DOLAYSIZ YABANCI SERMAYENİN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Transkript

1 1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi DOLAYSIZ YABANCI SERMAYENİN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Zeynep KARAÇOR 1 Mehmet Levent YILMAZ 2 Nurgün TOPALLI 3 ÖZET Dolaysız yabancı sermayenin ekonomik büyüme üzerine etkileri, son yıllarda ekonomi üzerinde durulan önemli konulardan biridir. Bu çalışmanın amacı Türkiye de dolaysız yabancı sermayenin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini araştırmaktır. Bu amaç için Granger Nedensellik testi kullanılacaktır. Çalışmanın sonunda, Türkiye de dolaysız yabancı sermayenin büyüme yönlü bir etki yaratmadığı bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Dolaysız Yabancı Sermaye, Ekonomik Büyüme 1. GİRİŞ Küreselleşen dünyada gerek sanayileşmiş ve gelişmesini tamamlamış ülkeler, gerekse gelişme yolunda olan ülkeler yabancı özel doğrudan sabit sermaye yatırımlarını kendilerine çekebilmek için uğraşmaktadır. Çünkü yabancı sermaye ülkelerin ekonomilerine sermaye (dış kaynak), yeni teknoloji, modern know-how, yönetim becerisi (management), pazarlama katkısı ve ihracat gibi faydalar sağlamaktadır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde ekonomik sorunların başında kaynak yetersizliği gelmektedir. Bu nedenle ekonomik kalkınma için yatırım yapılması gerekmektedir. Yatırım gerçekleşmeden kalkınma sağlanamaz ve üretimin artırılması zorlaşır. Bu nedenle yatırımlar ekonominin kalkınma sürecinde büyük bir öneme sahiptir. Yabancı sermaye yatırımları ev sahibi ülke ekonomisi üzerinde üretim, istihdam, gelir, fiyat, ödemeler dengesi, ekonomik gelişme ve genel refah gibi çeşitli ekonomik etkiler yaratır. Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümde yabancı sermaye ve 1 Doç.Dr.,Selçuk Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 2 Arş.Gör. Selçuk Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 3 Öğr.Gör.,Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü 563

2 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı ekonomik büyüme kavramları ele alınacak ve daha ilgili literatür incelenecektir. Daha sonra dolaysız yabancı sermaye akımlarının Türkiye deki gelişimi açıklanacaktır. Çalışmanın son bölümünde, Türkiye nin verileri kullanılarak dolaysız yabancı sermayenin ekonomik büyüme üzerine etkisi analiz edilecektir. 2. Yabancı Sermaye ve Ekonomik Büyüme İlişkisi Doğrudan yatırımlar, sermaye ile birlikte teknoloji ve işletmecilik bilgisini de beraberinde getirdiği için, özellikle İkinci Dünya Savaşı ndan sonra önem kazanmaya başlamıştır. Uluslararası ekonomi teorisinde doğrudan yatırımlar, bir yabancı ülkede çıkarılan hisse senedi ve tahvillerin uluslararası sermaye piyasalarından satın alınması yoluyla yapılan portföy yatırımlardan ayrılmaktadır. Teoride net yatırım, genişleme yatırımı, yenileme yatırımı, brüt yatırım, özel-kamu yatırımı, uyarılmış-otonom yatırım, demografik yatırım gibi farklı özellikte yatırımlar türleri vardır. Genel olarak değerlendirdiğimizde bir ekonomide yatırım bir akım değişken olarak adlandırılan ve sermaye stoğunda zaman içinde meydana gelen değişmelerdir. Doğrudan yatırım (direct investment) bir ülkede bir firmayı satın almak veya yeni kurulan bir firma için kuruluş sermayesini sağlamak veya mevcut bir firmanın sermayesini arttırmak yoluyla o ülkede bulunan firmalar tarafından diğer bir ülkede bulunan firmalara yapılan ve kendisiyle birlikte teknoloji, işletmecilik bilgisi ve yatırımcının kontrol yetkisini de beraberinde getiren yatırımdır (TCMB, 2007). Yatırımlar ekonomik büyüme için çok önemlidir. Ekonomik büyüme geniş kapsamda ülkede üretim faktörleri miktarındaki artış ve/veya teknolojide meydana gelen gelişmeler olarak tanımlanabilir. Çünkü gelir artışı için üretim faktörleri miktarında bir artış ya da teknolojik gelişme gerekmektedir. Ekonomik büyümeyi dar kapsam da ise, bir ülkenin gayri safi milli hâsılasının bir dönemden diğer bir döneme reel olarak artması şeklinde tanımlayabiliriz. Küreselleşen dünyada sermaye akımlarının miktarında ve hacminde görülen hızlı değişimler, bu akımların ülke ekonomileri üzerinde etkilerini, olumlu olumsuzluklarını daha sık tartışırlı hale getirmiştir. Neoklasik teori çerçevesinde serbestleşmeyi savunan görüşe göre, uluslararası sermaye akımları ülkelerin kaynak kullanımını genişletecek, tasarrufları ve üretime yönelik yatırımları artıracağını; uzun dönemde yatırımların ve ekonomik büyümenin yükseleceğini savunmaktadırlar (İnsel ve Sungur 2003; 4). Doğrudan yabancı sermaye girişi ile birlikte ülkedeki yatırımlar için gerekli finansman kaynağı sağlanmış olmakta ve döviz sıkıntısı, tasarruf yetersizliği gibi 564

