T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI (EĞİTİMDE PSİKOLOJİK HİZMETLER PROGRAMI)

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI (EĞİTİMDE PSİKOLOJİK HİZMETLER PROGRAMI) BİR MESLEKİ GRUP REHBERLİĞİ PROGRAMININ LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MESLEKİ KARARSIZLIK DÜZEYLERİNE ETKİSİ DOKTORA TEZİ Mehmet Ali Çakır Ankara Mayıs, 2003

2 ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI (EĞİTİMDE PSİKOLOJİK HİZMETLER PROGRAMI) BİR MESLEKİ GRUP REHBERLİĞİ PROGRAMININ LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MESLEKİ KARARSIZLIK DÜZEYLERİNE ETKİSİ DOKTORA TEZİ Mehmet Ali Çakır Danışman: Yrd. Doç. Dr. Metin Pişkin Ankara Mayıs, 2003

3 Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne Bu çalışma jürimiz tarafından Rehberlik ve Psikolojik Danışma Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ ÇALIŞMASI RAPORU olarak kabul edilmiştir. Başkan...(İmza) Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı Üye...(İmza) Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı Üye...(İmza) Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı Üye...(İmza) Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı Üye...(İmza) Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı Onay Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım..../.../20.. Akademik Unvan, Adı-Soyadı Enstitü Müdürü İmza... I

4 ÖNSÖZ Bireylerin vermiş oldukları kararlar, özellikle mesleki yönde vermiş oldukları kararlar, hem kendi gelişimlerini, hem de toplumların gelişimini önemli ölçüde etkilemektedir. Ülkemizde ortaöğretimde Lise I. sınıf, öğrencilerin ileride girmeyi düşündükleri meslekle ilgili alanı belirlemeleri gereken bir dönemdir. Bu dönmede öğrenciler, geleceklerine yön verecek mesleki kararlarını vermek zorundadırlar. Yapılan seçimler öğrencilerin mesleki ve eğitsel yaşamlarını önemli ölçüde etkilemektedir. Mesleki kararlarını vermek zorunda kalan lise öğrencilerinin bir bölümü bunu kısmen daha rahat yapsalar da, bir çok öğrenci karar verme aşaması öncesinde ya da karar verme sürecinde bir takım güçlüklerle karşılaşmaktadırlar. Mesleki kararsızlık yaşanan bu güçlükler sonucunda karşımıza çıkmaktadır. Öğrencilerin çoğu karar vermeleri gerektiğinin farkında olmakta ama bir türlü uygun bir karar veremeyip mesleki kararsızlıkla boğuşmaktadırlar. Bu gençlerin mesleki kararsızlık problemlerinin giderilerek, kendilerinden beklenen mesleki tutum ve davranışları kazanmalarına yardımcı olacak mesleki rehberlik çalışmalarına ihtiyaç vardır. Mesleki kararsızlığın çok boyutlu bir sorun olduğu unutulmadan, mesleki kararsızlık içinde bulunan bireyler üzerinde dikkatle durularak, bu sorunun giderilmesine çalışılmalıdır. Bu araştırmada, araştırmacı tarafından geliştirilen Mesleki Karar Envanteri kullanılarak genel lise I. sınıf öğrencilerinin mesleki kararsızlık düzeyleri saptanmış, ayrıca yine araştırmacı tarafından geliştirilen bir mesleki grup rehberliği programının bu öğrencilerin mesleki kararsızlık düzeyleri üzerindeki etkisi incelenmiştir. II

5 Araştırma süresince öneri ve katkılarının yanı sıra yakın ilgisini esirgemeyen, raporun her aşamasında beni yönlendiren, başta tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Metin PİŞKİN olmak üzere, Prof. Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK ve Yrd. Doç. Dr. Feride Bacanlı ya en içten teşekkürlerimi sunmak isterim. Verilerin toplanmasında gösterdikleri yardım ve ilgilerinden dolayı, araştırmaya katılan okulların yöneticilerine, öğretmenlerine, öğrencilerine; özellikle, deneysel çalışmalarımı yapma imkanı sağlayan Burdur Cumhuriyet Lisesinin yöneticilerine ve grup çalışmalarına katılan öğrencilere sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca araştırmanın başından bu yana araştırmamla ilgili istatistiksel işlemler ve SPSS programının kullanımında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Yrd.Doç.Dr. Saime SAYIN ve moral desteğini esirgemeyen başta Yrd. Doç. Dr. Hasan GENÇ olmak üzere tüm mesai arkadaşlarıma içten teşekkür ederim. Mehmet Ali ÇAKIR III

