla güç veren ve tüm tez sürecim boyunca beni neşelendirmek, rahatlatmak için gayret gösteren anneme, babama ve kız kardeşime, En derin duygularla ve en içten teşekkürlerimi sunarım Emel ÖZEN Isparta 2018 ii

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... ii İÇİNDEKİLER... iii SİMGELER VE KISALTMALAR... vi TABLOLAR DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER Dudak-Damak Yarığı Tanımı Dudak-Damak Yarığı Epidemiyolojisi Dudak Damak Yarığı Etyolojisi Genetik Faktörler Çevresel Faktörler Dudak Damak Yarığı Sınıflaması Yarik Deformitesi Patogenezi Yüz Gelişimi Patolojik Embriyoloji Dudak Damak Yarığı Tedavi Protokolü Benlik Saygısı Yarık Damak Dudaklı Ergenlerde Benlik Saygısı Sosyal Görünüş Kaygısı Sosyal Görünüş Kaygısı ve Yarık Damak Dudak Ilişkisi Yalnızlık Yalnızlık ve Yarık Dudak-Damak Ilişkisi Problemli İnternet Kullanımı Problemli İnternet Kullanımı ile İlişkili Psikolojik Değişkenler Problemli İnternet Kullanımı ile Siber Zorbalık-Mağduriyet İlişkisi Siber Zorbalık- Mağduriyet Akran Zorbalığı ve Mağduriyeti Yarık Dudak-Damaklı Ergenlerde Akran Zorbalığı ve Mağduriyeti Ilişkisi Yaşam Kalitesi Yaşam Kalitesi ve Yarık Deformitesi İlişkisi Yarık Dudak ve Damaklı Ergenlerde Psikiyatrik Komorbidite iii

4 3. YÖNTEM ve GEREÇLER Araştırmanın Yeri ve Şekli Metod Veri Toplama Araçları Sosyodemografik Veri Formu Yarık Deformitesi Olan Olguların Sınıflandırılması Piers-Harris Benlik Saygısı Ölçeği Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeği-Ergen Formu UCLA Yalnızlık Ölçeği-Kısa Formu (UCLA-KF) Problemli İnternet Kullanımı Ölçeği-Ergen Siber Mağdur ve Zorbalık Ölçeği Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği (AZBÖ) CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeği Çocuk ve Gençler için Duygulanım Bozukluğu ve Şizofreni Ölçeği-Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli İstatistiksel Değerlendirme BULGULAR Sosyodemografik Bulgular Olgu Grubundaki Ergenlerin Klinik Özellikleri Olgu Grubundaki Ergenlerin Cerrahi Müdahale İhtiyacının Hekim ve Olgunun Kendisi Tarafından Değerlendirilmesi ile İlgili Bulgular Çocuk ve Gençler İçin Duygulanım Bozukluğu ve Şizofreni Ölçeği- Şimdi ve Yaşam Boyu Şeklinden Elde Edilen Bulgular Piers-Harris Benlik Saygısı Ölçeğinden Elde Edilen Bulgular Piers-Harris Benlik Saygısı Ölçeği Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucunda Elde Edilen Bulgular Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeğinden Elde Edilen Bulgular Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeği Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucunda Elde Edilen Bulgular UCLA Yalnızlık Ölçeğinden Elde Edilen Bulgular Median Üstü UCLA Yalnızlık Ölçeği Değeri ile Yarık Deformitesi ve Diğer Faktörlerin İlişkisinin İncelenmesi Problemli İnternet Kullanımı Ölçeği-Ergen Formundan Elde Edilen Bulgular Problemli İnternet Kullanımı Ölçeğini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular iv

5 4.8. Siber Zorbalık ve Mağduriyet Ölçeğinden Elde Edilen Bulgular En Az Bir Kez Siber Zorbalığa Maruz Kalma İle Birlikte Olan Faktörlerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular En Az Bir Kez Siber Zorbalık Yapmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeğinden Elde Edilen Bulgular En Az Bir Kez Akran Zorbalığına Maruz Kalmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular En Az Bir Kez Akran Zorbalığı Yapmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular Olgu Grubundaki Ergenlerin CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeğinden Aldıkları Puanlara Ait Bulgular Olguların Yarık Tipine Göre CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeği Puanının Değerlendirilmesi Olguların CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Alt Ölçek Puanlarının Normatif Değerlerle Karşılaştırılması Olgu Grubundaki Ergenlerde SGKÖ, PHBSÖ, UCLA Yalnızlık Ölçeği, PİKÖ, SZMÖ, AZBÖ ve CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçekleri Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular PHBSÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi SGKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi UCLA Yalnızlık Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi PİKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi SZMÖ-SM ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi SZMÖ-SZ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi AZBÖ-Akran Mağduriyeti ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi AZBÖ-Akran Zorbalığı ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi Olgu Grubunda SGKÖ ile CLEFT-Q Alt Ölçekleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi Sonucu Elde Edilen Bulgular TARTIŞMA ÖZET ABSTRACT KAYNAKLAR v

6 SİMGELER VE KISALTMALAR Ark. PHBSÖ SGKÖ AZBÖ SZMÖ PİKÖ UCLA SPSS TGFA TGFB3 EEC OFD : Arkadaşları : Piers-Harris Benlik Saygısı Ölçeği : Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeği : Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği : Siber Zorbalık ve Mağduriyet Ölçeği : Problemli İnternet Kullanım Ölçeği : University of California Los Angeles Loneliness Scale : Statistical Package fort he Social Sciences : Transforming Growth Factor Alpha : Transforming Growth Factor Beta : Ektrodaktili ektodermal displazi clefting : Oral fasial digital sendrom vi

7 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Olgu ve Kontrol Grubunun Sosyodemografik Özelliklerinin Karşılaştırılması Tablo 2. Boş zaman etkinlikleri açısından olgu-kontrol grubunun karşılaştırılması 35 Tablo 3. Teknolojik İmkanlara Sahip Olma ve İnternet Kullanım Özellikleri ile İlgili Olgu ve Kontrol Grubunun Karşılaştırılması Tablo 4. Olgu ve Kontrol Grubunun İnternet Cafe Alışkanlıkları Açısından Karşılaştırılması Tablo 5. Olgu ve Kontrol Grubunun Riskli İnternet Davranışları Açısından Karşılaştırılması Tablo 6. İnternet Kullanım Yılı ve Günlük İnternet Kullanım Süresi Açısından Olgu ve Kontrol Grubunun Karşılaştırılması Tablo 7. İnternet Kullanım Amacı ve İnternette Girilen Sitelere Göre Olgu ve Kontrol Grubunun Karşılaştırılması Tablo 8. Olgu Grubundaki Ergenlerin Yarık Tipi ve Cinsiyete Göre Karşılaştırılması Tablo 9. Olgu Grubundaki Ergenlerin Hekime ve Olguya Göre Gelecekte Cerrahi Operasyon İhtiyacı Açısından Karşılaştırılması Tablo 10. Olguların Cerrahi Müdahale İhtiyacının Hekim ve Olgu Değerlendirmesinin Farklı Alanlarda İncelenmesi Tablo 11. Olgu ve Kontrol Gruplarının Psikiyatrik Tanı Varlığı Açısından Karşılaştırılması Tablo 12. Olgu ve Kontrol Gruplarında Görülen Psikiyatrik Hastalıkların Incelenmesi Tablo 13. Olgu ve Kontrol Grubunda Psikiyatrik Tanı Saptanan Ergenlerde Uygulanan Ölçeklerin Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 14. Sosyal Fobi Tanı Saptanan Ergenlerde Olgu ve Kontrol Grubuna Göre SGKÖ, PHBSÖ ve UCLA Yalnızlık Ölçeklarinin Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 15. Psikiyatrik Tanısı Olan Olgu Grubundaki Ergenlerin Cinsiyetlere Göre Karşılaştırılması Tablo 16. Olgu ve Kontrol Grubunun PHBSÖ Toplam ve Alt Ölçek Puan Ortalamaları Açısından Karşılaştırılması Tablo 17. Olgu Grubunda Cinsiyetlere Göre PHBSÖ Toplam Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 18. Olgu Grubunun Yarık Tipi Değişkenine Göre PHBSÖ Toplam ve Alt Ölçekleri Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 19. Benlik Saygısı Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) vii