3 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği kalkınmayı engelleyici faktörler azaltılmaktadır. Bu olumsuzlukların azaltılmasıyla doğrudan yabancı yatırımlar ülkede sermaye oluşumunun genişlemesine ve ekonomik büyümeye yardımcı olmaktadır. Yatırımı yapan ülkeden yatırım yapan ülkeye teknoloji transferi, yönetim becerileri, pazarlama ve uzmanlık gibi konularda gerçekleşen aktarım ile ev sahibi ülkede üretim etkinliği ve üretim faktörlerinin verimliliği artmaktadır. Bunların yanı sıra, doğrudan yabancı sermaye yatırımları yerli sektörün girdi ve ara mallarını temin ederek endüstrileşmenin artmasını sağlamaktadır. Endüstrileşmenin artması ile birlikte yerli yatırımlar, çıktı ve işgücü artışı hızlanmaktadır (Ercan 2001; 87-88). Yabancı sermayenin gelişmekte olan ülkelerdeki rolü birçok çalışmada tartışılmış ve tartışılmaya devam etmektedir. Bazı ekonomistler bu ülkelerde yabancı sermayenin ekonomik gelişme üzerinde negatif etkileri olduğunu vurgulamaktadır. 3. Literatür Makro ampirik çalışmalar doğrudan yabancı yatırımların ekonomik büyüme üzerindeki dışsal pozitif etkileri konusunda destekleyici sonuçlar bulmuşlardır. Ancak bu konuda yapılan çalışmalar göstermiştir ki ülkelerin doğrudan yabancı yatırımların avantajlarını alabilme kapasiteleri, yerel finansal piyasaların gelişmesi ya da ülkenin eğitim seviyesi gibi yerel koşullarla sınırlıdır. Borensztein, De Gregorio ve Lee(1998); Xu (2000) doğrudan yabancı sermayenin yüksek büyümeye dönüşen teknoloji ancak ev sahibi ülkenin minimum bir beşeri sermaye stokuna sahip olduğu zaman beraberinde getirdiği sonucuna ulaşmışlardır. Eğer ülke yüksek eğitimli işgücüne sahipse doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının pozitif büyümeye etkisi olacaktır. Blomstrom, Lipsey, Zejon (1994) ise, eğitimin doğrudan yabancı sermeye yatırımların etkisi konusunda önemli bir kriter olduğu bulgusuna ulaşamazken, bu yatırımların büyüme üzerindeki pozitif etkisinin ülkenin yeterli servete sahip olduğunda ortaya çıktığı sonucuna ulaşmışlardır. Alfaro, Chanda, Kalemli-Ozcan ve Sayek(2004), Durham(2004), ve Hermes ve Lensink(2003) sadece ülkelerin iyi gelişmiş finansal piyasalara sahip olduğunda büyüme oranları üzerinde doğrudan yatırımların anlamlı kazançlar sağladığı bulgusunu elde etmişleridir. Mikro ampirik çalışmalar doğrudan yabancı yatırımların firmaların verimlilikleri üzerine etkileri konusunda karma sonuçlara ulaşmışlardır. Caves(1974), ülke örnek çalışmaları ve bölgesel sanayileşme seviyesi çalışmaları üzerinde odaklanmıştır. Bu çalışmalarda çokuluslu girişimlerin üretkenlikleri ve aynı sektörde çalışan yurtiçi firmaların kişi başına yarattıkları ortalama yarattıkları ilave değerler arasında pozitif korelasyon bulmuşlardır. Diğer bir grup, belirli ülkeler için firma seviyesinde çalışmalar yapmışlardır. Atiken ve Harrison (1999), Venezuela nın