6 ÖZET BİR MESLEK GRUP REHBERLİĞİ PROGRAMININ LİSE ÖĞRENCİLERİNİN MESLEKİ KARARSIZLIK DÜZEYLERİNE ETKİSİ ÇAKIR MEHMET ALİ Doktora, Eğitimde Psikolojik Hizmetler Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd.Doç. Dr. METİN PİŞKİN Mayıs 2003, 157 sayfa Bu araştırmada, öğrencilerin mesleki kararsızlık düzeylerini tespit etmek amacıyla Mesleki Karar Envanteri geliştirilerek, mesleki grup rehberliğinin genel lise I. sınıf öğrencilerinin mesleki kararsızlık düzeylerine etkisi incelenmiştir. Araştırma, deney ve kontrol gruplu öntest ve sontest modeline dayalı deneysel bir çalışmadır. Araştırma öğretim yılı bahar döneminde Burdur Cumhuriyet Lisesinde öğrenim gören genel lise I. sınıf öğrencileri üzerinde yapılmıştır yaşları arasını kapsayan araştırmanın deney grubunu 10 erkek, 9 kız, kontrol grubu da yine 10 erkek, 9 kız öğrenci oluşturmuştur. Araştırmada öğrencilerin mesleki kararsızlık düzeylerini belirlemek amacıyla, araştırmacı tarafından 30 maddelik Mesleki Karar Envanteri geliştirilmiştir. Mesleki kararsızlık içinde bulunan bireyler Mesleki Karar Envanteri ile tespit edilerek, araştırmaya gönüllü olarak katılmak isteyen öğrencilerden, deney ve kontrol grupları oluşturulmuştur. Deney grubundaki öğrencilere 10 hafta süre ile haftada 1 saat mesleki grup rehberliği etkinlikleri uygulanmıştır. IV

7 Genel lise I. sınıf öğrencileri, bu dönemde kendi ilgi, yetenek ve meslek değerlerine uygun olarak ilgili dersleri ve eğitim alanlarıyla birlikte ileride yönelecekleri meslek alanlarını da seçmek zorundadırlar. Gözlemler bu dönemde öğrencilerin bir çoğunun mesleki kararsızlık ile karşı karşıya kaldıklarını göstermektedir. Araştırmada uygulanan mesleki grup rehberliği, mesleki kararsızlık içinde bulunan öğrencilerin, sağlıklı karar vermelerine yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiştir. Lise döneminde öğrencilerde görülen mesleki kararsızlık daha çok gelişimsel mesleki kararsızlıktır(grites, 1983; Stewart, 1995). Yani bu dönemde öğrenciler kendilerinden beklenen mesleki gelişim görevlerini yerine getirmedikleri için mesleki kararsızlıkla boğuşmaktadır. Bu nedenle geliştirilmiş olan mesleki grup rehberliği programında Super ve Overstreet (akt. Bacanlı, 1995) ın belirttiği Bir mesleki tercihini billurlaştırma mesleki gelişim görevine ilişkin mesleki tutum ve davranışlar dikkate alınmıştır. Aynı zamanda programın geliştirilmesinde özellik-faktör yaklaşımının yanı sıra sosyal öğrenme ve bilişsel kuramcıların mesleki kararsızlığın azaltılmasına yönelik görüşlerinden yararlanılmıştır. Ayrıca Bacanlı (1996) tarafından geliştirilen Bir mesleki grup rehberliği programı ve uygulama klavuzu undan yararlanılarak, Sampson ve ark.(1999) nın geliştirmiş oldukları Bilgi işleme kuramında problem çözme aşamaları bir grup oturumunda öğrencilerle tartışılmıştır. Bu uygulamada eklektik bir yaklaşımla rehberliğin bilgi verme fonksiyonu yanında, duygu ve düşüncelerin paylaşılmasına yer verilmiştir. Ayrıca, mesleki hipotetik vak alar tartışılmış, ev ödevi verme gibi tekniklere yer verilmiştir. Planlanan bu mesleki grup rehberliğinin öğrencilerin mesleki karar düzeylerini arttıracağı ve alanda yeni çalışmalara öncülük edeceği umulmaktadır. Bu programda özellik-faktör yaklaşımına ağırlıklı olarak yer verilmekle birlikte, eklektik bir yaklaşım V

8 benimsenmiş, grup tartışmaları, mesleki hipotetik vak alar, bilgi verme ve ev ödevi verme gibi teknikler yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Uygulanan mesleki grup rehberliği sonrasında, deney ve kontrol gruplarına ilişkin elde edilen bulgular 2x2 split-plot analizi ile test edilmiştir. Deney ve kontrol gruplarının Mesleki Karar Envanteri öntest ve sontest puanları arasında farklar bulunmuştur. Bu farkların uygulanan mesleki grup rehberliği programından mı, yoksa gruplardan mı kaynaklandığını belirlemek için Tukey in Gerçek Önemli Farklar Yöntemi kullanılmıştır. Bulgular deney grubunun Mesleki Karar Envanteri öntest ve sontest puan ortalamaları arasında.05 düzeyinde anlamlı bir farkın olduğunu göstermektedir. Buna karşılık, kontrol grubu Mesleki Karar Envanteri öntest ve sontest puanlarının ortalamaları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu bulgular deney grubu öntest ve sontest puanların ortalamaları arasındaki farkın uygulanan mesleki grup rehberliğinden ileri geldiğini kanıtlamaktadır. VI

9 ABSTRACT The main aim of the research was to determine the effect of a group guidance program on first year high school students career indecision level. Students career indecision levels were determined by applying a 30 items Career Decision Inventory. Then one group of undecided students attended a Career Group Guidance Program and their progress was monitored in order to understand whether this program helped to reduced students career indecision level. The author developed both, the inventory and the program. The research is an empirical study based on the pre-test and post-test model with experiment and control groups. The research was applied to Burdur Cumhuriyet High School s first year students during the spring semester of The experiment group included 10 male and 9 female students between to ages of and the control group had also 10 male and 9 female students of ages For 10 weeks, career group guidance activities were undertaken by the students of the experiment group for 1 hour per week. In this period, the students had to choose - keeping in mind their interest, talent, and career values the courses related to the career they want to pursue. Many of the students had difficulties in choosing a career field during this semester. The career guidance applied in this research has been developed with the purpose of aiding the students who are faced with uncertainty about what career to follow. The career indecision, as seen on high school students, is in most cases developmental indecision (Grites, 1983; Stewart, 1995). In other words, at this age, some students struggle with career indecision, because their development has not yet reach the prerequisite level of career related maturity that would VII