8 Tablo 20. Benlik Saygısını Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 21. Olgu ve kontrol grubunun Sosyal Görünüş Kaygısı Ölçeği puan ortalamalarının karşılaştırılması Tablo 22. Olgu grubunda cinsiyetlere göre SGKÖ puan ortalamalarının karşılaştırılması Tablo 23. Olgu Grubunda Yarık Tipi Değişkenine Göre SGKÖ Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 24. Olgu Grubunun Sosyal Fobi Tanısının Olup Olmamasına Göre SGKÖ Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 25. Sosyal Görünüş Kaygısı Düzeyini Etkileyen Faktörler (Tek Değişkenli) 50 Tablo 26. Sosyal Görünüş Kaygısı Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli)-Sosyal Fobi ile Yapılan Analiz Tablo 27. Sosyal Görünüş Kaygısı Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli)-Komorbidite ile Yapılan Analiz Tablo 28. Olgu ve Kontrol Grubunun UCLA Yalnızlık Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 29. Olgu Grubunun Cinsiyetlere Göre UCLA Yalnızlık Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 30. Olgu Grubunun Yarık Tipi Değişkenine Göre UCLA Yalnızlık Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 31. Median Üstü UCLA Yalnızlık Ölçeğini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 32. Yalnızlık Düzeyini Etkileyen Faktörlerin Çok Değişkenli Logistik Regresyon Analizinde İncelenmesi Tablo 33. Olgu ve Kontrol Grubunun Problemli İnternet Kullanım Ölçeği Toplam Puan ve Alt Ölçekleri Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 34. Olgu Grubunun Cinsiyetlere göre Problemli İnternet Kullanım Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 35. Yarık Deformitesi Olan Ergenlerin Günlük İnternet Kullanım Süresi Değişkeni İle Uygulanan Ölçek Puanlarının Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 55 Tablo 36. Problemli İnternet Kullanımı Ölçeği Düzeyini Etkileyen Faktörler (Tek Değişkenli) Tablo 37. Problemli İnternet Kullanımı Ölçeği Düzeyini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 38. Olgu ve Kontrol Grubunun Siber Zorbalık ve Mağduriyet Ölçekleri Puan Ortalamaları Açısından Karşılaştırılması Tablo 39. Olgu Grubundaki Ergenlerin Cinsiyetlere göre Siber Zorbalık ve Mağduriyet Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması viii

9 Tablo 40. Olgu ve Kontrol Grubunun Siber Zorbalık ve Mağduriyet Alt Ölçekleri Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 41. En Az Bir Kez Siber Zorbalığa Maruz Kalma İle Birlikte Olan Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 42. En Az Bir Kez Siber Zorbalığa Maruz Kalma İle Birlikte Olan Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 43. En Az Bir Kez Siber Zorbalık Yapmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 44. En Az Bir Kez Siber Zorbalık Yapmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 45. Olgu ve Kontrol Grubunda Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği Toplam ve Alt Ölçekleri Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 46. Olgu Grubunun Cinsiyetlere Göre Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 47. Zorbalık Yapan Akranlarının Cinsiyetlere Göre Olgu ve Kontrol Grubunda Karşılaştırılması Tablo 48. Olgu ve Kontrol Grubunda Akran Zorbalığı Yapanların Zorbalık Yaptıkları Cinsiyetlere Göre Karşılaştırılması Tablo 49. En Az Bir Kez Akran Zorbalığına Maruz Kalmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 50. En Az Bir Kez Akran Zorbalığı Yapmayı Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 51. Yarık Deformiteli Ergenlerin Cinsiyete Göre CLEFT-Q Alt Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Tablo 52. Olguların Yarık Tipine Göre CLEFT-Q Alt Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Tablo 53. Olguların CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Alt Ölçek Puanlarının Normatif Değerlerle Karşılaştırılması Tablo 54. Olgu Grubunda PHBSÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 55. Olgu Grubunda PHBSÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 56. Olgu Grubunda SGKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 57. Olgu Grubunda SGKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 58. Olgu Grubunda UCLA Yalnızlık Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 59. Olgu Grubunda UCLA Yalnızlık Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) ix

10 Tablo 60. Olgu Grubunda PİKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 61. Olgu Grubunda PİKÖ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 62. Olgu Grubunda SZMÖ-SM ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 63. Olgu Grubunda SZMÖ-SM ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 64. Olgu Grubunda SZMÖ-SZ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 65. Olgu Grubunda SZMÖ-SZ ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 66. Olgu Grubunda AZBÖ-Akran Mağduriyeti ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 67. Olgu Grubunda AZBÖ-Akran Mağduriyeti ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 68. Olgu Grubunda AZBÖ-Akran Zorbalığı ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 69. Olgu Grubunda AZBÖ-Akran Zorbalığı ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 70. Olgu Grubunda CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 71. Olgu Grubunda CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Ölçeği ile İlişkili Olan Ölçeklerin İncelenmesi (Çok Değişkenli) Tablo 72. Olgu Grubunda CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Alt Ölçekleri ile SGKÖ nin İncelenmesi (Tek Değişkenli) Tablo 73. Olgu Grubunda CLEFT-Q Yaşam Kalitesi Alt Ölçekleri ile SGKÖ nin İncelenmesi (Çok Değişkenli) x