4 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı dönemini incelemişler ve çalışmanın sonucunda yabancı firmalardan yurtiçi sahipli firmalara doğru pozitif bir teknoloji yayılması yönünde bir bulgu elde edilememiştir. Pozitif yayılma sadece gelişmiş ülkeler için bulunmuştur. Borensztein (1998), sanayileşmiş ülkelerden 69 tane gelişmekte olan ülkeye yönelik doğrudan yabancı sermaye girişlerinin ekonomik büyüme üzerine etkisini dönemini dikkate alarak incelemiştir. Çalışmanın sonucunda doğrudan sermaye girişlerinin iktisadi büyüme üzerinde pozitif etkisi olduğu, bununla birlikte bu pozitif etkinin görülebilmesi için ev sahibi ülkenin belirli bir beşeri sermaye düzeyine ulaşması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Benzer şekilde Gruben ve Mclead (1998) ile Zhang (1999) çalışmalarında Borensztein (1998) i desteklemekte ve DYS girişlerinin iktisadi büyümeyi teşvik ettiği bulgularına ulaşmışlardır. Choi ve Hyun s (1991) çalışmaları yabancı doğrudan yatırımların Kore nin imalat sektörü üzerinde pozitif etkileri olduğunu göstermiştir. Kore Kalkınma Bankası (1993) çalışmasında yabancı sermayenin Kore nin ekonomik büyümesinde pozitif rolü olduğunu göstermiştir (Hong 1997, 79). Kumar ve Pradhan (2002) de, doğrudan yabancı yatırımlar, ekonomik büyüme ve yurtiçi yatırım ilişkisi, 107 gelişmekte olan ülkenin dönemi dikkate alınarak incelenmiştir. Üretim fonksiyonu çalışmalarındaki panel verileri doğrultusunda doğrudan yabancı yatırımların büyüme üzerinde pozitif etkisinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Nedensellik testi sonuçlarına göre, çalışmaların büyük bir kısmında nedenselliğin yönü tam olarak belirgin değilken, önemli sayıdaki çalışmada ise nedenselliğin yönünün büyümeden doğrudan yabancı yatırımlara doğru olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Paul ve Troung (2004) çalışmalarında, yabancı sermayenin yeniden yatırım oranının ev sahibi ülkenin tasarruf orandan büyük olması durumunda yabancı sermaye akımlarının ev sahibi ülkeye yönelik uzun dönemli ekonomik kazançlara neden olacağı bulgusunu elde etmişlerdir. İnsel ve Sungur (2003), Türkiye nin 1989III-1999IV dönemini dikkate alarak sermaye hareketleri ile seçilmiş temel ekonomik göstergeler arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmanın sonucunda uzun vadeli sermayenin hem reel hem de finansal değişkenler üzerinde olumlu etkilerinin olduğu görülmüştür. Çalışmada yapılan nedensellik testi sonucuna göre, incelenen dönemde sadece doğrudan sermaye akımları ekonomik büyümeye neden olurken, diğer değişkenlerle büyüme oranı arasında nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. 566

