TOKAT İL MERKEZİNDE TÜKETİCİLERİN AMBALAJLI SU TÜKETİMLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 TOKAT İL MERKEZİNDE TÜKETİCİLERİN AMBALAJLI SU TÜKETİMLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Murat SAYILI 1 Zeynep EKMEKCİ BAL 2 Bilge GÖZENER 2 muratsayili@yahoo.com z.ekmekci@hotmail.com bilge.gozener@gop.edu.tr 1 Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü TOKAT 2 Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü TOKAT ÖZET Araştırmada, Tokat ili merkez ilçedeki tüketicilerin ambalajlı su tüketim tercihleri incelenerek, tüketimlerine etki eden faktörler belirlenmiştir. Araştırmada, il merkezinde ikamet eden 272 tüketiciden anket yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. Anketler 2013 Ocak-Şubat aylarında gerçekleştirilmiştir. Veriler frekans ve yüzde dağılımları ile değerlendirilmiştir. Araştırmada tüketicilerin %54.04 ünün ambalajlı su tükettiği belirlenmiştir. Tüketicilerin %25.00 i arıtma cihazı kullanırken, ambalajlı su tüketenlerin de %10.88 inin arıtma cihazını kullandıkları tespit edilmiştir. Tüketicilerin yaklaşık yarısının (%48.16) ambalajlı su raporundan etkilendiği ortaya konulmuştur. Ayrıca tüketicilerin sosyo-ekonomik özellikleri ve tüketimlerini etkileyebileceği düşünülen bazı faktörler ile ambalajlı su tüketip tüketmeme durumları arasındaki ilişkinin belirlenmesinde ki-kare analizi, ambalajlı su tüketen tüketicilerin ambalajlı su tüketim tercihlerini etkileyen temel faktörleri belirlemek amacıyla ise faktör analizi yapılmıştır. Tüketicilerin ambalajlı su tüketimi konusundaki düşüncelerine yer verilen faktör analizine 23 değişken ile başlanılıp, bilinçli tüketim, reklam ve doğru tercih faktörleri altında toplanan 17 değişken ile analiz sonlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Ambalajlı su tüketimi, Faktör analizi Ki-kare analizi A STUDY ON CONSUMERS' PACKED WATER CONSUMPTION IN THE CENTRAL DISTRICT OF TOKAT ABSTRACT In research, the water consumption preferences of consumers who are in the central district of Tokat are examined and the factors that influence their consumption are determined. In this study, the data obtained through a questionnaire from 272 consumers residing i the city centre are used. Questionnaires were conducted in January-February The data were evaluated by frequency and percentage distributions. In the study, 54.04% of consumers' using packed water was determined. It is identified that while 25% of consumers are using purification devices, 10.88% of those consuming packaged water are using purification devices. Nearly half of consumers' (48.16%) affecting by the packaged water report is proved. In addition, the chisquare analysis was used for determining the relationship between the consumer's socioeconomic characteristics and some factors that could affect consumptions and whether packaged water consuming or not, the factor analysis was conducted for determining influencing factors that affect packaged water consumers' packaged water consumption prefer 905

2 ences. The factor analysis that include consumers thoughts on water consumption was started with 23 variables and finished with 17 variables collected under the right choice factor analysis, conscious consumption and advertising. Key Words: Consumption of packed water, Factor analysis, Chi-square analysis 1. GİRİŞ Bireylerin sağlığının korunması ve geliştirilmesinde yeterli ve dengeli beslenme önemli rol oynamaktadır. İnsan sağlığını ilgilendiren en önemli etmenlerden biri olan su vücut yapısının büyük bir kısmını (%65-70 ini) oluşturmaktadır. Yetişkin bir insanın günlük fizyolojik su ihtiyacı yaklaşık 2.5 lt dir. Bu ihtiyacın %50 si içeceklerden, %35 i yiyeceklerden, %15 i ise metabolizma sırasındaki kimyasal tepkimelerden sağlamaktadır. İnsan vücudundan su; sindirim, terleme ve nefes alma yoluyla sürekli eksilmektedir. Vücuttan kaybolan su miktarı mutlaka yerine konmalıdır (İkikat Tümer ve ark., 2011). Su kaybının insan vücudu üzerindeki olumsuz etkilere (susuzluk hissi, fiziksel performansta düşüş, vücut ısı düzenin bozulması, baş ağrısı, yorgunluk, halsizlik, titreme, bayılma, bilinç