11 1. GİRİŞ VE AMAÇ Dudak-damak yarıkları en sık görülen doğumsal kraniyofasiyal anomalidir ve yüzde farklı yaygınlık ve şiddette deformite oluşturması nedeniyle önemlidir.(1) Deformiteye bağlı olarak bireyin konuşma, çiğneme, yutkunma, solunum gibi fonksiyonları olumsuz etkilenmekle birlikte estetik ve psikososyal problemlere yol açmaktadır. (1,2) Literatürde yarık deformitesi olan ergenlerin psikososyal işlevselliğinin olumsuz yönde etkilendiğini gösteren çalışmalar mevcuttur.(2) Bazı araştırmalarda, yarık deformitesine sahip bireylerin yüz görünümünden memnuniyetsizlik, davranışsal zorluklar, sosyal ve duygusal deneyimler gibi belirli psikolojik işlev alanlarında risk altında olduklarını göstermiştir.(3) Psikolojik işlevselliğin olumsuz yönde etkilenebildiği yarık deformitesi hastalarının psikiyatrik bozukluklar açısından risk altında oldukları gösterilmiştir.(4) Yapılan bazı çalışmalarda yarık deformiteli hastalarda sağlıklı gruba göre artmış psikiyatrik morbidite oranları saptanmıştır.(5) Benlik saygısı, kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumu olup yarık deformiteli bireylerde en çok araştırılan psikolojik alanlardan birisidir.(6,7) Literatürde yarık deformiteli bireylerin benlik saygısı düzeyleri sağlıklı kontrollerle karşılaştırıldığında ise oldukça değişken sonuçların ortaya çıktığı görülmektedir.(7) Yüz görümündeki farklılıklar bireyin sosyal etkileşimlerini zayıflatıp kişileri sosyalleşme ile ilgili sorunlarla karşı karşıya bırakabilmektedir.(8) Yüz deformitesi, ergenin yüz görünümünden daha az memnun ve sosyal olarak daha yetersiz olmasına, başkaları tarafından olumsuz değerlendirilme korkusuna, sosyal durumlarda yüksek anksiyete düzeyine neden olabilmektedir.(4) Yüzdeki bozukluklar nedeniyle sosyal alanlarda sorun yaşayan ergenler sosyalleşme ihtiyacını internet ortamında giderebilir ve bu durum ergenlerde problemli internet kullanımı gibi sorunlara yol açabilir.(9) İnternetin kötüye kullanımının engellenmesinde aile kontrolünün önemli olduğu bilinmektedir.(10) Ergenlik döneminde dış görünüm özelliklerin ön plana çıkması nedeniyle fiziksel özelliklerin siber zorbalık için önemli olduğu gösterilmiştir.(11) Yüz görünümü ve konuşmayla ilişkili farklılıklar, çocuk ve ergenlerin akran zorbalığı deneyimi yaşamasına neden olabilir.(12) 1

12 Sosyal görünüş kaygısı, insanların fiziksel görünüşlerinin diğer insanlar tarafından değerlendirilmesiyle yaşadıkları kaygı ve gerginlik olarak tanımlanmaktadır. Bireyin bedeni ve görünüşüyle ilgili olumsuz beden imajının bir sonucu olarak değerlendirilebilir.(13) Yapılan çalışmalarda yarık deformiteli bireylerde diğerleri tarafından olumsuz değerlendirilme korkusu ve sosyal durumlarda anksiyete varlığı bildirilmiş olup dudak, burun, diş gibi yüz görünümünü etkileyen bölgelerde var olan deformite nedeniyle beden algısının olumsuz yönde etkilenebileceği gösterilmiştir.(4,14) Literatürde ise yarık deformiteli ergenlerin sosyal görünüş kaygısı düzeyiyle ilgili çalışma bulunmamaktadır. Yarık deformitesinin kişide yeme, çiğneme, konuşma problemleri oluşturması ve fiziksel görünümü bozan bir hastalık olması nedeniyle bireylerin yaşam kalitesini etkileyebilmektedir.(15) Literatürde yarık deformitesi olan ergenlerin yaşam kalitesiyle ilgili yapılan araştırmalarda genel yaşam kalitesinin değerlendirildiği görülmekle birlikte yarık deformitesine özgü yaşam kalitesiyle ilgili veri bulunmamaktadır. Bu çalışmada yarık deformiteli ergenlerdeki psikiyatrik komorbidite, benlik saygısı, sosyal görünüş kaygısı, yalnızlık, problemli internet kullanımı, gelenekselsiber zorbalık mağduriyet, yaşam kalitesi ve ilişkili diğer psikiyatrik faktörlerin yaş ve cinsiyet açısından benzer sağlıklı ergenlerle karşılaştırılarak değerlendirilmesi amaçlanmıştır. 2

13 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Dudak-Damak Yarığı Tanımı Dudak-Damak Yarıkları (yarık defomitesi), embriyolojik dönemde üst çene kemiği ve ağız tavanındaki yumuşak doku ve kemik dokuları oluşturan embriyonik uzantıların yetersiz birleşmesi sonucu ortaya çıkmaktadır.(16) Dudak- damak yarığı en sık görülen doğumsal kraniyofasiyal anomalidir.(17) Yarık deformitesi; izole yarık dudak, izole yarık damak veya dudak ve damak yarığı şeklinde görülebilmektedir.(18) Dudak yarığı; dudaktaki açıklık veya ayrık olarak tanımlanabilir, tek veya çift taraflı olabilmektedir. Dudakta ufak bir girinti/çentik şeklinde olabileceği gibi yarık burun tabanına kadar uzanmış olabilir. Damak yarığı ise damakta görülen, tek veya çift taraflı olabilen açıklığı belirtmektedir. Damağın tamamı veya bir bölümü etkilenmiş olabilmektedir. Dudak damak yarığı ise her iki anatomik oluşumda birden görülen ayrık olarak tanımlanabilir.(19) Yarık deformitesi kraniyofasiyal bölgede farklı yaygınlık ve şiddette deformiteye neden olmaktadır.(20) Yarık dudak-damak sonucu oluşan deformite atipik yüz görünümünün yanı sıra fonksiyonel sorunlara da neden olmaktadır. Oral ve nazal kaviteleri birbirinden ayıran damak yapısı normal konuşma için gerekli olan hava akımının kontrolü ve orta kulağı havalandırarak işitmenin korunması görevlerinden sorumludur.(21) Meydana gelen deformite bireyin konuşma, çiğneme, yutkunma, solunum gibi fonksiyonlarını olumsuz etkilemekte, estetik ve psikososyal problemlere yol açmaktadır. Tüm bu nedenlerden dolayı dudak-damak yarığı olan bireylerin tedavisi gerçek bir ekip çalışması gerektirmektedir.(20) 2.2. Dudak-Damak Yarığı Epidemiyolojisi Uluslararası literatürde yarık deformitesinin görülme sıklığı çeşitli ırklar arasında değişkenlik göstermektedir. Yarık deformitesi, Asyalılarda ve kızılderelilerde en sık, beyaz ırkta orta sıklıkta, siyahlarda ise en az sıklıkla görülmektedir. İnsidans, dudak damak yarığı için 1000 doğumda 0,2-4,3 arasında, 3