5 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği Şen ve Karagöz Türkiye nin 1994I-2004IV çeyrek dönemlik verilerini kullanarak doğrudan yabancı yatırımların ihracat ve büyüme üzerine etkisini incelemişlerdir. Çalışmanın sonucunda büyüme ile ihracat arasında %86,6 lık kuvvetli bir ilişkiye rastlanırken, büyüme ve doğrudan yabancı yatırımlar arasında %54 gibi orta derecede kuvvetli ilişkiye rastlanmıştır. Çalışmada yapılan nedensellik testi sonuçlarına göre ise, ihracat GSYİH için bir neden olurken, diğer kombinasyonlarda nedenselliğe rastlanmamıştır. 4. Dolaysız Yabancı Sermayenin Türkiye deki Gelişimi Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli dolaysız yatırımların geçmişi yaklaşık elli yıldır. Cumhuriyetin ilânı ile yabancı sermayeye ülkenin ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmak kaydıyla hoşgörü ile bakılmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan millileştirmeler ülkeye istenilen ölçüde yabancı sermayenin gelmemesine yol açmıştır. Türkiye'de, Cumhuriyetin kuruluşundan 1950 yılına gelene kadar, "bilinçli olarak" yabancı sermayeye karşı bir politika izlenmemiştir. Bu dönemde dünya ekonomisindeki konjonktürel gelişmeler ile, Dünya Ekonomik Krizi ne bağlı olarak yabancı özel yatırımlarda önemli bir gelişme olmamıştır. II. Dünya Savaşı'nın sonrasında Türk Hükümeti, yabancı yatırımcıların Türkiye'de yatırım yapmasını kolaylaştırıcı mevzuat değişikliklerine yönelmiştir. Bu çerçevede özellikle 1946 seçimlerinden sonra yasal düzenlemeler için hazırlıklara başlanılmış, Yabancı Sermaye Yatırımlarını Teşvik Kanunu ve Petrol Kanunu gibi önemli yasalar çıkarılmıştır (Karluk, 2007; ). Türkiye 1980 lerin başlarına kadar doğrudan yabancı sermaye çekme bakımından önemli bir performans gösterememiştir. Çünkü 1970 lerden sonra izlenen korumacı ticaret politikaları ve makroekonomik ortam 1980 öncesinde ülkemize düşük seviyede yabancı sermaye girmesinde etkili olmuştur. Özellikle 1980 den önceki yıllarda Türkiye ye gelen yabancı sermaye miktarı çok azdır yılında yürürlüğe giren 6224 sayılı Yasa ya rağmen, 1990 yılına kadar Türkiye ye istenilen ölçüde yabancı sermaye gelmemiştir döneminde Türkiye ye yıllık doğrudan sermaye girişi 100 milyon doların altındadır sonunda toplam doğrudan sermaye yatırımları 1.1 milyar dolardır. Bu değerler aynı dönemde gelişmekte olan ülke olarak kabul edilen Endonezya, İspanya ve Meksika ile karşılaştırıldığında düşük seviyede kalmaktadır (Şen ve Karagöz, 2007; ) yılından sonra görülen yabancı sermaye girişlerinin artışında temel faktör, 24 Ocak Ekonomik İstikrar Kararlarıyla Türkiye nin dışa açık bir politika izlemeye başlaması, ülkede politik ve ekonomik istikrarın yeniden sağlanması ile yabancı sermayeye uygulanan politikaların güven vermesidir 1989 yılı hariç e 567

6 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı kadar yıllık fiili girişler milyon dolar arasında değişmiştir yılı sonunda doğrudan yabancı sermaye stoku 4.4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Doğrudan sermaye yatırımlarındaki önemli artış 1990 lı yıllarda yaşanmıştır döneminde yıllık ortalama fiili giriş 1 milyar dolara yaklaşmıştır daki toplam stok ise 25 milyar dolara ulaşmıştır yılı sonunda toplam doğrudan yabancı sermaye stoku 35 milyar doları geçmiştir (TCMB, 2007; Şen ve Karagöz, 2007; ) yılları arasındaki Türkiye gayri safi milli hâsılaları ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları aşağıda verilmiştir: Tablo GSMH ve Doğrudan Yabancı Sermaye Gelişimi (Milyon $) Yıllar GSMH Doğrudan Yabancı Sermaye Kaynak: HM, TCMB Tabloya göre, 2004 yılı sonunda toplam doğrudan yabancı sermaye girişi