kaybı, ölüm) neden olmaktadır (Varer Kutanis, 2010). Dünya nüfusunun 2/3 üne ortalama 50 lt/kişi/gün su düşmekte, geri kalan kısım ise temiz su kaynakları olmaması nedeniyle çeşitli salgın hastalıklar, açlık ve ölümle karşı karşıya bulunmaktadır. Yapılan hesaplamalara göre susuzluğa bağlı olarak her gün çocuk ishal, kolera gibi hastalıklardan dolayı ölmektedir (Akhan, 2007). Gelişen ülkelerde hastalıkların %80 inin su ile ilişkili olduğu Dünya Sağlık Örgütü tarafından tahmin edilmektedir (Tebbut, 1990). Yaşamın varlığı ve gelişmesi için bu denli önemi olan su, yeryüzünde çok yaygın olarak bulunmakla birlikte; insanlar için güvenle içilebilir niteliklerde sağlıklı suyun temini her yerde mümkün olmamaktadır (Bayhan ve Hançer, 1987). Özellikle insanların mevcut su kaynaklarını kirletmeleri, büyük şehirlerdeki hızlı nüfus artışı ve buna bağlı olarak çarpık kentleşme ve sanayileşme sonucunda, su değerini bir kat daha arttırmıştır (İnal, 1997). Temiz su kaynaklarının hızla azalması, mevsimsel etkiler, köyden kente göç, büyük kentlerde şebeke suyunun yıllar önce edindiği kirli su imajının yıkılamaması, tüketim tercihlerinin değişmesi, sağlıklı yaşam konusundaki bilinçlenme ambalajlı su tüketimini hızla artırmaktadır. Kaynağında doğal yapısı değiştirilmeden ambalajlanan, sürekli olarak Sağlık Bakanlığı denetiminde olan ve bünyesinde sağlığa yararlı çeşitli mineraller barındıran, son derece hijyenik koşullarda tüketime sunulan sular ambalajlı doğal kaynak veya ambalajlı doğal mineralli sular olarak tanımlanır yılında Türkiye de ambalajlı su pazarı hacmi 10.2 milyar lt ye ulaşmış ve bunun 6.45 milyar lt si damacana satış kanalından, 3.75 milyar lt si ise %10.4 lük büyüme ile pet satışından kaynaklandığı tespit edilmiştir. Aynı yıl sektörün toplam cirosu yaklaşık 3.7 milyar TL ye ve toplam ihracat ton a ulaşmıştır (Anonim, 2013). Araştırma alanı olarak seçilen Tokat ili Merkez ilçede 2010 yılında kişinin şebeke suyu tüketimi m³/yıl olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2010a; Anonim, 2010b). Bununla birlikte ambalajlı su tüketimi de devamlı olarak artmaktadır. Bu çalışmanın amacı; tüketicilerin ambalajlı su tüketim durumlarının belirlenmesi, tüketicilerin sosyo-ekonomik durum ile ambalajlı su tüketimleri arasında ilişki durumunun ortaya konulması, ambalajlı su tüketimi konusunda sorunların ve eksiklerin belirlenerek çözüm önerleri sunulmasıdır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın materyalini esas olarak, Tokat-Merkez ilçede ikamet eden hanehalklarıyla yüzyüze yapılan anket çalışmasıyla elde edilen birincil nitelikli veriler oluşturmaktadır. Ayrıca çalışmada, ikincil veriler olarak konu ile ilgili daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar ile çeşitli kurumların yayınlandığı kitap, dergi, istatistik ve raporlardan da yararlanılmıştır. 906

3 Araştırmada kullanılan veriler 2013 yılı Ocak-Mart aylarında araştırıcı tarafından bizzat toplanmıştır. Bu amaçla; Tokat İli Merkez ilçede belediye sınırları içerisinde ikamet eden haneler ile anket çalışması yürütülmüştür. Öncelikle anket uygulanacak örnek hacminin belirlenmesi amacıyla Tokat İli Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü kayıtlarından toplam popülasyon (toplam nüfus) belirlenmiştir. Yapılan örneklemede %90 güven aralığı ve 0.05 hata payı ile çalışılmış olup örnek hacmi (uygulanacak anket sayısı) 272 olarak belirlenmiştir (Baş, 2010). Araştırmada kullanılan veriler, tüketicilerin ambalajlı su tüketip tüketmeme durumları dikkate alınarak iki gruba ayrılarak incelenmiştir. 