14 izole damak yarıkları için ise 1000 doğumda 0,2-0,83 arasında değişmektedir.(22) Türkiye de ise dudak damak yarığı görülme insidansı 1000 doğumda 0,95, izole damak yarığı görülme insidansı ise 1000 doğumda 0,77 olarak bildirilmiştir.(23) Ülkemizde yapılan bir çalışmada yılları arasında doğan yenidoğanın retrospektif incelemesinde tüm anomalilerin prevalansı binde 2,9 olarak saptanmış, birinci sırada merkezi sinir sistemi anomalileri (%31), ikinci olarak yarık deformitesi (%19) tespit edilmiştir.(24) Dudak damak yarığı erkeklerde daha sık görülmekle beraber, izole damak yarıkları kızlarda daha sıktır. Dudak damak yarığı bulunan bir ailede tekrar dudak damak yarığı görülme sıklığı belirgin olarak artmakta buna rağmen aynı ailede izole damak yarığı görülme sıklığı popülasyonla aynı kalmaktadır. Benzer şekilde izole damak yarığı olan bir ailede tekrar izole damak yarığı görülme sıklığı artarken aynı ailede dudak damak yarığı görülme riski popülasyonla aynı kalmaktadır.(25) Tüm yarık deformitelerinin yaklaşık %15 i sendromiktir. Oral yarıkları içine alan 300 ün üzerinde sendrom tanımlanmıştır. İzole damak yarıklarında tam olmayan damak yarığı yaklaşık %70 ile en sık görülen yarık tipidir. Hastaların yaklaşık %20 sinde tam damak yarığı, yaklaşık %10 unda submüköz damak yarığı vardır.(26) Nonsendromik yarık deformitesi tiplerinin araştırıldığı çalışmalarda vakaların %30-35 ini unilateral yarık dudak-damak, %20-25 ini izole yarık dudak ve izole yarık damak oluşturmuştur. Bilateral yarık dudak-damak, submüköz ve diğer yarık tipleri ile birlikte, %10 görülme sıklığı ile en nadir görülen tiplerdendir.(27) Yarık dudak-damakların yaklaşık %80 i unilateral ve %20 si bilateral olarak görülmektedir. Sol dudak yarıkları, sağ dudak yarıklarına göre daha sık görülmektedir. Literatürde sol tam dudak yarığı+tam damak yarığı en sık görülen yarık tipidir.(28) 2.3. Dudak Damak Yarığı Etyolojisi Dudak-damak yarıklarına sebep olan etyolojik faktörler tam olarak bilinmemekte ve yarık deformitesinin multifaktöriyel bir anomali olduğu düşünülmektedir.(29) Yapılan araştırmalarda, yarıkla ilişkili spesifik genlerin olduğu 4

15 tespit edilmekle birlikte yarıkların oluşumunda çevresel etkenlerin de önemli etyolojik faktörlerden olduğu gösterilmiştir.(30) Orofasiyal yarıklar, Mendelian genetik geçişli sendromlarla, kromozomal anomalilerin fenotip bozukluğu sonucunda veya prenatal teratojenlerin etkisi ile ortaya çıkabilmektedir. Yarık deformiteleri sendromlarla beraber görülen (sendromik) ya da sendromlarla beraber görülmeyenler (nonsendromik) olarak da ayrılabilmektedir.(31) Genetik Faktörler I) GENLER Dudak-damak yarıklı olgularda yapılan çalışmalar, yarık gelişiminden hem genetik hem de çevresel faktörlerin içine bulunduğu multifaktöriyel kalıtımın sorumlu olduğunu göstermektedir.(32) Multifaktöriyel etyolojiyi açıklamak için, 1960 larda, multifaktöriyel/eşik modeli ileri sürülmüştür. Bu modele göre herhangi bir karakteristik özelliğe olan genetik yatkınlık, çeşitli genlerce kontrol edilmekte ve malformasyon oluşum eşiği, hem genetik hem de çevresel faktörlerden etkilenmektedir. Eşiği aşan kişilerde fenotipik olarak hastalık ortaya çıkmakta, eşiği aşamayanlar ise fenotipik olarak normal olmaktadırlar.(32) Sendromik yarık deformiteli olgularda yapılan gen araştırmalarında, otozomal resesif (%50), otozomal dominant (%40) ve X e bağlı (%10) geçiş bulunmuştur. Fogh- Andersen, yaptığı araştırmalarda 2p, 4q, 6p, 17q ve 19q kromozomlarda dublikasyon hatalarının olduğunu saptamıştır.(33) Transforming Growth Factor Alpha (TGFA) ve TGFB3 dudak-damak yarıklarıyla ilişkili modifiye edici faktör olarak bildirilmiştir.(34) II) SENDROMLAR Yarık deformiteleri heterojen bir malformasyon grubudur. Çoğunluğu multifaktöriyel olmakla beraber Mendel kalıtımı gösteren şekilleri olabileceği gibi (Van der Woude sendromu) birçok tek gen hastalığının (EEC sendromu) veya kromozomal hastalığın da (Trizomi 13) semptomlarından biri olabilmektedir.(35) 5

16 Yarık deformitelerinin büyük çoğunluğu herhangi görülmemektedir.(36) bir sendromla beraber Semptomları dudak damak yarığı olan sendromlar: 1. Trizomi Trizomi Van Der Woude Sendromu 4. EEC Sendromu 5. OFD (oral fasial digital sendrom) 6. Popliteal Pterijium Sendromu 7. Fryns Sendromu 8. Roberts Sendromu 9. Waardenburg Sendromu 10. Treacher Collins Sendromu 11. Pierre Robin Sendromu 12. Klippel Feil sendromu 13. Apert Sendromu 14. Meckel Gruber Sendromu 15. Down Sendromu (trizomi 21) (35) Çevresel Faktörler I. Etil alkol Yüksek oranda etil alkol tüketimi, yarık gelişiminden sorumlu olan çevresel faktörlerden biridir. Gebe kalmadan 1 ay önce ya da 3 hafta sonra annelerin haftada 5 alkollü içecekten fazla tüketiminin bebeğin yarık deformiteli doğma riskini arttırdığı belirtilmiştir.(37) Etanolün hücre membran akışkanlığını veya süperoksit dismutaz gibi spesifik enzimlerin aktivitesini düşürerek yarık damak dudak etyopatogenezinde etkili olduğu hayvan deneylerinde gösterilmiştir.(38) Shi ve arkadaşlarının

17 yılında yaptıkları 19 literatür derlemesi çalışmasında annenin gebelik döneminde alkol alımı ile oral yarıkların oluşması arasında kuvvetli bir ilişkinin olduğu gösterilmiştir.(39) Bu araştırmaların yanı sıra, çok küçük miktarlarda etil alkol tüketiminin yarık deformitesi oluşumunda etyolojik bir faktör olmadığını rapor eden çalışmalar da mevcuttur.(40) II. Sigara Literatürde, annenin sigara içmesinin yarık deformitesi riskini önemli ölçüde artırdığı gösterilmiştir. Yapılan pek çok araştırma sonucuna göre; sigara TGFA aktivasyonunu azaltmakta ve dudak damak yarığı gelişimini indüklemektedir.(41) Bazı araştırmacılar ise, hamilelik sırasında sigara kullanımının dudak damak yarığı gelişiminde orta risk faktörlerinden biri olduğunu ve özellikle, diabetes mellitus ya da hipertansiyon gibi diğer eşlik eden hastalıkların varlığında etkisinin ortaya çıkacağını söylemişlerdir.(42) Ayrıca uluslararası toplum temelli yapılan çalışmada pasif sigara içiciliğinin oral yarıklar ile ilişkili olduğu bulunmuştur.(43) III. Virütik hastalıklar Yarık deformitesinde Rubella, influenza, hepatitis B, cytomegalovirus ve Epstein-Barr virüs gibi bazı virüsler de tanımlanmış önemli etyolojik faktörlerdir. Virüslerin neden olduğu prenatal enfeksiyonlar yarık oluşumundan sorumlu olabilmekteyken, yapılan diğer çalışmalarda parotitis ve hepatitis B virus yarık deformitesinden sorumlu bulunmamıştır.(44) IV. İlaç kullanımı Yarık deformitesi gelişimiyle ilişkili bir diğer faktör hamilelik sırasında ilaç kullanımıdır.(45) Fenitoin, valproat, topiramat gibi antiepileptik ilaçlar ve folik asit antagonisti olan metotreksat yarık damak dudak gelişimine neden olmaktadır.(46, 47) Fenobarbital, difenilhidantoin, salisilik preparatlar, benzodiazepinler, kortizon, aminofteron, talidomid, 13 cis retinoik asit kullanımının yarık deformitesi oluşumunda rol oynadığı gösterilmiştir.(48) Fetal morfogenezisi sırasında retinoik asit kullanımı damak yarığı gibi deformitelere neden olabilmektedir.(49) Klinik ve deneysel çalışmalarda A 7