7 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği milyon dolar, 2005 yılında milyon dolar ve 2006 yılında milyon dolar gerçekleşmiştir. Bu artışlarda elbette ki özelleştirme, dolar kuru ve ekonomik istikrar gibi faktörlerin etkisi bulunmaktadır. Grafik GSMH ve Doğrudan Yabancı Sermaye Gelişimi GSMH YABSER Kaynak: TCMB Verileri kullanılarak hazırlanmıştır. Türkiye de yabancı sermaye yatırımlarının benzer diğer ülkeler ile karşılaştırıldığında, oldukça düşük bir seviyede olduğu görülür. Özellikle 1980 den önceki yıllarda Türkiye ye gelen yabancı sermaye miktarı çok azdır yılında yürürlüğe giren ve çok liberal hükümler taşıyan 6224 sayılı Yasa ya rağmen, 1990 yılına kadar Türkiye ye istenilen ölçüde yabancı sermayenin gelmemiş olması, sadece yasal düzenlemeler ile ülkelerin yabancı sermayeyi çekemeyeceklerini göstermesi bakımından ilginçtir yılından sonra görülen yabancı sermaye girişlerinin artışında temel faktör, 24 Ocak 1980 tarihinde alınan Ekonomik İstikrar Kararlarıyla Türkiye nin dışa açık bir politika izlemeye başlaması, ülkede politik ve ekonomik istikrarın yeniden sağlanması ile yabancı sermayeye uygulanan politikaların güven vermesidir (Karluk, 2007; 104). Doğrudan yatırımların, diğer yabancı sermaye girişleri ile karşılaştırıldığında önemli iki üstünlüğü bulunmaktadır: Sıcak para gibi ani çıkışlara yol açmaz; dış borç yaratmaz. Yeni üretim kapasitesine yol açan doğrudan yatırım türlerinin net sermaye birikimi ve teknolojik gelişim üzerindeki etkilerini, her somut durum için ayrıca, tek tek değerlendirmek gerekmektedir. 569

8 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı Boratav a (2005) göre; Bazı çalışmalar dev çokuluslu şirketlerin yerli sermayeyi tasfiye eden etkilerini vurgulamakta ve bu koşullarda girdikleri sektörde net bir genişlemeye yol açmadıklarını ortaya koymaktadırlar. Üretime dönük doğrudan yatırımların düşük ücretli, örgütsüz işgücünü yeğlediği bilinmektedir. Var olan kamusal ve özel şirketleri devralan yabancıların ilk uygulamalarının ise çoğu kez, işçi sayısını azaltma olduğu da malumdur. Doğrudan yatırımlara ilişkin olumlu beklentiler hızla gerçekleşirse, kısa dönemde ekonominin sıcak paradan kaynaklanan kırılganlığı hafifleyebilecektir. Orta ve uzun dönemde ise doğrudan yatırımların Türkiye ekonomisini daha dinamik bir gelişme çizgisine yönelteceğini umanlar, ona göre hayal içindeler. Üstelik beklentilerin hastalıklı bir yönü de bulunmaktadır: Servetlerini, varlıklarını elden çıkararak cari harcamalarını karşılamak, ''iflasa sürüklenen tüccar'' davranışıdır. Siyasi iktidar kamu varlığını, burjuvazi ise servet ve sermayesini yabancılara satarak ''günü kurtarmak'' çabaları içindedir. Doğrudan yatırım tutkusu bu özelliğiyle patolojiktir. 5. Model Ekonometrik Model İki değişken arasındaki neden sonuç ilişkisinin yönünün ampirik olarak test edilebilmesi için nedensellik testi uygulanması gerekmektedir (Granger, 1969; Sims, 1972). Ampirik çalışmalarda Granger nedensellik testi uygulanabilirliğindeki kolaylık sebebiyle en çok tercih edilen bir yöntemi oluşturmaktadır. Ayrıca, 1980 lerin sonunda ortaya çıkan eşbütünleşme literatürü (Granger, 1986; Engle ve Granger, 1987), nedensellik testi ile ilgili teorik çalışmaların yeniden gözden geçirilmesine katkıda bulunmuştur. Bu yeni yaklaşıma göre, y ve X gibi iki değişken arasında eşbütünleşme olduğu gösterilebilirse, Engle ve Granger (1987), kısa dönemde dengesizlikleri gideren bir hata düzeltme mekanizmasının (error correction mechanism, ECM) olduğunu göstermektedirler. Bu bağımlı değişkendeki değişmelerin, açıklayıcı değişkenlerdeki değişme ve eşbütünleşik regresyondaki gecikmeli hata teriminin bir fonksiyonu olduğu anlamına gelir. ECM nin bir sonucu olarak, DYt veya DXt veya her ikisine, Yt1 ve Xt1 in de bir fonksiyonu olan gecikmeli hata düzeltme terimi neden olmalıdır. Teknik olarak, Y ve X arasındaki ilişki vektör hata düzeltme mekanizması (Vector Error Correction Mechanism, VECM) terimleriyle şöyle ifade edilir (Kar ve Ağır: 2007): 570