1. grubu ambalajlı su tüketenler (147 kişi), 2. grubu ise ambalajlı su tüketmeyenler (125 kişi) oluşturmuştur. Tüm analizler bu gruplar ve genel ortalama itibariyle yapılmıştır. Araştırma sonuçları tablolarda özetlendirilmiş, frekans ve yüzde değerleri ile yorumlanmıştır. Ayrıca araştırmada faktör ve ki-kare analizleri gibi farklı istatistiksel analizler de uygulanmıştır. Araştırmada yapılan ki-kare analizi ile ambalajlı su tüketimi ile anket yapılan kişilerin cinsiyeti, yaşı, eğitim durumu, meslek durumu, ailesinin aylık geliri, ailesindeki birey sayısı (toplam birey sayısı, çalışan birey sayısı, çocuk sayısı, yaşlı sayısı), evlerindeki şebeke suyunun kalitesi, ambalajlı su raporu ve/veya haberler, arıtma cihazı kullanmaları, tüketicilerin daha kaliteli içme ve kullanma suyu için belediyeye ek ücret ödeme isteklilikleri ve ödeyebilecekleri miktar, aylık faturalarına ek ücret ödeme isteklilikleri ve ödeyebilecekleri miktar gibi konular arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. Araştırmada ambalajlı su ve ambalajlı su tüketimi konusunda birbiriyle ilişkili çok sayıdaki değişkenleri az sayıda, anlamlı ve birbirinden bağımsız hale getirmek, ambalajlı su tüketimini değerlendirmek için faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizinde yer verilen değişkenler sadece ambalajlı su tüketenler açısından değerlendirilmiştir. Tüketicilerin ambalajlı su hakkındaki görüşleri ve tutumlarını saptamak için 5 li Likert ölçeğinde 23 değişik soru yöneltilmiştir. Bu sorulara verilen cevapları SPSS programı kullanılarak faktör analizi yapılmıştır. Öncelikle faktör analizi sonuçlarının yararlı ve kullanılabilir olup olmadığını ve verilerin Faktör Analizi uygulamak için elverişli olup olmadığını test etmek amacıyla Kasiser Meyer Olkin ve Bartlett Sphericity testleri uygulanmıştır. 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. Tüketicilerin Sosyo-Ekonomik Yapısı Görüşülen kişilerin sosyo-ekonomik özelliklerine ait bilgiler Çizelge 1'de verilmiştir. Kişilerin yarıdan fazlasının erkeklerden oluştuğu belirlenmiştir. Tüketicilerin cinsiyetleri ile ambalajlı su tüketip tüketmeme durumları arasında %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Ankete katılan tüketicilerin yaş ortalaması yıl dır. Tüketicilerin çoğunlukla 45 yaş ve altı olduğu görülmektedir. Ki-kare analizi, tüketicilerin yaşları ile ambalajlı su tüketimleri arasında %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı ilişki olduğunu göstermiştir. Ailelerdeki birey sayılarının yaşları arttıkça ambalajlı su tüketmeyi tercih etmektedirler. Ambalajlı su tüketen tüketicilerin eğitim durumları incelendiğinde, tüketmeyen tüketicilere oranla lisans ve lisansüstü eğitim görenlerin daha fazla olduğu saptanmıştır. Bu da eğitimli bireylerin ambalajlı su tüketiminde daha duyarlı olduğu şeklinde yorumlanabilir. Kikare analizi, tüketicilerin eğitimleri ile ambalajlı su tüketimleri arasında %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğunu göstermiştir. Görüşülen tüketicilerin mesleklere göre dağılımları farklılık göstermektedir. Tüketicilerin meslekleri incelendiğinde, ambalajlı su tüketenler arasında memurların oranının fazla olduğu dikkat çekici bir sonuçtur. Ankete katılan tüketicilerin meslek grupları ile ambalajlı su tüketim durumları arasında %1 düzeyinde anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. 907

4 Cinsiyet Yaş (yıl) Eğitim Durumu Meslek Aylık Gelir (TL) Ailedeki Birey Sayısı (kişi) Ailede Çalışan Birey Sayısı (kişi) Ailedeki Çocuk Sayısı (kişi) 65 yaş üstü Birey Sayısı (kişi) İkamet Edilen Yer Çizelge 1. Anket yapılan tüketicilerin sosyo-ekonomik özellikleri AMBALAJLI SU Ki-kare Genel (272) Tüketen (147) Tüketmeyen (125) Analiz Frekans Oran (%) Frekans Oran (%) Frekans Oran (%) Sonucu Erkek χ 2 = Kadın df = 1 p = χ 2 = df = p = Okuryazar değil Okur-yazar İlkokul Ortaokul Lise Önlisans Lisans Yüksek Lisans Doktora Memur İşçi Esnaf Serbest meslek Ev hanımı Emekli Öğrenci Şehir Merkezi Kenar Mahalle Belediye sınırı dışı χ 2 = df = 7 p = χ 2 = df = 6 p = χ 2 = df = 5 p = χ 2 = df = 2 p = χ 2 = df = 3 p = χ 2 = df = 2 p = χ 2 = df = 1 p = χ 2 = df = 1 p =