18 vitamininin fazlalığının veya eksikliğinin sinir sistemi ve yüz embriyogenezisi üzerinde güçlü bir teratojenik etkisi olduğu gösterilmiştir.(50) V. Radyasyon Yapılan hayvan deneyi çalışmalarında radyasyona maruz kalınmasının yarık deformitesi görülme riskini arttırdığı belirtilmiştir. Ancak bu konuyla alakalı insan üzerinde yapılan bir araştırma mevcut olmadığından radyasyon etkisi tam olarak rapor edilememiştir.(51) VI. Folik asit Folik asit; eksikliğinde bazı konjenital malformasyonlara yol açan DNA metilasyon sürecinin önemli bir komponentidir. Folik asit eksikliği en çok nöral tüp defektleri ve kardiyak malformasyonlarla ilişkilendirilirken yakın dönemde yarık deformitesi gelişimi için de olası bağlantısının olabileceği gösterilmiştir.(52) VII. Diabet Yapılan son epidemiyolojik çalışmalara göre, diabetik kadınlarda nondiabetik kadınlara göre yarık deformiteli bebek doğurma riski 1,4 kat artmaktadır.(53) Ancak, hamileliğin başında normal glikoz seviyesinin korunması, yarık gelişim riskini önemli ölçüde azaltır.(54) VIII. Maternal ve paternal yaş Maternal yaşın 15 altı ile 30 üzeri olduğu durumlarda, oositin mayoz bölünme sırasında kromozom sayısının eşit dağılmaması riski nedeniyle trizomi görülme prevelansı ve dudak damak yarığı görülme riski artmaktadır. Danimarka da yılları arasında 602 dudak damak yarıklı bebeğin ailesi üzerinde yapılan çalışmalarda; maternal yaşın 28,1, paternal yaşın 30,2 den fazla olduğu bireylerde dudak damak yarığı oluşma riskinin ilerleyen her 3 yaş için %2,3 arttığı rapor edilmiştir.(55) IX. Obezite Yapılan çalışmalar göstermektedir ki maternal obezite oral yarık gelişiminde biyolojik mekanizması henüz net olarak anlaşılamamış önemli bir etyolojik 8

19 faktördür.(56) Bu görüşü destekleyen çalışmalar(57) olduğu gibi; obezite ile yarık gelişimi arasında bağlantı olmadığını söyleyen çalışmalar da vardır.(58) 2.4. Dudak Damak Yarığı Sınıflaması Dudak damak yarıklarının sınıflandırılmasında birçok farklı yöntem geliştirilmiş ve kullanılmıştır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan ve embriyonel oluşum teorisine dayanan sınıflama ise Kernehan a aittir. Temeli embriyolojik gelişmeye bağlı olan bu sınıflandırmada insisiv foramen referans noktası olarak kabul edilmiştir. Bunun önündeki yapılar (prolabium, premaksilla ve burun septumu) primer damak, arkasında kalan yapılar (sert ve yumuşak damak) sekonder damak olarak adlandırılır.(59) Buna göre yarık dudak ve damak Kernahan tarafından üç ana gruba ayrılmıştır: 1- Sadece primer damak (dudak ve premaksilla) yarıkları Unilateral (total-subtotal) Median - total (premaksilla yok) - subtotal (premaksilla rudimenter) Bilateral (total-subtotal) 2- Sadece sekonder damak yarıkları Total Subtotal Submuköz 3- Primer ve sekonder damağın birlikte yarıkları Unilateral (total-subtotal) Median (total-subtotal) Bilateral (total-subtotal) 9

20 2.5. Yarik Deformitesi Patogenezi Yarık deformitesinin gelişim mekanizmasını anlamak için öncelikle normal yüz ve damak formasyonunu bilmek gerekmektedir. Eldeki bilgiler, yarık deformitesi embriyolojik gelişiminin ilk 8 haftası içerisinde ortaya çıktığını göstermektedir. Yarık deformitesindeki embriyolojik olayları incelemeden önce kısaca baş boyun embriyolojisinin temelleri bilinmelidir.(60) Yüz Gelişimi Yüz, boyun, burun, burun boşlukları, ağız, larinks ve farinksin oluşumundan büyük oranda brankiyal arklar sorumludur.(61) Gebeliğin 4-8. haftaları arasında yüz gelişiminin büyük bölümü gerçekleşir ve 10. hafta sonunda anlaşılır bir yüz görünümü ortaya çıkmaktadır. Birinci brankiyal arkın gelişimiyle ortaya çıkan maksilla ve mandibuler çıkıntı çitleri ilkel ağzın lateral ve kaudal sınırını oluşturur. Ön beynin ventralindeki mezenkimin ileri gelmesiyle oluşan frontonazal çıkıntı ilkel ağzın kraniyal sınırını oluşturur.(62) Brankial arkların proksimalindeki yüz taslağında, yüzey ektodermin her iki yanında kabartılar belirir. Bu kabartılara nazal plakot (kabarma) adı verilir ve nazal plakotların daha da yükselmesiyle medial ve lateral nazal çıkıntılar oluşur.(63) Nazal plakotların hemen altında, mandibuler arkın proksimalinde maksiller çıkıntı belirir. Daha sonra nazal plakotların orta kısmının rezorbsiyonu ile nazal pitler ve burun boşlukları gelişir. Yüz gelişimi süresince medial nazal çıkıntı, lateral nazal çıkıntı ve maksiller çıkıntı birleşerek normal burun, üst dudak ve damak anatomisini oluştururlar. Maksiller çıkıntı ile medial nazal çıkıntının birleşmesi sonucu oral ve nazal kaviteler birbirlerinden ayrılırlar.(64) Medial burun kabartılarının mediale hareketi, kaynaşması ve ortadan kaybolması ile filtrum, eros yayı, burun ucu, premaksilla ve nazal septum oluşur. Erişkin yüz şekli büyük oranda beş faysal çıkıntının gelişiminin bir sonucudur.(65) Mandibula çıkıntılarının birbiriyle kaynaşması yüzün alt çene, alt dudak, alt yanak ve çene ucu bölgelerinin oluşmasını sağlar. Maksilla çıkıntısı; üst dudak (filtrum hariç), üst yanak bölgesinin büyük bölümünü oluşturur. Frontonazal çıkıntı, alın ve burun kökünü, medial ve lateral burun çıkıntılarının köken verdiği oluşumları oluşturur.(66) Yüz gelişiminde medial 10