10 allow them to picture themselves within the workforce of their society. In order to help students clarify their career preferences, in the design of the program much emphasis was put on aiding the students to understand their aptitude, interests and work values. Besides the trait-factor approach, the opinions of social learning and information theorists on how to remove career indecision were taken into consideration for the development of the program. Also, the programs A career group guidance program and practice guide, developed by Bacanlı (1996) and Problem solving stages in information processing theory developed by Sampson et al. (1999) were used in some of the sessions. Even though the trait-factor approach has been mainly used in the career group guidance, the eclectic approach has also been followed. Career hypothetical case study, group discussion, supplying information and homework techniques have all been used during the career group guidance. After the application of the career guidance program, the findings for the experimental and control groups have been evaluated using split-plot analysis. Differences have been found between the Career Decision Inventory pre-test and the post-test results of the experimental and control groups. Tukey s Real Significant Difference Method has been used in order to figure out if these differences were the result of the application of the group guidance program or they stem from differences amongst the groups. According to the Tukey test results, the difference between the Career Decision Inventory pre-test and posttest points for the experimental group was significant at.05 level. In contrast, no statistically meaningful difference was found between the Career Decision Inventory pre-test and post-test results for the control group. These findings are proving the fact that the difference between the pre-test and post-test score averages come from the effect of the career group guidance programs applied. VIII

11 İÇİNDEKİLER Sayfa No Juri Üyelerinin İmza Sayfası I Önsöz II Özet IV Abstract VI İçindekiler VII Tablo ve Şekiller... XI BÖLÜM I... 1 Giriş... 1 Problem... 4 Amaç... 8 Araştırmanın Denencesi... 8 Tanım... 8 Sınırlılıklar... 8 Araştırmanın Gerekçesi ve Önemi 10 BÖLÜM II Konu İle İlgili Kuramsal Açıklamalar I.Meslek Seçiminde Gelişimsel Kuramlar Ginzberg e göre Mesleki Gelişim Super a Göre Mesleki Gelişim Holland a Göre Mesleki Gelişim II. Meslek Seçiminde Karar Kuramları Karar Verme Sürecine İlişkin Kuramsal Açıklamalar Hilton a Göre Karar Verme Gellat a Göre Karar Verme Bergland a Göre Karar Verme Littrel e Göre Karar Verme III. Meslek Seçiminde Bireysel Farklılıklar Karar Verme Stratejileri/Stilleri IX

12 Harren e Göre Karar Verme ve Mesleki Karar Verme Mesleki Kararsızlıkla İlgili Görüş ve Açıklamalar Mesleki Kararlılık Ve Kararsızlık IV. Mesleki Karar Vermede Öz-Yetkinlik Beklentisi Kuramı, Sosyal Öğrenme ve Bilişsel Kuramlar Öz-Yetkinlik Beklentisi Kuramı Krumboltz un Sosyal Öğrenme Kuramına Göre Mesleki Karar verme Mesleki Karar Vermede Ardışık Eleme Yaklaşımı Bilgi işleme Yaklaşımına Göre Mesleki Karar Verme Etkileşimli Mesleki Karar Verme Modeli Mesleki Kararsızlığın Ölçülmesinde İzlenen Kuramsal Yaklaşımlar Ve Geliştirilen Ölçme Araçları Mesleki Kararsızlık İle İlgili Yapılan Araştırmalar Mesleki Kararsızlık Ve Kaygı Mesleki Kararsızlık ve Kişilik Mesleki Kararsızlık ve Öz-yetkinlik Mesleki Kararsızlık Ve Deneysel Çalışmalar Mesleki Kararsızlık Ve Karar Verme Stratejileri Mesleki Kararsızlık Ve Cinsiyet Mesleki Kararsızlık Ve İşlevsel Olmayan Düşünceler.. 68 Türkiye de Yapılan Araştırmalar BÖLÜM III Yöntem Deney Ve Kontrol Gruplarının Oluşturulması Veri Toplama Aracı Mesleki Karar Envanterinin Geliştirilmesi Mesleki Karar Envanterinin Geçerliğine İlişkin Bulgular Yapı Geçerliği X

13 2. Madde Toplam Korelasyonları Maddelerin Ayırdedicilik Özelliği Geçerliği ve Güvenirliği Test Edilmiş Bir Başka Envanterle Karşılaştırma Mesleki Karar Envanterinin Güvenirliği Mesleki Grup Rehberliği Programının Geliştirilmesi ve Uygulanması Verilerin Çözümlenmesinde Kullanılan İstatistiksel Teknikler BÖLÜM IV BULGULAR BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA EKLER Ek 1. Madde ve Test Puanları Korelasyonu Ek 2. Madde Ayırdediciliği İle ilgili Olarak Yapılan t Testi Sonuçları Ek 3. Mesleki Karar Envanteri Ek 4. Mesleki Grup Rehberliği Programı Ek 4.2. Mesleki Hipotetik Vak a Ek 4.3. Meslek İnceleme Formu Ek 4.4. Mesleki Hipotetik Vak a Ek 4.5. Mesleki Hipotetik Vak a Ek 4.6. Amaçlarımız Ek 4.7. Amaç Belirlemede Ölçütler Ek 5. Uygulamaya Katılan Öğrencilerin Mesleki Grup Rehberliği İle İlgili Görüşlerinden Bazı Örnekler XI