9 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği m n y Δ Y t = α 1 + Σ β1i Δ Y t-i + Σ θ1i Δ X t-i + Σ θ1i Δ ECM yt-1 + u t (1) i=1 i=1 i=1 m n y Δ X t = α 2 + Σ β2i Δ Y t-i + Σ θ2i Δ X t-i + Σ θ2i Δ ECM yt-1+ u t (2) i=1 i=1 i=1 Burada D değişkenlerin farkının alınarak durağan hale getirildiğini göstermektedir. Bu VECM de nedenselliğin kaynağı: a) her açıklayıcı değişkenin gecikmeleri toplamına birleşik olarak uygulanan F veya Wald c 2 testinin, b) gecikmeli hata düzeltme terimine (ECM) uygulanan testinin, c) her açıklayıcı değişkenin gecikmeleri toplamı ve gecikmeli hata düzeltme terimine beraber uygulanan F veya Wald c 2 testinin, istatiksel anlamlılığı ile belirlenebilir (Charemza ve Deadman, 1997; Masih ve Masih, 1995, 1998). Örneğin, yabancı sermaye ekonomik büyümeye Granger bağlamında neden olmaz boşhipotezi reddedilir, eğer b1i ler beraberce sıfırdan farklı ise. Yine aynı boş hipotez, eğer d1i anlamlı veya b1i ler ve d1i beraber sıfırdan farklı ise, reddedilir. 6. Veri ve Bulgular Nedensellik testi iki değişken arasında bir sebep-sonuç ilişkisinin olup olmadığını, eğer varsa, ilişkinin yönünü test etmek amacıyla kullanılmaktadır. Uygulamada zaman serileri arasındaki nedensellik ilişkisinin tespit edilmesinde en sık kullanılan yöntem Granger (1969) tarafından geliştirilen Granger nedensellik analizidir. Bu analiz aşağıdaki iki denklem kullanılarak yapılmıştır. 571

10 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı m n y Δ lgsmh t = α 1 + Σ β1i Δ lgsmh t-i + Σ θ1i Δ lyabser t-i + Σ θ1i Δ ECM yt-1 + u t (3) i=1 i=1 i=1 m n y Δ lyabser t = α 2 + Σ β2i Δ lgsmh t-i + Σ θ2i Δ lyabser t-i + Σ θ2i Δ ECM yt-1+ u t (4) i=1 i=1 i=1 Uygulamalı ekonometrik çalışmalarda genel olarak kullanılan En Küçük Kareler (EKK) gibi geleneksel tahmin yöntemleri, değişkenlerin kovaryansının ve ortalamasının sabit olduğu sabit ve zamandan bağımsız olduğunu varsaymaktadırlar. Fakat birim kök testlerinin geniş sayıda makro değişkene uygulaması bu varsayımın her zaman geçerli olmadığını ortaya çıkarmıştır. Zaman içerisinde ortalaması ve varyansı değişen değişkenler durağan olmayan ve birim kök içeren değişkenler olarak adlandırılmaktadır. Diğer taraftan birim kök üzerine yapılan çalışmalar, birim kök içeren değişkenlerin EKK yöntemi ile tahmin edilmesi halinde güvenilir olmayan sonuçlara yol açacağını söylemektedir. Durağan olmayan değişkenlerin tahmin edilmesini, Granger ve Newbold (1974) düzmece regresyon (spurious regression) olarak ifade etmektedirler. Çalışmamızdaki verilerin zaman serisi özellikleri Dickey-Fuller (DF) birim kök (unit root) testleriyle incelenmiştir. Bu testler, ampirik çalışmalarda sıkça kullanılmakta ve konu yeni yayımlanan ekonometri ders kitaplarında yer almaktadır (Gujarati, 1999, Kutlar, 1998). Değişkenlerin zaman serisi özellikleri incelenirken ve uygulamada kullanılırken logaritması alınmıştır. Veriler yılları arasında yıllık olarak kullanılmıştır. Buna göre; gsmh ve yabser sırasıyla, Türkiye gayri safi milli hasılasını ve Türkiye ye bu dönemde giren net dolaysız yabancı sermayeyi göstermektedir. Dickey-Fuller (DF) birim kök (unit root) testi sonuçları Tablo 1 de verilmiştir. Kritik değerler, Eviews programı tarafından otomatik olarak üretilmiş olup, MacKinnon (1996) değerlerine dayanmaktadır. 572