21 nazal çıkıntı, lateral nazal çıkıntı ve maksiler çıkıntıların birleşimi ile normal bir dudak-damak-burun gelişimi sağlanmış olur. Nazal kavitelerin yan duvarındaki divertiküllerden hava sinüsleri gelişir.(67) Patolojik Embriyoloji Yüz çıkıntılarının birleşme yerleri zayıf yerlerdir ve herhangi bir aşamadaki duraklamadan çok çabuk etkilenirler. Bu çıkıntılardaki gelişme veya birleşme yetersizlikleri dudak-damak yarıkları ile sonuçlanır. Dudak yarıkları hamileliğin günleri arasında, maksiller ve lateral burun çıkıntıların medial burun çıkıntı ile olması gereken birleşmesindeki duraklama ile oluşmaktadır. Bu çıkıntıların iki tarafta da birleşmemesi durumunda bilateral dudak yarığı gelişir. Embriyolojik etkilenmenin zamanlamasına ve birleşme oranına bağlı olarak komplet veya inkomplet yarıklar meydana gelir. Medial nazal çıkıntılar arasında orta hatta birleşme olmaz ise median dudak yarığı oluşur. Maksiller çıkıntı ile mandibuler çıkıntının lateralde birleşmemesi sonucu makrostomi veya lateral yüz yarığı gelişir. Komplet dudak yarıklarında primer damağı oluşturan tüm yapılarda tek veya çift taraflı olarak yarık gelişebilir. Lateral burun ve maksiler çıkıntıların birleşememesi oblik yüz yarıklarına neden olur. Mandibuler ve maksiler çıkıntıların lateralde birleşme eksikliğinde lateral komisür yarığı oluşur. Medial burun çıkıntıların orta hatta birleşememesiyle burun yarığı oluşur. Mandibuler çıkıntının orta hatta birleşememesi sonucu alt çene ve alt dudak orta hatta yarık oluşur. Medial nazal çıkıntılar ile frontonazal çıkıntının birleşmesi sonucu median damak çıkıntısı oluşur. Bu çıkıntı her iki lateralde maksiler çıkıntının uzantısı olan lateral damak çıkıntıları ile birleşerek premaksillayı oluşturur. Bu birleşme meydana gelmez ise, primer damağın premaksilla bölümünde tek veya iki taraflı yarık oluşur.(68) Sekizinci haftada lateral damak çıkıntıları vertikal durumdan horizontal duruma doğru hareketlenirler. Lateral damak çıkıntıları bu yukarı ve mediale doğru hareket esnasında dil ile karşılaşırlar ve onunla eş zamanlı hareket ederek yön değiştirirler. Yer değişiminin tamamlanması ile lateral damak çıkıntıları da gelişimini tamamlar ve orta çizgide birleşerek sert damağın insisiv foramen posteriorundaki kısmını ve yumuşak damağın tamamını oluştururlar. Her iki lateral damak çıkıntısının orta çizgideki birleşme yeri ileride palatin rafe olarak karşımıza çıkar. Lateral damak çıkıntılarının yukarıya doğru 11

22 hareketi, gelişmesi ve birleşmesindeki kusurlar damak yarığı oluşumuna yol açabilir. Sonuç olarak, damak yarığı palatal rafların orta hatta ve yatay düzlemde olması gereken füzyonunun duraklaması ile gelişmektedir.(61, 63, 64, 65, 66) 2.6. Dudak Damak Yarığı Tedavi Protokolü Yarık dudak damak tedavisi uzun yıllardan beri bilinmekte ve yeni yöntemler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Dudak damak yarığı olguları kesinlikle ekip çalışmasını gerektiren olgulardır. Dudak damak yarığı düzeltilmesi için yapılan cerrahi operasyondan önce çocuğun sağlığının optimum düzeyde olması gerekir. Yapılan operasyonun amaçları: Konuşma mekanizmasının düzeltilmesi Dudak ve burnun estetik restorasyonu Nasal ve oral kavitelerin anormal bağlantısının eliminasyonu Yüz iskeletinin yeterli gelişiminin sağlanması. Primer dudak, alveol ve burun operasyonları genelde tek taraflı olgularda bebekler haftalıkken, çift taraflı olgularda haftalıkken yapılmaktadır. Sert damak operasyonu ise konuşma fonksiyonu başlamadan, fonasyon problemleri ortaya çıkmadan, bebekler aylıkken gerçekleştirilmelidir.(69) 2.7. Benlik Saygısı Benlik saygısı, kendini yargılama ve değerlendirme sonucu ortaya çıkan kişinin kendini gururlu, değerli, gayretli, etkin ve başarılı hissetmesidir. Bireyin kendini değerlendirme sonucunda farkla karşılaşması kaçınılmazdır ve bu değerlendirmede beklenen, farkın az olmasıdır. İdeal ve gerçek benlik arasındaki fark, benlik saygısının düzeyini gösterir. Farkın fazla olduğu durumda bireyin benlik imgesinden hoşnut olmayacağı ve bu durumun benlik saygısını düşürerek içsel gerginliğe ve çatışmaya neden olacağı söylenebilir. Yüksek benlik saygısı olan bireyler, kendilerini saygıya ve kabul edilmeye değer, önemli ve yararlı kişiler olarak algılama eğilimindedirler.(70) Benlik saygısı düşük olan bireyler ise, reddedilmekten 12

23 korkarlar, kendilerini sergiledikleri ve dikkat çekecek işler yapmaktan kaçınırlar ve sahip olduğu kapasitenin altında başarılar hedefleme eğilimindedir.(71) Benlik saygısının duygusal, zihinsel, toplumsal ve dolaylı olarak da bedensel öğeleri vardır. Benlik saygısının oluşması ve gelişmesinde önemli olan etkenler; kendini değerli hissetme, yeteneklerini, bilgi ve becerilerini ortaya koyabilme, başarma, başarıları ile öğünme, toplum içinde kabul görme, beğenilme, sevilme ve kendi bedensel özelliklerini kabul etme ve benimsemedir.(6,72,73) Ergenlik dönemi, sadece gelişimsel açıdan birçok değişikliğin meydana geldiği bir dönem değil ayrıca bu değişimlere uyum sağlanması gereken bir dönemdir.(74) Ergenlik döneminde fiziksel görünüşün değişmesi, bilişsel yeteneklerin ve iç gözlem kapasitesinin artması kendisinin ve bedeninin başkaları tarafından nasıl algılandığı ile ilgili olarak ergenin zihnini olumsuz şekilde ve fazlasıyla meşgul eder.(75) Bu dönem bireyin nasıl göründüğü ve nasıl bir kişi olduğu ile yoğun olarak ilgilendiği, sorular sorduğu ve bu sorulara cevap aradığı bir dönemdir.(74) Benlikle ilgili tanımlamaların ergenliğe geçiş yıllarında yoğun biçimde fiziksel görünümle ilgili olduğu görülmektedir. Bireyin fiziksel görünümüne ilişkin tanımlama ve değerlendirme biçimi, diğer özelliklerinden daha önce oluşmaktadır. Ergenliğe geçiş yıllarında benlikle ilgili tanımlamaların çoğunlukla fiziksel görünümle ilgili olması döneme özgü olarak dikkatin bedene yönelmiş olmasına bağlanmaktadır. Ergenlik döneminde oluşan önemli değişikliklerle birlikte ergenin kendi bedenini kabul etmesi, ergenin başarması gereken bir gelişim görevidir.(76) Ergenlik dönemindeki beden yapı, deneyim ve duyumlarındaki değişiklikler o güne kadar algılanan beden imajını bozar ve ergende dış görüntü ile içsel benlik imajı karmaşası yaratır. Kendi bedeninin kabulü ile beden biçimi ne olursa olsun bireyin kendi bedenine karşı gerçekçi bir bakış açısı geliştirmesi ve bununla mutlu olması sağlanır. Kendi bedenini kabullenen ergenin olumlu bir beden imajına sahip olması beklenir. Beden imajı; karşı cins tarafından çekici bulunma, kendine güven duyma ve cinsiyet rolü olışumunda etkiledir. Bireyin görünümü akran grubu tarafından fiziksel güç, fiziksel cinsel olgunluk ve çekicilik açısından değerlendirme aracıdır.(74) 13