14 TABLOLAR Sayfa No Tablo 1. Mesleki Karar Envanteri Faktör Analizi Sonuçları 80 Tablo 2. Mesleki Karar Envanteri Faktörlerinin Açıkladıkları Varyans Yüzdeleri Ve Özdeğerleri Tablo 3. Deney ve Kontrol Gruplarının Mesleki Karar Envanteri Öntest ve Sontest Uygulamalarından Aldıkları Puanlar 88 Tablo 4. Deney ve Kontrol Gruplarının Mesleki Karar Envanteri Öntest Ve Sontest Puanlarına İlişkin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapmaları Tablo 5. Deney Ve Kontrol Gruplarının MKE Öntest Ve Sontest Puanlarına İlişkin Varyans Analizi Sonuçları Tablo 6. Deney ve Kontrol Gruplarının MKE Öntest ve Sontest Puanlarının Ortalamaları Arasındaki Farkların Anlamlılığına İlişkin Tukey Testi Sonuçları ŞEKİLLER Şekil 1. Mesleki Karar Vermede Karar Vermiş-Karar vermemiş Durumu ve Kararlı-Kararsızlık Koordinat Ekseni Şekil 2.. Karar Vermiş-Karar Vermemiş Durumu Ve Kararlı- Kararsız Durumu Bölgelerinin Özellikleri Şekil 3. Bilgi İşleme Alanları Piramidi Şekil 4. İASDU Döngüsü Şekil 5. İyi Bir Kararın Verilebilmesi İçin Yapılması Gerekenler XII

15

16 1 BÖLÜM I GİRİŞ Toplumların gelişmesinde, nitelikli insan yetiştirme gereksiniminin büyük bir önem kazandığı günümüzde, öğrencilerin bütün yönleriyle tanınması ve mesleki gelişim görevlerini tamamlamaları eğitimin temel amacıdır. Çağdaş eğitim, öğrenciyi merkez alan bir eğitim anlayışını benimsemektedir. Günümüzde, konu alanlarından hız alan eğitim programları, yerlerini, öğrenciden hız alan eğitim programlarına bırakmıştır. (Kepçeoğlu, 1996). Bu nedenle, okullarda verilen eğitim, temel olarak bireylerin bütün yönleriyle gelişimini sağlamaya yönelik olarak verilmelidir. Ortaöğretim dönemi, gencin fiziksel, duygusal, sosyal ve mesleki gelişimi açısından büyük önem taşır. Bu nedenle ülkemizde mesleki rehberlik hizmetleri bu dönemde farklı bir önem taşımaktadır. Çünkü ülkemizde lise öğrencileri birinci sınıftan itibaren ileride girmek istedikleri meslekle ilgili alanı, son sınıfta ise yüksek öğretim programlarını ya da mesleklerini seçmek zorundadırlar. Genel lise I. sınıf öğrencileri ilgi, istek ve yeteneklerine uygun olarak ilgili dersleri ve ileride yönelecekleri meslek alanlarını seçmek zorundadırlar. Bu nedenle lise birinci sınıf, öğrencilerin, eğitimde bireysel özelliklerini dikkate alarak, gelecekte seçecekleri meslek alanlarına karar verdikleri bir dönemdir. Öğrencileri belli bir alana yöneltirken, onların bütün yönleriyle tanınması gerekmektedir. Yani öğrencilerin başta sağlık, yetenek, ilgi, başarı ve mesleki gelişim düzeyleri gibi özellikleriyle ilgili yeterli bilgi toplamadan onları yönlendirme mümkün görünmemektedir. Bugün ortaöğrenimde öğrenim görmekte olan öğrencilerin, yönlendirme hizmetlerinde karşılaşmakta oldukları en önemli problemlerden biri de mesleki gelişim görevlerini yerine getirmek ve kendilerine uygun bir alan seçmektir. Öğrencilerin ilgi, yetenek ve değerlerine uygun meslek tercihleri yapabilmeleri için meslek seçimine hazır olmaları gerekmektedir.