5 Gelir, aile ve toplumun sosyo-ekonomik özelliklerini ve bireylerin davranış biçimlerini yönlendirici nitelikte bir faktördür. Ambalajlı su tüketen ve tüketmeyenlerde benzer oranlara sahip olmakla birlikte, genel ortalama itibariyle tüketicilerin çoğunluğunun 501 ile 3000 TL arası gelire sahip oldukları saptanmıştır. Tüketicilerin geliri ile ambalajlı su tüketip tüketmeme durumları arasında %10 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki vardır. Araştırmaya katılan tüketicilerin ortalama hane büyüklüğü yaklaşık 4 kişi olarak hesaplanmıştır. Ailelerdeki birey sayıları ile ambalajlı su tüketim durumları arasında %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Genel ortalama itibariyle, anket yapılan tüketicilerin ailelerinde ortalama çalışan birey sayısı 1.34 kişi olarak hesaplamıştır. Tüketicilerin ailelerindeki çalışan birey sayıları genel olarak incelendiğinde; yarısı kadarının ailesinde 1 kişinin çalıştığı, sonuçlar gruplar itibariyle dikkate alındığında ise, ambalajlı su tüketin ailelerdeki çalışan birey sayısının daha fazla olduğu dikkat çekmektedir. Ki-kare analizi sonucunda, ailedeki çalışan birey sayısı ve su tüketiminde ambalajlı su tercihi arasında anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. İncelenen ailelerin büyük bir kısmının çocuk sahibi olmadığı, olanların da az çocuğa sahip oldukları saptanmıştır. Ki-kare analizi, ambalajlı su tüketimi ile çocuk sahibi olma arasında anlamlı bir ilişki olmadığını göstermiştir. Ambalajlı su tüketen ailelerde 65 yaş ve üzeri birey sayısı ortalama 0.61 kişi iken, ambalajlı su tüketmeyen ailelerde ise ortalama 0.21 kişi olarak hesaplanmıştır. Yapılan ki-kare analizinde ailelerde bulunan 65 yaş ve üzeri birey sayısı ile ambalajlı su tüketimleri arasında %5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Bu durum; ailede 65 yaş ve üzeri bireylerin ambalajlı suyu gerek sağlığa özen gösterme ve gerekse alışkanlık nedeniyle tükettikleri şeklinde yorumlanabilir. Gruplar itibariyle tüketicilerin ikamet ettikleri yerler incelendiğinde, ambalajlı su tüketenlerin genellikle şehir merkezlerinde ikamet ettikleri, kenar mahalle ve belediye sınırları dışında ikamet edenlerin oranının ise oldukça düşük olduğu gözlenmektedir. Benzer durum ambalajlı su tüketmeyen aileler için de geçerlidir. Tüketicilerin ikamet ettikleri yerler ile ambalajlı su tüketim tercihlerine ait veriler kullanılarak yapılan ki-kare analizi sonucunda istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir Tüketicilerin Şebeke ve Ambalajlı Su Tüketim Durumları Ankete katılan tüketiciler arasında şebeke suyunun kalitesi konusunda ambalajlı su tüketen ve tüketmeyenlerin düşüncelerinin çok farklı olmadığı belirlenmiştir. Yapılan ki-kare analizi ile de (χ 2 =0.574, df=1, p=0.449) bu sonuç desteklenmektedir. Ambalajlı su tüketen kişilerin %77.55'i evdeki şebeke suyunun kaliteli olmadığını belirtmiş olup bu oran ambalajlı su tüketmeyenlerde %73.60 ve genel ortalamada da %75.74'tür. Bazı tüketiciler şebeke suyunu kaliteli getirmek için filtre-arıtıcı kullanmakta ve/veya suyu kaynatmaktadır. Tüketicilerin %54.04 ünün ambalajlı su tükettiği belirlenmiştir. Tüketicilerin ambalajlı su tüketmeyi tercih nedenleri olarak; şebeke suyunun kireçli (%39.46) ve kirli (%36.05) olması düşüncesi, ambalajlı suyun sağlıklı (%35.37), daha güvenilir (%17.69) ve çocuklar için uygun olması (%8.16) düşüncesi, alışkanlıklar (%5.44) ve ev dışı su tüketim ihtiyacı (%0.68) olmak üzere birden çok nedenlerinin olduğu tespit edilmiştir. Anket yapılan bir kısım tüketicilerin ise (%45.96) ambalajlı su tüketmedikleri saptanmıştır. Buna ilişkin olarak da birden fazla neden söz konusudur. Görüşülen tüketicilerin ambalajlı suyu tercih etmeme nedenleri; ambalajlı suyu pahalı bulmaları (%33.60), ambalajlı suyun temiz olup olmadığını bilmemeleri (%22.40), ambalajlı suyun kaynağını bilmediklerinden dolayı şüphe ile yaklaşmaları (%17.60), şebeke suyunun temiz olduğu düşüncesi (%8.00), evde su arıtıcı cihazı kullanmaları (%7.20), şebeke suyunun sağlıklı olduğunu düşünmeleri (%4.80), ambalajlı suyun çocuklar için uygun olmadığını düşünmeleri 909