24 Çuhadaroğlu (1986), benlik saygısı ve ergenlik dönemi arasında çift yönlü ilişki olduğunu belirtmektedir. Bu dönemde, içsel ve çevresel faktörlerin etkisi ile gelişen benlik imgeleri, ergenin kendine yaklaşım biçimini de etkilemektedir. Ergenin kendisi hakkında olumlu ya da olumsuz bakış açısına sahip olması, kendini değerli ya da değersiz görmesi benlik saygısını belirlemektedir. Benlik saygısı ergenin ileriki yaşamında düşüncelerini, duygularını ve davranışlarını belirleyen kimliğinin çekirdeğini oluşturur.(77) Yarık Damak Dudaklı Ergenlerde Benlik Saygısı Ergenlik, fiziksel görünüş ile ilgili kaygılarının zirveye ulaştığı bir gelişme dönemi olduğundan, bu dönemde özellikle yüz farklılıkları olan gençler zorluk çekebilir ve görünüşlerine bağlı olarak, akranlarından farklı olduklarını hissedebilirler. Güzelliğin idealleştirildiği ve çekici olmayanın negatif değerlendirilebildiği bir toplumda, konjenital kraniofasiyal anomali gibi normalden farklı görünüme sahip olmanın olumsuz etkileri olabilmektedir.(78) Dudak ve damak yarıkları olan çocuklar, YDD olmayan akranları ile karşılaştırıldığında daha düşük benlik saygısı ve fiziksel görünümünden memnun olmama, daha fazla kaygı ve davranış sorunları gösterebildiği saptanmıştır.(3) Yapılan diğer çalışmalarda, YDD'ın düşük benlik saygısı, kötü sosyal ilişkiler ve zayıf uyum için bir risk faktörü olduğu gösterilmiştir.(79) Hunt ve ark. yaptığı çalışmada ise dudak-damak yarığı olan çocuk ve ergenlerde benlik saygısında yaşıtlarından anlamlı farklılık saptanmadığı bildirilmiştir.(80) 2.8. Sosyal Görünüş Kaygısı Bireyin fiziksel kendiliğinin zihinsel bir resmi, kendiliğin gözle görülen kısmı olan beden imajı ve beden algısı, özellikle ergenlikte kendiliğin simgesi olarak açıklanmaktadır. Beden imajı, bireyin fiziksel görünüşü ile ilgili algılamalarını, tutum ve davranışlarını ve geçmişten bugüne uzanan deneyimlerini kapsayan bir kavramdır.(74) 14

25 Beden imajının olumlu ya da olumsuz olması, bireyin benlik saygısıyla birlikte yeme davranışlarını, sosyal fobi düzeylerini, sosyal ilişkilerini ve duygusal yaşantısını da etkileyen bir değişkendir.(77, 81) Harter a göre kişinin görünüşü hakkındaki duygularının nasıl olduğu, yani fiziksel saygısı bütün benlik saygısını etkileyen en önemli etkendir. Görünüşe verilen anlam ve görünüşle ilgili değerlendirmeler, içinde bulunulan zamana ve toplumun kültürüne göre değişebilmektedir.(82) Bireyler diğer insanlar üzerinde daha etkili bir izlenim bırakmak ve çekici görünmek için çaba gösterirler. İnsanların çoğu çekici bireylerle daha fazla iletişim kurmak istemektedir.(83) Diğer insanlar üzerinde iyi bir izlenim bırakamayacağını düşünen birey ise kaygı yaşamaktadır.(84) Sosyal anksiyetenin bir çeşidi olarak belirtilen sosyal görünüş kaygısı, insanların fiziksel görünüşlerinin diğer insanlar tarafından değerlendirilmesiyle yaşadıkları kaygı ve gerginlik olarak tanımlanmaktadır.(85) Ergenlik döneminde ortaya çıkan hızlı fiziksel, sosyal ve duygusal değişiklikler, ergenlerde sağlıklı bir beden algısı oluşumunu olumsuz etkileyebilmektedir. Sağlıklı bir beden algısı geliştirmede yetersiz kalan ergenler düşük benlik saygısı, depresyon, yeme bozuklukları, vücut dismorfik bozukluğu ve sosyal fobi gibi psikolojik rahatsızlıklar için risk altındadır. (86) Sosyal Görünüş Kaygısı ve Yarık Damak Dudak Ilişkisi Görünüşe fazlaca önem verilen ergenlik döneminde olumsuz beden algısı; depresyon, anksiyete ve olumsuz değerlendirilme korkusuyla ilişkili olabilmektedir. Günümüzde özellikle medyanın bu konudaki etkisi de göz önünde bulundurulduğunda, ergenlik dönemindeki bir birey için görünüşündeki herhangi bir kusur kabul edilemez olarak değerlendirilmektedir.(74) Önyargılarla ve olumsuz tepkilerle baş etmek, yüzünde şekil bozukluğu olan kişiler için güç olabilmektedir.(86) Yapılmış araştırmalar, bu popülasyonda temel kaygının sosyal etkileşim ile ilgili sorunlar olduğunu göstermiştir. Yarık dudak ve damaklı bireylerin yüzlerindeki 15