17 2 Bu dönemde gencin, kendi mesleki kararını verebilmesi ve kararlarının sorumluluğunu yüklenebilmesi için bu dönemde toplum tarafından kendisinden beklenen mesleki tutum ve davranışları kazanması gerekmektedir. Mesleki gelişim görevlerini yeterince kazanamamanın bireyin meslek kararını vermesini güçleştirdiği ileri sürülmektedir(crites, 1969; Luzzo, 1999). Gelişmiş ülkelerde meslek ve alan seçimi kararlarını verirken güçlük çeken öğrencilerin sağlıklı bir meslek seçimi yapabilmelerine yardımcı olacak mesleki rehberlik hizmetleri yoğun biçimde uygulanmaktadır. Ülkemizde ise bu tür uygulamaların sistemli ve yoğun bir şekilde yapıldığını söylememiz mümkün değildir. Alan ya da meslek seçimine yardım etmeye yönelik hizmetlerden zamanında gereği gibi yararlanamayan ergenlerin alan ya da meslek seçerken birtakım güçlüklerle karşılaşmaları kaçınılmaz bir olgudur. Karar verirken yaşanılan bu güçlükler, onların karar verme sorumluluğunu bir başkasına aktarmasına, geciktirmesine ve hatta karar vermekten kaçmasına yol açabilir. Bu da ergenin kendine uygun olmayan alan/meslek seçmesine sebep olabilmektedir. Verilen bu karar biçimi gelecekteki meslek yaşamlarınını da etkileyebilmektedir(gati ve Noa, 2001). Kişinin seçtiği meslekten doyum sağlaması, o kişinin yaşamında memnun olması ve kendine saygı duymasıyla yakından ilişkilidir. Freud tan, Adler ve Glasser e kadar bir çok teorisyen çalışmaya ve topluma yardım etmeye duyulan psikolojik gereksinimin, kişiliğin gelişimi ve iyi bir ruh sağlığının evrensel bir anahtarı olarak tanımlamışlardır. Bir kişinin mesleği toplumun geneline ne denli yarar sağlıyorsa, kişinin kendine saygısı da o denli yüksek olur, kişi yaşamından daha çok haz duyar, sosyal bağları artar ve yaşamı anlamlı olur. Bu kişi için çalışmak, bir eğlencedir ve aynı zamanda yaşamın diğer yönlerinden elde edilecek mutlulukları da destekleyen bir özellik taşımaktadır(mcintosh,2000). Dolayısıyla meslek seçimi kararı bireyin yaşamında verdiği kararlardan en önemlisidir diyebiliriz. Bu durumda lise öğrencilerinin mesleki karar verme becerilerinin geliştirilmesi, mutlu bir nesil yetiştirmek için oldukça önemlidir. Lise çağında öğrenciler birçok kararlar vermektedirler. Bunların en önemlilerinden biri de mesleki yönde vermiş oldukları kararlardır. Okullarda

18 3 yürütülen mesleki rehberlik çalışmalarının temel amaçlarından biri de öğrencilere belli mesleki kararı verme becerileri kazandırmaktır. Kazandırılan bu beceriler ile öğrenciler meslek alanlarına karar verecek, bu kararlarda onların ileride girecekleri eğitim kurumlarına ve meslek alanlarına geçişi sağlayacaktır.

19 4 Problem Teknolojik gelişmeler ve sanayileşme bireylerin mesleki yaşantılarını ve geleceklerini planlamalarını oldukça güçleştirmiştir. Mesleki gelişim uzun süreli bir dönemi içermektedir. Çocukluktan başlayarak, eğitim-öğretim yaşantıları süresince devam eden ve bir iş elde edip, emekliliğe kadar süren bir dönemi kapsamaktadır. Hiç bir meslek kalıtsal olarak bireyden bireye geçmemekte; eğitim-öğretim tek başına bir mesleği elde etmek için yeterli olamamakta; teknolojik gelişmeler ve ekonomik değişiklikler iş alanlarını önemli ölçüde değiştirmektedir. Bireyin birtakım mesleki kararlar verirken bütün bu değişim ve gelişmelerin farkında olması önemli bir gelişim görevidir. Meslek danışmanlarının birinci görevi de bu faktörleri göz önünde bulundurarak, bireylerin gerçekçi mesleki kararlar vermelerine yardımcı olmaktır(grant, 1968). İnsan, yaşamı boyunca çeşitli seçimler yapar. Mesleğini, yiyeceğini, giyeceğini, evini, eşini, arkadaşlarını vb. seçer. Meslek seçimi, insanın yaptığı bu seçimler arasında belki de en önemlisidir. Çünkü, insan mesleğini seçerken bir bakıma gelecekteki yaşamını da belirlemektedir. Öyle ki meslek seçimi kararı, kişinin o alanda ileride iş bulup bulamayacağını, işinden hoşlanıp hoşlanmayacağını, toplumda insan gücünün dağılımını etkiler. Hatta meslek seçimi, bir kişinin kiminle evleneceğini, dünya görüşünü, günlük yaşam biçimini ve alışkanlıklarını belli bir biçime sokan etkilere de sahiptir. İnsan yaşamında böylesine çok yönlü etkileri olan bir uğraşı alanının seçimi günümüzde güçleşen bir olgu haline gelmiştir. Çünkü, çağımızda bir yandan teknoloji ve endüstri alanındaki değişme ve gelişmeler toplumlarda yeni iş gruplarının ve mesleklerin ortaya çıkmasına, bunlar ise iş ve meslek yaşamında seçeneklerin artmasına, karmaşıklaşmasına neden olmaktadır. Öte yandan toplumlardaki hızlı demokratikleşme süreci insanın seçme özgürlüğü, seçeneklerin varlığı ve özellikleri ile sınırlı kalmaktadır ( Kuzgun 2000). Lise yılları boyunca, mesleki karar verme becerilerini geliştirmek, onlara götürülecek rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin en önemlileri