6 (%1.60), ambalajlı su yerine kaynak suyu kullanmaları (%1.60), ambalajlı suyun tadını beğenmemeleri (%0.80) ve şebeke suyunu içilebilir nitelikte görmeleri (%0.80) şeklindedir. Anket yapılan tüketicilerin %87.07 si ailelerindeki bütün bireylerin ambalajlı su tükettiklerini ifade etmişlerdir. Ailedeki tüm bireylerin ambalajlı su tüketme nedenleri; %60.16 ile şebeke suyunu temiz bulmamaları, %42.19 ile ambalajlı suyu sağlıklı görmeleri, %10.16 ile alışkanlık, %13.2 ile çay için uygun olması, %2.34 ile yemek için daha uygun olması ve %0.78 ile de ambalajlı suyun içimini daha iyi bulmalarıdır. Buna karşın, bazı ailelerdeki (%12.93) bireylerin ambalajlı su tüketmedikleri ve bunun nedenleri olarak da %47.37 ile tadını beğenmeme, %36.84 ile alışkın olmama ve %5.26 ile de çocuklar için uygun olmaması, yemek ve çay için gereksiz ve pahalı olması tespit edilmiştir. Ankete katılan tüketici veya ailelerin su alırken ihtiyacına yönelik farklı ağırlıklarda ambalajları tercih ettikleri belirlenmiştir. Tüketicilerin hemen hemen yarısının (%50.34) 19 lt'lik ambalajı tercih ettiği, bunun dışında duruma ve ihtiyaca göre farklı ağırlık veya ölçülerdeki ambalajları da tercih ettikleri (%31.97 ile 5 lt, %12.93 ile 0.5 lt, %10.20 ile 10 lt, %8.16 ile 1.5 lt, %2.72 ile 1 lt ve %0.68 ile 0.2 lt) tespit edilmiştir. Araştırmada anket katılan kişilerin veya ailelerin ambalajlı suyu birden fazla ve birçok farklı amaç veya şekilde kullandıkları/tükettikleri tespit edilmiştir. Nitekim ambalajlı sular; ailelerin %99.32'si ambalajlı suyu "içme suyu" olarak tüketirken, %24.49'u çay ve %10.20'si de yemek yapımında kullanmaktadır. Tüketicilerin bazıları için satın alınan ürünlerin markaları önemli olabilmektedir. Araştırmaya katılan tüketicilerin %64.63 ü ambalajlı suda belli bir markayı tercih ettiklerini, markayı tercih nedeni olarak ise; güven (%50.53), kalite belgesi sahipliği (%29.47), suyun sertliğinin düşük olması (%22.11), suyun berraklığı (%13.68), ücretsiz servis (%7.37), ucuz olması (%5.26), alışkanlık (%4.21) ve eve yakın oluşu (%1.05) gibi birden fazla faktörü ifade etmişlerdir. Markalar arasında fark olmayışı (%67.31), hiç bir markanın dolum yeri hakkında bilgiye sahibi olmamaları (%26.92) ve hiç bir markaya güvenmemeleri (%7.69) tüketicilerin ambalajlı suda belli bir markayı tercih etmeme nedenleri olarak belirlenmiştir. Tüketicilerin %64.63 ü ambalajlı suyun nereden elde edildiği veya hangi şartlarda doldurulduğu (dolum yeri) konusunda bir fikre sahip olmadıklarını belirtmişlerdir. Bu durum, dikkate alınması gereken bir husustur. Bu konuda bilgi sahibi olduğunu belirtenler ise bilgiyi; internet (%46.15), ambalajdaki etiket (%34.62), dolum yerini bizzat görerek (%15.38), çevreye sorarak (%7.69), telefon ile firmayı arayarak (%1.92) ve su kalite raporları edinme (%1.92) şeklinde birden fazla kaynaktan öğrendiklerini ifade etmişlerdir. Bilgi sahibi olmayan tüketiciler ise buna neden olarak başta markaya güvenme (%49.47) olmak üzere gerek duymadıklarını (%34.74) ve/veya bu konuyu önemsemediklerini (%15.79) beyan etmişlerdir. Tüketicilerin %33.33 ü yapılan analizler hakkında bilgi ya da fikrinin olduğunu belirtmiştir. Bu konudaki tüketicilerin yararlandıkları bilgi kaynakları; %55.10 ile internet, %18.37 ile etiketi okuma, %18.37 ile televizyon, %6.12 ile çevre ve %2.04 ile de su kalite raporları olarak saptanmıştır. Tüketicilerin bu konuda bilgi alma nedenleri; damacanalardaki suların kalitesi konusunda emin olmak (%57.14) ile su ve damacanaların ayrı ayrı testlerden geçmesi gerektiğini bildiğinden dolayı ne gibi testlerin yapıldığını öğrenmek (%42.86) olarak tespit edilmiştir. Buna karşın bir kısım tüketicilerin (%66.67) damacanalar ile ilgili yapılan analizler konusunda birden fazla değişik nedenlerden dolayı (%54.95 ile araştırmaması, %25.27 ile ambalajlı suyun sağlıklı olduğuna inanması, %19.78 ile gerek duymaması, %3.30 ile 19 lt'lik damacana kullanmaması ve %1.10 ile de şebeke suyunun iyi olduğunu düşünmesi) herhangi bir bilgilerinin olmadığı belirlenmiştir. Araştırmaya katılan tüketicilerin; %52.38'inin ambalajlı suyun içerik analizine dikkat ettikleri, %4.66'sının ambalajlı suyun elementleri ve sertliğinin (ph) insan sağlığındaki önemini bildikleri, %44.22'sinin ambalajlı suyun mineral konsantrasyonu (sert veya yumuşak oluşu) hakkında bilgisinin olduğu, %33.33'ünün ambalajlı su satın alırken dikkat edilecek kriterleri 910