11 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği Tablo-2. Durağanlık Test Sonuçları Değişkenler Sabit % 5 Sonuç Sabit Terimli, % 5 Sonuç Terimli, trendsiz kritik değer trendli kritik değer lgsmh -0,092-2,981 Durağan değil -2,384-3,595 Durağan değil lyabser -0,411-2,981 Durağan değil -2,324-3,595 Durağan değil dlgsmh -5,748-2,986 Durağan -5,615-3,603 Durağan dlyabser -5,929-2,986 Durağan -6,080-3,603 Durağan Değişkenlerin seviyelerine uygulanan DF ve ADF test sonuçları değişkenlerin durağan olmadığını göstermiştir. Değişkenlerin birinci derece farklarına (D ile gösterilen) uygulanan DF ve ADF birim kök test sonuçları, değişkenlerin farkının durağan olduğunu göstermektedir. Teknik ifadesiyle, seriler I (1) dır. Seviye itibariyle durağan olmayan serilerin birinci derece farklarının durağan olduğunu ifade eder. Bu sonuçlar, ilgili değişkenlerin EKK ile tahmin yöntemiyle güvenilir sonuçlara ulaşılamayacağını ifade eder. Grafik lgsmh ve lyabser Gelişimi LGSMH LYABSER 573

12 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı Grafik dgsmh ve dyabser (Birinci Derece Farkları) DLGSMH DLYABSER Uzun dönemli bir ilişki testi iki adımdan oluşur. İlk olarak, ECM de yer alan değişkenlerin birinci farklarının gecikme sayısı belirlenir. Bu iki kriter kullanılarak yapılır: Schwarz Bayesian Criteria (SBC) ve Akaike Information Criteria (AIC). İkinci olarak, yukarıda yorumlandığı gibi F- ve t- istatistiğini içerir. Tablo-3. Δlgsmh(ij)t = α1 + β1 Δlyabser (ij) t + u t denklemi için F ve t istatistiği Lags F- istatistiği t- istatistiği katsayı dlgsmh-dlyabser 2 1,910-4,78-0,975 Tablo- 4. Granger Nedensellik/Wald Testi Sonuçları VEC Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests Date: 07/11/07 Time: 20:56 Sample: Included observations: 25 Dependent variable: D(GSMH) Excluded Chi-sq df Prob. D(YABSER) All Dependent variable: D(YABSER) Excluded Chi-sq df Prob. D(GSMH) All

13 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği Tablo-5. İkili Granger Nedensellik Testi Sonucu Pairwise Granger Causality Tests Date: 07/11/07 Time: 21:00 Sample: Lags: 2 Null Hypothesis: Obs F-Statistic Probability DLYABSER does not Granger Cause DLGSMH DLGSMH does not Granger Cause DLYABSER Buna göre modelin tahmini; DLGSMH = *DLYABSER Tahmin sonucu göstermektedir ki; doğrudan yabancı sermaye Türkiye gayri safi milli hasılasını -0,081 yani negatif olarak etkilemektedir. 7. Sonuç Yabancı doğrudan yatırımlar ve ekonomik büyüme konusunda yapılan bir çok çalışmada genel kabul gören görüş ev sahibi ülkelerin ekonomik büyümelerine yabancı doğrudan yatırımların pozitif katkısı olacağı yönündedir yıllarında uygulayacağı Enflasyonla Mücadele, Yeniden Yapılanma ve Reform Programı nda üç önemli dış kaynak ihtiyacı olduğunu vurgulamaktadır. Bunlar; kalıcı yabancı sermaye girişleri, ihracat gelirleri ile turizm gelirleridir. Hükümet, kaynak açığını gidermede yabancı sermayenin ülkeye çekilmesine birinci önceliği vermektedir. Bu çalışmada Granger Nedensellik analizi kullanılarak, eşanlı bir denklem sisteminde gayri safi milli hasıla ve doğrudan yabancı yatırım değişkenleri arasında bir ilişkinin olup olmadığı test edilmiştir. Tahmin sonucu göstermektedir ki; doğrudan yabancı sermaye Türkiye gayri safi milli hâsılasını negatif olarak etkilemektedir. 575