20 5 arasında yer almaktadır. Okullarda yürütülecek mesleki rehberlik hizmetlerinde de, öğrencilere mesleki karar verme bilgi ve becerilerini kazandırmaya ağırlık verilmelidir. Çünkü öğrenciler lise eğitimlerinden sonra devam etmek istedikleri yüksek öğretim ya da iş alanlarında da bu becerilere gereksinim duymaktadırlar. Ekonomik değişiklikler, iş bulmadaki zorluklar ve üniversiteye girme zorluğu, mesleki karar verme becerilerinin önemini daha da artırmaktadır. Verilen mesleki kararlar kişinin yaşam biçimini, iş ve meslek alanını da önemli ölçüde etkilemektedir. Belli bir problemin çözümüne yönelik gerçekçi bir karar, bireyin kendi içinde yaşadığı endişeyi ve karmaşayı azaltmakta, bunun sonucu olarak da mutlu olmasını kolaylaştırmaktadır. Uygun ve gerçekçi bir kararın verilmesi de doğru bilgilerin elde edilmesi ve elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi ile olanaklıdır. Karar verme davranışı, yaşamın her aşamasında kendini göstermektedir. Sağlıklı bir birey olmanın ölçütlerinden biri olan bireyin kendi kendisiyle barışık olma derecesi, verecek olduğu kararın sonucuna bağlı olduğu gibi karar sonrası yaşanması olası duygulara da bağlı olmaktadır. Karar öncesi ve sonrasında yaşanılan duygular her zaman olumlu olmamaktadır. Karar verme durumu, bir problemin ortadan kaldırılmasına yönelik olmakla birlikte başka sorunları da beraberinde getirebilmektedir. Bir mesleki tercihin uygulamaya konulma zamanı geldiğinde, bazı bireyler kendileri hakkındaki bilgilerin yetersiz olduğu durumlarda, meslekler hakkında bilgi eksikliğinden, kendileri için önemli diğer kişilerden gelen baskılar ve bir takım işlevsel olmayan düşünceler sebebiyle kararsız kalabilmektedirler. Bazı öğrenciler mesleki kararlarını verirken herhangi bir güçlükle karşılaşmazken, bazı öğrenciler kararsız kalmakta, şaşkınlığa düşüp bunalmakta ve bu seçimi bazen rastlantılara bırakmaktadır. Gati ve ark.(1996), mesleki karar verirken, herhangi bir problemle karşılaşmayan bireylerin aşağıda belirtilen özelliklere sahip olduklarını belirtmektedir. 1. Mesleki bir karar vermenin gerekliğinin farkındadır ve aynı zamanda bir karara varmak için isteklidir. 2. Doğru karar verme becerilerine sahiptir. Yani amaçlarına uygun kararlar vermek için sistematik bir yöntem izler.

21 6 3. Mesleki karar vermede karşılaşılan güçlüklerle mücadele etmede başarılıdır. 4. Mesleki kararsızlıkta kaldığı zamanlar, kararsızlığı gidermek için araştırıcı bir davranış sergiler. İlgili literatür incelendiğinde, bazı yazarlar kararsızlık durumunu bir kişilik özelliği olarak ele alıp ciddiyetle üzerinde durulması gereken bir konu olarak görmekte, bazı yazarlar ise gelişimsel bir süreç içersinde ele alıp geçici bir durum olarak değerlendirmektedirler. Kararsızlık ya bir özellik olarak ele alınıp incelenmekte ya da karar vermemiş olma hali gibi geçici bir durum olarak incelenmiştir. Geçici bir durum olarak değerlendirilen mesleki kararsızlığın, henüz bir meslek seçimi kararı vermemiş öğrencilerde, kendileri ve meslekler hakkındaki bilgi eksikliğinden kaynaklandığı bulunmuştur. Kişilik özelliği olarak kararsızlıkta ise düşük benlik algısı, kaygı, denetim odağının dışsal algılanması gibi özellikler bulunmuştur( Hartman ve Fuqua, 1983; Grites, 1983; Larson ve ark. 1988; Mc Auliffe, 1991). Mesleki kararsızlıkla ilgili en fazla araştırmanın lise öğrencileri üzerinde yapıldığı görülmektedir. Araştırma raporları ki ortaöğretim kurumlarına gelen öğrencilerin önemli bir bölümünün (bazı araştırmalarda bu oran %20 - %60 arasında değişmektedir) meslek seçimi ve alan seçimi konusunda kararsız kaldıklarını ortaya koymaktadır(luzzo, 1999) yaşlarındaki lise çağı öğrencilerinin karşılaşmış oldukları mesleki karar verme problemleri ile hali hazırdaki problemleri birçok araştırmaya konu olmuştur ve mesleki kararsızlıkla ilgili bir çok envanter geliştirilmiştir (Luzzo, 1999). Yurt dışında ergenlerin mesleki kararsızlıklarıyla ilgili birçok araştırma yapılmasına karşın, ülkemizde bu konuyla ilgili yapılmış araştırmalar oldukça sınırlıdır. Ülkemizde ayrıca mesleki kararsızlık konusunda geliştirilmiş bir envantere de rastlanmamıştır. Oysa, lise I.sınıf öğrencilerinin alan/meslek seçerken kararsızlık yaşadıklarına her geçen gün daha fazla rastlanmaktadır. Öğrencilerin bu dönemdeki seçimleri, mesleki geleceklerini de önemli ölçüde etkilemektedir. Birçok öğrenci, seçeceği alan ya da ileride gireceği meslek yaşantısı ile ilgili kararsızlıklara ve çelişik duygu ve düşüncelere