7 tam olarak bildikleri, %70.75'inin damacana su satın alırken üretici firmanın Sağlık Bakanlığından ruhsatlı olmasına dikkat ettikleri, %34.01'inin Sağlık Bakanlığı'nca ruhsat verilen damacana su üreten firmaların hangileri olduğunu bildikleri ve %72.11'inin de şebeke, doğal kaynak ve ambalajlı sular arasındaki farkları bilmenin tüketim alışkanlığında (satın almada) etkili olduğunu ifade etmişlerdir. Diğer tüketiciler ise bu konularda ya fikirlerinin olmadığını ya da konu hakkında bilgi sahibi olmadıklarını belirtmişlerdir. Tüketicilerin birçok üründe olduğu gibi ambalajlı suyu da uygun şartlarda muhafaza etmesi gerekmektedir. Ankete katılan tüketicilerin %72.11 i ambalajlı suyun kapağını açmadan veya açtıktan sonra hangi şartlarda muhafaza edilmesi gerektiğini bildiklerini belirtmişlerdir. Bu kişilere göre, ambalajlı sular; birçok kişi tarafından da bilinen/uygulanan çok farklı şartlarda ve/veya şekillerde (%67.92 ile güneş almayan, %63.21 ile serin, %20.75 ile etrafında koku yapacak bir madde bulunmayan yerlerde, %19.81 ile nemsiz bir yerde, %0.94 ile de cam şişede, buzdolabında ve oda sıcaklığında) muhafaza edilmelidir. Bu muhafaza şekillerini ise tüketicilerin %98.11 inin uyguladığı belirlenmiştir. Muhafaza şekillerini bilmeyen tüketiciler ise; bunu araştırmaya gerek olmadığını (%53.66), suyun bozulmayacağını (%43.60) ve ambalajlı suyun kısa sürede tüketildiğini (%4.88) belirtmiştir. Ambalajlı suların üzerinde genellikle güneşte bırakılmaması ve 1 yıl içerisinde tüketilmesi önerilmektedir. Dolayısıyla, ambalajlı suların kullanım süreleri üzerine birçok faktör etkili olabilmektedir. Anket yapılan tüketicilerin %58.50'si ambalajlı suyun ömrünü etkileyen faktörleri bildiklerini ve bu faktörlerin; %90.70 ile suyun muhafaza koşulları, %31.40 ile ambalajın ağırlığı ve %23.26 ile de ambalajlı suyun üretim koşulları olduğunu belirtmişlerdir. Ambalajlı suyun ömrünü etkileyen faktörleri bilmediğini belirten tüketiciler ise; bu konuyu ya araştırmamış (%67.21), ya sadece muhafaza koşullarının yeterli olduğunu ve bunları uyguladığını (%31.15), ya da suyun ömrü olmayacağını (%1.64) ifade etmişlerdir. Ankete katılan tüketicilerin büyük bir kısmı (%80.27) ambalajlı su tüketimine devam edeceğini ve bırakmayı düşünmediğini belirtmiş olup bunun nedenlerini; ambalajlı suyun sağlıklı (%50.85), şebeke suyunun sağlıksız (%44.91) ve ambalajlı suyun maliyetinin düşük (%9.32) olması şeklinde belirtmişlerdir. Ambalajlı su tüketimine son vermeyi düşünenler ise bunun nedenlerini; tam tersi şekilde ambalajlı suyun maliyetinin yüksek olması (%44.83), arıtma cihazı kullanması (%20.69), kaynak suyu kullanması (%13.79), ambalajlı suyun gereksiz (%6.90), sağlıksız (%3.45) ve güvenilir olmaması (%10.34) şeklinde belirtmiştir. Ankete katılan tüketicilerden %40.82 si kullandıkları ambalajlı suda herhangi bir olumsuzla karşılaştıklarında başvurmaları gereken birimleri bildiklerini belirtmişlerdir. Bu birimleri; Sağlık İl Müdürlüğü (%76.67), Tüketici Hakları Derneği (%11.67), Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (%8.33), Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (%1.67) ve ilgili firma (%1.67) olarak sıralamışlarıdır. Başvurulması gereken birimleri bilmediklerini belirten tüketiciler (%33.33) ise şikâyet etmek yerine markaya tepki olarak tekrar tüketmeyeceklerini (%38.77), ilgisiz kalacaklarını (%36.73), bir olumsuzluk olacağını düşünmediklerini (%26.53) ve şimdiye kadar böyle bir şey olmadığını (%2.04) ifade etmişlerdir. Ankete katılan tüm tüketicilerin %59.56'sı ambalajlı su konusundaki çıkan haberleri duymadıkları, haberi duyan tüketicilerden ise %63.97 sinin bu haberlerden etkilendikleri belirlenmiştir. Ki-kare analizi; ambalajlı su tüketip tüketmeme durumu ile bu tür haberleri duyup duymama (χ 2 =2.638, df=1, p=0.104) ve bu haberlerden etkilenme durumları (χ 2 =0.060, df=1, p=0.807) arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığını göstermiştir. Ankete katılan tüm tüketiciler itibariyle, tüketicilerin çoğunluğu tükettikleri sulardan doğal kaynak suyunu; doğal (%78.31), sağlıklı (%68.01), kaliteli (%62.13), yaşlılar için uygun (%55.15), içimi yumuşak (%53.31), çocuklar için uygun (%53.31), yemek yapımı için uygun (%45.96) ve çay yapımı için uygun (%43.38) olarak nitelendirmişlerdir. Buna karşın şebeke suyunu; ucuz (%50.37), alışkanlık dolayısıyla tüketilen (%31.99), içmek için uygun olmayan (%68.75), temiz olmayan (%78.31), kireçli (%88.60) ve temini kolay (%63.97) şeklinde ifade 911