26 şekil bozukluğu nedeniyle olumsuz beden imajına sahip oldukları ve sosyal kaygı düzeylerinin yüksek olduğu bilinmekle beraber literatürde sosyal görünüş kaygı düzeyi ile ilgili bilgi bulunmamaktadır.(14) 2.9. Yalnızlık Yalnızlıkla ilgili farklı tanımlar ve yorumlar bulunmakla birlikte hepsinin ortak yönü yalnızlık duygusunun insana acı verdiği gerçeğidir.(75) Rook(1984), yalnızlığı; Bireyin başkaları tarafından anlaşılmadığını düşündüğü, başkalarına yabancı kaldığı veya onlar tarafından reddedildiği ya da sosyal bütünleşme duygusu ve duygusal yakınlık kurmak için uygun sosyal arkadaşların yokluğu durumunda yaşanılan, süreğen duygusal zorlanma olarak tanımlamıştır.(87) Yalnızlık duygusu ergenlikte önem kazanmaktadır. Ergenlik dönemini insan hayatının en önemli dönemi olarak gören Erikson a göre; ergenlerde yalnızlık; kimlik arayışı esnasında yaşanan ilişkiler ve duygulardan kaynaklanmaktadır. Bu dönemde arzu edilen yakın ilişkilerin yaşanmaması halinde yalnızlık ve izolasyon duyguları oluşmaktadır.(88) Sullivan a göre, ergenlik döneminde, birey diğer insanlarla yakın ilişkilere başlamakta, yeni arkadaşlıklar edinmekte ve topluma ait bir birey olmanın görev ve sorumluluklarını üstlenmektedir. Ergen bu dönemlerde yakın ilişkiler kuramazsa, büyük bir umutsuzluğa, yalnızlığa düşmektedir.(88) Literatürde yalnızlık ile depresyon, anksiyete, içe dönüklük, umutsuzluk, olumsuz değerlendirilme korkusu, sosyal iletişim güçlüğü, fiziksel çekiciliğin eksikliği, utangaçlık, saldırganlık, düşük benlik saygısı ve stres gibi çeşitli ruhsal problemler arasında anlamlı ilişki olduğu bildirilmektedir.(89) Yalnızlık ve Yarık Dudak-Damak Ilişkisi Dudak-damak yarığı; düşük benlik saygısı, fiziksel görünümünden memnun olmama, kötü sosyal ilişki gibi bireyin psikososyal işlevselliğinde çeşitli sonuçlar oluşturabilmektedir.(14) Kişinin kendi algıladığı yüz görünümü, topluma uyum sağlayabilmesi için önemlidir. Çünkü algılanan yüz görünümü benlik saygısı ve 16

27 sosyal kabul ile pozitif yönde korelasyon gösterirken yalnızlık ile negatif yönde korelasyon göstermektedir.(2) YDD lı bireylerde yapılan çalışmalarda birçok sosyal alanda sorun yaşandığı saptanmıştır. Kontrol grubuna göre YDD lı kişilerin okulu daha erken bıraktıkları, kulüp ve topluluklara daha az üye oldukları gösterilmiştir. Yapılan çalışmalarda yarık deformiteli çocukların ve genç erişkinlerin kontrollerden daha az arkadaşa sahip olduklarını belirtilmiş iken, Broder (1994) ise YDD li çocukların sağlıklı kontrol grubuna göre daha fazla arkadaşı olduğunu ileri sürmüştür.(14) Kraniyofasiyal anomalisi olan preadölesanların sosyal yeterliliğinin değerlendirildiği bir çalışmada sosyal anksiyete ve yalnızlık seviyelerinin yüksekliği, sosyal yeterliliğin düşüklüğü ile ilişkilendirilmiştir.(90) Problemli İnternet Kullanımı İnternet, insanların bilgiye çok kısa zamanda ulaşmasını ve diğer insanlarla çok hızlı bir şekilde iletişim kurabilmesini sağlayarak, insan yaşamına önemli katkılar sunan bir iletişim aracıdır.teknoloji gelişmişliğin ve çağdaşlaşmanın bir ölçütü olarak insan hayatını kolaylaştırıp toplumsal gelişime olumlu katkı sağlarken aynı zamanda internetin bilinçsiz kullanımından kaynaklanan bazı sorunları ve tehlikeleri beraberinde getirmektedir.(91) Araştırmacılar, internet kullanımı ile ilişkili problemli davranış şekillerini ifade etmek için çeşitli kavramlar tercih edebilmektedir. İnternet bağımlılığı, problemli internet kullanımı, patolojik internet kullanımı, internet davranış bağımlılığı literatürde kullanılan kavramlardır.(92) Problemli internet kullanımı kavramı; bireylerin internet kullanımından dolayı yaşamlarının aile ve iş gibi önemli boyutlarında yaşanılan bozulmalar, sürekli olarak kullanımı kontrol etmede yaşanılan başarısızlık ve kompülsif kullanım ile tanımlanmaktadır.(93) Ergenlerin içinde bulunduğu dönem özelliklerine bağlı olarak ergenlerde internet kullanımının, sağlıksız veya problemli internet kullanımına dönüşme tehlikesi oldukça yüksektir. Ergenler, ergenlik döneminde gelişimsel olarak görülen 17

28 değişik kimlik denemeleri yapma, farklı heyecanlar arama, riskli davranışlar sergileme ve ait olma, güç, özgürlük, eğlence gibi psikolojik ihtiyaçlarına doyum bulma çabalarını gerçek yaşam ortamında olduğu kadar internet yoluyla sanal ortamda da sürdürebilmektedirler. İnternetin sağladığı anonimlik, ulaşılabilirlik, çeşitlilik, özgürlük gibi olanaklar bazı ergenlerin gerçek yaşamlarını ihmal etmelerine ve psikolojik ihtiyaçlarına doyum bulma davranışlarını sanal ortama taşıyarak sağlıksız kullanıma yol açabilmektedir.(92) Ergenlik döneminde yakın çevre ve sosyal ilişkiler önemli olduğu için bu ihtiyaçlarının karşılanmasında internet önemli bir kaynak olmaktadır. Ergenler internette eğlenmek, bilgi edinmekle birlikte aynı zamanda arkadaşlarıyla iletişim kurmakta, sanal topluluklara katılmaktadır. Ergenlerin çevre ile olan ilişki biçiminde sanal ortamın gerçek ortamın yerini almaması gerekmektedir. İnternetin kimliklerini gizleme, istedikleri kimlikte görünme olanağı sağlaması nedeniyle ergenlerin sürekli sahte kimlik kullanması, onların gerçekçi bir kimlik geliştirmelerine engel olabilmektedir. Ergenler interneti gerçek yaşam sorumluluklarından ve gerçek kimliklerinden kaçmaya yardımcı olarak görmeye başlayabilmekte ve sanal dünyaya daha çok teslim olabilmektedirler.(92) İnternetin sunduğu kolaylıklar yanında çok sık kullanımından kaynaklanan birçok problemi de beraberinde getirmektedir. Başlıca yararlarından biri sosyal etkileşimlerde iletişim kuran kişilere güvenli bir ortam oluşturarak sosyal kaygılardan uzak, rahat bir iletişim fırsatı sağlamaktır. Fakat iletişim ihtiyacının sürekli olarak internet aracılığıyla doyurulmaya çalışılması da toplumsal iletişimin azalmasına ve sosyal sapmalara neden olabilmektedir.(94) İnternetin aşırı kullanımı sonucunda ailenin ve arkadaşlarının yerini alması, ergenlerin gelecek yaşamlarını olumsuz yönde etkilemekle birlikte gerçek dünyayı yanlış kaynaklardan öğrenmesine sebep olabilir. Ailelerin, ergenlerin internet kullanımında bir kontrol ve takip sistemi gerçekleştirememesi, ergenin internetten olumsuz yönde etkilenip bağımlı olma riskini daha da arttırabilir.(95) 18