22 7 sahiptirler. Mesleki kararsızlık sorunu olan öğrencilerin sağlıklı karar verebilmelerine yardımcı olmak gerekmektedir. Bu yardımın okul rehberlik servislerine büyük görevler düşmektedir. Bunun için de genel lise I. sınıf öğrencilerinin mesleki karar verme düzeylerinin belirlenmesine, bunun için de ilgili ölçme araçlarına gereksinim vardır. Tanımlanan sorunun giderilmesi, bunun yanısıra mesleki kararsızlıkla başa çıkmaya yardımcı olacak yapılandırılmış ve sistematize edilmiş programların geliştirilmesine de gereksinim vardır. Yurt dışında yapılan çalışmalar incelendiğinde, mesleki karar vermeyle ilgili çok sayıda ölçme aracına rastlanmaktadır(örn: Mesleki Karar Ölçeği(Osipow ve ark. 1976), Mesleki Karar Vermede Yetkinlik(Taylor ve Betz, 1984), Mesleki Düşünceler Envanteri(Sampson ve ark. 1996) vb.). Mesleki karar verme konusunda yapılan çok sayıda betimsel ve deneysel araştırmalara, bireylere etkili mesleki karar verme becerileri kazandırmaya yönelik olarak geliştirilen çeşitli mesleki rehberlik programlarına ve mesleki danışma uygulamalarına rastlanmaktadır. Yapılan çalışmalar uygulanan bu programların etkili olduğunu ortaya koymaktadır(rayman ve ark., 1983; Egner ve Jackson, 1978; McAuliffe, 1991.vb.). Mesleki kararsızlık konusunda yurt dışında yapılan birçok çalışmaya ve geliştirilen ölçme araçlarına rağmen, ülkemizde mesleki kararsızlık sorununa yardımcı olmaya ve mesleki kararsızlığı ölçmek için geliştirilmiş ölçme aracına rastlanmamıştır. Bu nedenle bu çalışmada Lise I. Sınıf öğrencilerinin mesleki kararsızlık düzeylerini belirlemek için bir ölçme aracı geliştirilerek, öğrencilerin mesleki kararsızlıklarıyla başa çıkmalarına yardımı amaçlayan mesleki grup rehberliği programının etkililiği deneysel bir çalışmada test edilmeye çalışılmıştır.

23 8 Amaç Bu araştırmanın iki amacı vardır. Bunlardan birincisi, genel lise I. sınıf öğrencilerinin mesleki kararsızlık düzeylerini saptamaya dönük güvenilir ve geçerli bir ölçme aracı geliştirmektir. Araştırmanın ikinci amacı ise, geliştirilen mesleki rehberlik programının mesleki kararsızlık içinde bulunan öğrencilerin kararsızlık düzeylerini azaltmada ki etkisini incelemektir. Bu amacı gerçekleştirmek için araştırmada şu soruya yanıt aranmıştır: Uygulanan mesleki grup rehberliği sonucunda, deney grubundaki öğrencilerin mesleki kararsızlık düzeyleri ile, kontrol grubundaki bireylerin mesleki kararsızlıkları arasında bir fark var mıdır? Araştırmanın Denencesi Uygulanan mesleki grup rehberliği sonucunda, deney grubundaki bireylerin mesleki kararsızlık düzeyleri, kontrol grubundaki bireylerin mesleki kararsızlık düzeylerinden anlamlı derecede daha düşük olacaktır. Tanım Mesleki Kararsızlık: Bireyin meslek seçim aşamasında, kendisinden ya da çevresinden kaynaklanan bir takım engelleyici durumlar nedeniyle kendisine uygun bir mesleği seçememesi (Gati, 1996). Sınırlılıklar 1. Araştırmada deney ve kontrol gruplarını oluşturan öğrenciler yaşları arası genel lise birinci sınıfta öğrenim gören kız ve erkek öğrencilerdir.

24 9 2. Araştırmada elde edilen veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen Mesleki Karar Envanteri ile toplanmıştır. Bu nedenle elde edilen ölçümler bu ölçekle elde edilen puanlarla sınırlıdır. 3. Grup rehberliği uygulamaları haftada 60 dakika olmak üzere 10 oturum ile sınırlıdır.

25 10 Araştırmanın Gerekçesi ve Önemi Meslek seçimi, meslek gelişimi sürecinin en önemli aşamasıdır. Her gencin, belli bir dönemde, ilerde girmeyi düşündüğü mesleğini belirlemesi beklenir yaş diliminin ilk yılları kişinin ilgilerini, yeteneklerini ve değerlerini tanıdığı ve benlik kavramını geliştirdiği bir dönemdir. Ergenin, bu dönem içersinde cevap bulması gereken birçok soru vardır. Bunlardan bazıları, Çocuk mu yoksa yetişkin miyim?, Bir gün baba ya da anne olacak mıyım?, Başarılı mı yoksa başarısız mı olacağım?, Hangi mesleği seçeceğim?, Bir iş bulabilecek miyim?. Bütün bu soruları ve duyguları açığa çıkarmada, çözümlemede psikolojik danışmanlara, öğretmenlere ve ana-babalara büyük görevler düşmektedir. Bu dönemde, gencin, meslek alanları arasında bir ya da birkaçına yönelerek meslek tercihlerini billurlaştırması ve bir ya da birkaç meslek alanına yönelmesi beklenir(super ve Overstreet, 1960 akt. Bacanlı, 1995). Ancak bu dönemde spesifık bir meslek adının belirlenmesi beklenmemektedir (Kuzgun, 1983). Başlangıçta yapılan bu tercihler çok genel ve karışık olabilmektedir. Ancak bireyin kendisi ve çevresiyle ilgili bilgileri arttıkça, bu eğilimlerini doğru bir biçimde değerlendirerek, gerçekçi kararlar verebilmesi beklenmektedir. Yerinde ve doğru karar verebilmek için kişinin önce seçenekleri algılayabilmesi, sonra da kendi gereksinimleri ile seçenekler arasındaki ilişkiyi kurabilmesi gerekmektedir. Bu ilişkiyi kurmayı başaran kişi, duyduğu gereksinimi hangi seçeneğin en iyi biçimde karşılayabileceğine karar vermede güçlük çekmeyecektir. Ülkemizde genel lise öğrenimine devam eden öğrenciler Lise I. sınıftan sonra ilgi, yetenek, istek, mesleki değerleri ve gereksinimleri doğrultusunda ileride yönelecekleri meslek alanını, bu alan ile ilgili seçimlik dersleri seçmek ve gelecekteki mesleklerinin ne olacağına karar vermek zorundadırlar. Öğrenciler ilgi, yetenek ve meslek değerlerinin yanı sıra başka etmenlerin de etkisinde kalarak bu alanlardan birini seçmektedirler. Bu seçimler aynı zamanda ileride gireceği yüksek öğretim programlarını ve