8 etmişlerdir. Ambalajlı su ise pahalı (%61.76) olarak görülmektedir. Benzer sonuçlar, ambalajlı su tüketen ve tüketmeyenlerde de söz konusudur. Ancak dikkat çeken bir husus, ambalajlı su tüketenlerin çoğunluğu (%68.03) bu suyu pahalı bulmalarına rağmen yine de alışkanlık (%50.37) nedeniyle tükettikleri görülmektedir. Ambalajlı su tüketen tüketicilerin sadece %10.88 inin evlerinde arıtma cihazı kullandıkları, diğer gruptaki tüketicilerde ise bu oranın daha fazla (%41.60) olduğu belirlenmiştir. Ki-kare analizi sonucunda, arıtma cihazı kullanımı ile ambalajlı su tüketimi arasında %1 düzeyinde anlamlı bir ilişki (χ 2 =33.992, df=1, p=0.000) tespit edilmiştir. Ankete katılan tüketicilerden ambalajlı su tüketenlerin %37.41 i, ambalajlı su tüketmeyenlerin ise %17.60 ı ve genel ortalamada ise %28.31'i şebeke suyunun sağlık açısından sakıncaları olduğunu belirtmişlerdir. Yapılan ki-kare analizi sonucunda ambalajlı su tüketimi ile şebeke suyunun sağlık açısından tehlikeli olabileceği düşüncesi arasında %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı ilişki olduğu (χ 2 =13.069, df=1, p=0.000) saptanmıştır Tüketicilerin Ambalajlı Su İle İlgili Düşüncelere İlişkin Faktör Analizi Çalışmanın bu aşamasında, ambalajlı su ve ambalajlı su tüketimi konusunda birbiriyle ilişkili çok sayıdaki değişkenleri az sayıda, anlamlı ve birbirinden bağımsız hale getirmek, ambalajlı su tüketimini değerlendirmek için faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizinde yer verilen değişkenler sadece ambalajlı su tüketenler açısından değerlendirilmiştir. Yapılan faktör analizinde, Kasiser Meyer Olkin (KMO) ve Bartlett s testi sonucunda; KMO ölçütü ve Barlett s Test 0.1 önem düzeyinde anlamlı olarak bulunmuştur. KMO değeri 0.50 den büyük olduğu durumlarda veri yapısının uygun ve kullanılabilir olduğu kabul edilir (Akgül ve Çevik, 2005). 23 değişkenle başlanılan faktör analizi sonucunda ortaklık unsuru yüksek olan 17 değişken ile faktör analizi yapılmıştır ve sonuçlar Çizelge 2'de verilmiştir. Çizelge 2. Özdeğer istatistiğine bağlı faktör sayısı ve varyans Faktörler Özdeğer İstatistiği Rotasyon Toplam Varyans(%) Toplam(%) Toplam Varyans(%) Toplam(%) Yapılan faktör analizi sonucunda elde edilen bulgulara göre, tüketicilerin ambalajlı su ve su tüketimi hakkındaki düşünceleri 17 değişken olup, 3 faktör (bilinçli tüketim, doğru tercih, reklam) altında toplanmıştır. Bu 3 faktörün toplam varyans içindeki payları sırası ile %28.239, % ve % dur. Toplam varyansın % i bu faktörler tarafından açıklanmaktadır. Sonraki aşamada her bir faktörün hangi değişkenleri içerdiği belirlenmiştir. Çizelge 3'te rotasyon çözüm sonuçları verilmiştir. 912

9 Çizelge 3. Rotasyon çözümleri FAKTÖRLER Düşünceye Katılma Durumu (%) Bilinçli tüketici ambalajlı suyun içerisinde katkı maddesi olup olmamasına dikkat eder Ambalajlı su tüketenler, ambalajlı suyun Sağlık Bakanlığı'nın kapattığı firmalara ait olup olmadığına dikkat eder Bilinçli tüketici ambalajlı suyun ne şekilde muhafaza edildiğine dikkat eder Bilinçli tüketici ambalajlı suyun etiketini (içeriğini) okur Bilinçli tüketici ambalajlı suyun bulanık olup olmadığına bakar Bilinçli tüketici ambalajlı suyun uzman tarafından tüketiminin önerilmiş olmasına dikkat eder Bilinçli tüketici için, ambalajlı su beklenilen özelliklere sahip olmalıdır Bilinçli tüketici için ambalajlı suyun markası önemlidir Ambalajlı suyu içmek insana güven verir Ambalajlı su içmek akıllı bir davranıştır Ambalajlı su kullanmak sağlıklıdır Ambalajlı su tüketenler, çevredeki insanlara da tavsiye eder Ambalajlı suyun fiyatı ucuzdur Tüketici ambalajlı su alırken reklam ve programlardan etkilenir Ambalajlı su tüketenler, ambalajlı su ile ilgili çıkan haberlerden olumsuz etkilenir Belirli bir sosyal sınıfa kendilerini ait hissedenler ambalajlı su tüketirler Rotasyon çözümde faktör yükleri yer almaktadır. Sonuçlar incelendiğinde; Faktör 1 (Bilinçli Tüketim) yükleri; bilinçli tüketicinin ambalajlı suyun içerisinde katkı maddesine, Sağlık Bakanlığının kapattığı firmalara ait olup olmadığına, ne