14 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı Kaynakça AİTKEN B. J., A. Harrison (1999), Do Domestic Firms Benefit from Direct Foreign Investment? Evidence from Venezuela, American Economic Review 89, pp ALFARO L., A. Chanda, S. Kalemli-Ozcan, Sayek (2004), FDI and Economic Growth, The Role of Local Financial Markets, Journal of Internatıoanal Economics 64, pp BORATAV, K., (2005), Doğrudan Yatırımlar Getirdikleri Götürdükleri, Milliyet, BORENSZTEİN E., J. De Gregorio, J.v Lee(1998), How Does Foreign Direct Investment Effect Economic Growth, Journal of Internatıoanal Economics 45: BOZKURT, H., ve Dursun, G., (2006), Bilgi ve İletişim Teknolojileri ile Doğrudan Yatırım Akınları Arasındaki Etkileşim: Türkiye İçin Kointegrasyon Analizi, , Journal of Knowledge Economy & Knowledge Management, I-I, I-II, (Special Issue), 13 p. CAVES R. (1974), Multinatıoanal Firms, Competition and Productivity in the Host Country, Economica 41, pp DPT, (2000), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2514/532, Mayıs. DURHAM K.B. (2004) Absorptive Capacity and The Effect of Foreign Direct Investment and Equity Foreign Portfolio Investment on Economic Growth European Economic Rewiev 48, pp ERCAN M. K. (2001), Doğrudan Yabancı Yatırımlar ile Ülkenin Kalkınmışlığı ve Krizler Arasındaki İlşki, G.Ü. İ.İ.B.F, 2/2001, s EREN, E., ve Samsunlu, A., (2003), Yabancı Sermaye ve Türkiye de Elektronik, Kimya ve Toprak Sektörlerinde Faaliyet Gösteren Yatırım Ortaklıklarının Performanslarının İncelenmesi, Doğuş Ünv. Dergisi, 4(1), s GÖVDERE, B, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Belirleyicilerinin Günümüzdeki Geçerliliği, GRUBEN W. C., D. Mcleod (1998), Capital Flows, Saving and Growth in the 1990 s, The Querterly Review of Economics and Finance 38, pp

15 Dolaysız Yabancı Sermayenin Ekonomik Büyüme Etkisi: Türkiye Örneği HERMES N., R.Lensink (2003), Foreign Direct Investment, Financial Development and Economic Growth, Journal of Development studies 40, pp Hazine Müsteşarlığı, (2006), Dorudan Yabancı Yatırım Verileri Bülteni, Temmuz. HONG K. (1997), Foreign Capital and Economic Growth in Korea: , Journal of Economic Development 22, pp İNSEL A., N. Sungur (2003), Sermaye Akımlarının Temel Makroekonomik Göstergeler Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örneği 1989:II-1999:IV, Türkiye Ekonomi Kurumu Tartışma Metni 2003/8, s KAR, M. ve Ağır, H., (2007), Türkiye de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi (Neo Klasik Büyüme Teorisi), KARLUK R., Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Katkısı, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye Paneli, htpp:// , s htpp:// e.t: KUMAR N., P. Pradhan (2002) Foreign Direct Investment, Externalities and Economic Growth in Developing Countries, RIS Dıscussion Papers, pp PAUL S., VC.N. Truong (2004), Foreign Capital and Economic Growth, Australian Economic Papers, pp ŞEN A., M. Karagöz, Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Büyüme ve İhracat Etkisi, s e.t: TANDIRCIOĞLU, H, ve Özen, A., (2003), Geçiş Ekonomilerinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, Dokuz Eylül Ünv. S.B.E. Dergisi, Cilt:5, Sayı:4, s TCMB, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye Paneli htpp:// et TÜRKAN, Ercan, (2005), Türkiye de Ekonomik Aktivite İçinde Yabancı Sermaye Payı, htpp://

16 Zeynep Karaçor Mehmet Levent Yılmaz Nurgün Topallı TÖRE, Nahit, Dünyada Yabancı Sermaye Akımları, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye Paneli, htpp:// YÜKSELER, Zafer, (2006), Doğrudan Yabancı Sermaye Akımları ve İş/Yatırım Ortamı İlişkisi, Tartışma Metni 2006/1, XU B.(2000) Multinational Enterprises, Technology Diffusion and Host Country Productivity, Journal of Development Economics 62, pp