şekilde muhafaza edildiğine, etiketine (içeriğine), suyun bulanık olup olmamasına, uzman tarafından tüketiminin önerilmiş olmasına, ambalajlı sudan beklenilen özelliklere sahip olmasına ve suyun markasına dikkat etmesini içermektedir. Faktör 2 ( Doğru Tercih); ambalajlı su içmenin akıllı bir davranış olduğunu, insana güven verdiğini, sağlıklı olduğunu, çevredeki insanlara tavsiye edildiğini ve fiyatının ucuz olduğunu yansıtmaktadır. Faktör 3 (Reklam-Haber) yükleri ise; ambalajlı su alırken reklam ve programlardan etkilenme, belirli sosyal sınıfa kendini ait hissetme ve ambalajlı su ile ilgili çıkan haberlerden olumsuz etkilenme durumları olarak saptanmıştır. 5. SONUÇ İnsan yaşamının her döneminde, hayatsal faaliyetlerin gerçekleşebilmesi için gerekli olan su, aynı zamanda yaşam ortamının oluşmasında temel öğelerden birisidir. Bu açıdan suyun yaşam ortamında bulunması ve kalitesi son derece önemlidir. Suyun şebeke dağıtımı ile yeterli düzeyde ve güvenilir olarak dağıtılması gerekmektedir. Bunun sağlanması ile son zamanlarda, özellikle büyük kentlerde markalı ve damacanalı su tüketimi giderek artmaktadır. Suyun insan sağlığı üzerindeki etkileri göz önüne alınarak, içme ve kullanma suyu sürekli ve güvenilir bir biçimde sağlanmalıdır. Yerel yönetim şebeke suyunun kalitesinin iyileştirmeye yönelik yatırımları artırmalı ve bu konuda tüketiciler bilgilendirilmelidir. Bununla birlikte, ambalajlı suyun ve şebeke suyunun kalitesi, insani tüketim amaçlı sular hakkında yönetmeliğine uygun standartlarda olup olmadığı yetkili kurumlarca denetiminin yapılması daha sıklaştırılmalıdır. Suyun kaynağından şişeleninceye kadar her aşamada eğitimli personel tarafından yapılan kontrollerin artırılması gerekmektedir. Suyun sağlık açısından önemini vurgulayan reklam ve yayınlar artırılarak, ilköğretim çağındaki çocuklara hem suyun insan sağlığı için önemini hem de doğal kaynakların israf edilmesi ve kirlenmesinin önüne geçilebilecek yayımlar yapılabilir. Ambalajlı sular tüketilinceye kadar hava ve su sızdırmayan kaplarda, kapağı kapalı ve güvenlik bandı zarar görmemiş bir şekilde serin, karanlık, kuru, yanında koku yapacak 913

10 maddelerden ve güneş ışığından uzak yerlerde muhafaza edilmeli, suyun berrak olmasına dikkat edilmelidir. Tüketicilerin ambalajlı su seçimini yaparken; satışa sunulan ambalajlı suların Sağlık Bakanlığı tarafından ithalat veya üretim izninin olması, marka adı, cinsi, üretim yeri ve tarihi dolum yeri adresi, analiz değerleri gibi hususların okunaklı ve sağlam bir şekilde etiketinin üzerinde bulunması gibi faktörlere önem vermeleri gerekmektedir. KAYNAKLAR Akgül, A., Çevik, O., İstatistiksel Analiz Teknikleri. Emek Ofset Ltd. Şti., İkinci Baskı, Ankara. Akhan, M., Bir Kaynak Suyu Tesisindeki Mikrobiyal Kontaminasyon Kaynaklarının İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Anonim, 2010a. Adrese dayalı nüfus sistemi veri tabanı. Türkiye İstatistik Kurumu, F&p_kod=2&p_yil1=2010&p_il1=60&desformat=html&ENVID=cevredb2Env ( ). Anonim, 2010b. Belediye su istatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu, ort=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.rdf&p_il1=60&p_ilce1=1679&p_kod=2&p_yi l=2010&p_dil=1&desformat=html ( ). Anonim, Sektör hakkında- Genel yapı ve rakamsal büyüklükler, Ambalajlı Su Üreticileri Derneği, ( ). Bayhan, M., Hançer, N., Biyokimya ve Besin Kimyası. Devlet Kitapları. İstanbul. Baş, T., Anket Nasıl Hazırlanır, Uygulanır, Değerlendirilir? Seçkin Yayıncılık, Genişletilmiş 6. Baskı, Ankara. İkikat Tümer, E., Birinci, A., Yıldırım Ç., Ambalajlı su tüketimini etkileyen faktörlerin belirlenmesi: Ankara İli Keçiören İlçesi örneği. Alınteri Zirai Bilimler Dergisi, 21(2), İnal, O., Konya İli Derebucak İlçesi Çamlık Kasabası Çevresi Kaynak Sularının Fiziksel, Kimyasal ve Mikrobiyolojik Özelliklerinin Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ. Tebbut, T.H.Y Basic Water and Wastewater Treatment. Butterworth and Co.Ltd., London. Varer Kutanis, V., Trabzon Bölgesinde Satışa Sunulan Ambalajlı Suların Mikrobiyolojik Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya Anabilim Dalı, Trabzon. 914