26 11 mesleklerini de büyük ölçüde belirlemektedir. Lise öğreniminde seçilen alana uygun yükseköğretim programlarını seçme işlemleri ise lise III. sınıfta yapılmaktadır. Seçilen alan dışında farklı yüksek öğretim programlarına girmek hemen hemen olanaksız gibidir. Bu nedenle öğrencilerden mesleki tercihlerini genel lise I. sınıfta, yaklaşık yaşlarında billurlaştırmaları istenmektedir. Bu dönemdeki öğrencilerden gerçekçi birtakım kararlar vermelerini beklemek oldukça zordur. Yine de bazı öğrenciler gerçekçi birtakım mesleki kararlar vererek tercihlerini yapıp eğitim-öğretim hayatına devam ederlerken, birçoğu mesleki kararsızlık içinde bocalamaktadırlar. Kişinin henüz hazır değilken bir alan seçimi yapması, o kişinin ileride daha olumsuz yaşantılarla karşılaşmasına neden olabilecektir. Bu nedenle meslek seçimi aşamasında kararsızlık yaşayan öğrencileri tespit ederek bu öğrencilerin kararsızlıkla başa çıkmalarına yardımcı olmak hem mutlu bir nesil yetiştirmek hem de iş verimi açısından önemlidir. Bu nedenle eğitimde yürütülen mesleki rehberlik hizmetlerinin temel amaçlarından biri de öğrencilere kendi özelliklerine uygun mesleki karar vermelerine yardımcı olmaktır. Öğrencilerin meslek seçimlerine yardımcı olmak amacıyla, yurt dışında mesleki karar vermede güçlük çeken öğrenciler üzerinde uygulanan mesleki grup rehberliği, grupla mesleki danışma, meslek çalışma grupları ve bireysel meslek danışmanlığı/rehberliği hizmetlerinin öğrencilerin mesleki kararları üzerinde önemli ölçüde etkili olduğu gözlenmiştir (Hodkinson,1995; Matre ve Cooper,1984; Hartman,1983 ; Savickas,1990). Etkili karar verme yöntemlerinin öğretilmesinde psikolojik danışma ve rehberlik uzmanlarına önemli görevler düşmektedir. Çünkü psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin temel amacı bireylerin sağlıklı kişilik geliştirmelerine ve karar verme sorunlarına yardımcı olmaktır(kuzgun, 2000). Aynı anda birçok kişiye birden hizmet verilebilen grupla mesleki rehberlik uygulamaları bu konuda önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle ülkemizde ders ve meslek seçme durumuyla karşı karşıya olan öğrencilerin tutarlı ve kararlı seçimlerde bulunabilmesi için yapılandırılmış özel mesleki rehberlik programlarına gereksinim vardır.

27 12 İlgili literatür incelendiğinde, ülkemizde öğrencilerin mesleki kararsızlıklarını ölçen bir araca rastlanmamıştır. Ancak, öğrencilerin genel karar verme davranışları ve kararsızlıkları üzerine yapılan çalışmalar, ve geliştirilen ölçme araçları bulunmaktadır. Ülkemizde karar stratejilerini ölçmeyi amaçlayan bir ölçme aracı Kuzgun (1992) tarafından geliştirilmiştir. Kuzgun un karar stratejileri ölçeği birbirinden bağımsız karar stratejilerini ölçmektedir. Güçray (1996) tarafından Türkçe ye uyarlaması yapılan Karar Verme Davranışları Ölçeği ( Decision Behavior Questionnaire) ise karar vermede öz saygı, stres ve karar verme stillerini ölçmektedir. Kuzgun ve Bacanlı (1995) tarafından geliştirilen Mesleki Olgunlık Ölçeği ise mesleki kararsızlıkla ilişkili bir değişken olan mesleki olgunluğu ölçmektedir. Bacanlı (2000) tarafından geliştirilen Kararsızlık Ölçeği ise kişisel kararsızlık sorunu olan bireylerin nasıl karar verdiklerini, kararsızlık örüntülerini ve kararsızlık düzeylerini ölçmeye yönelik bir envanterdir. Envanter iki alt ölçekten oluşmaktadır. Bunlar: Kişisel Araştırıcı Kararsızlık ve Kişisel Aceleci Kararsızlıktır. Ancak bu ölçme aracının da mesleki kararsızlığın bir boyutu olan kişisel kararsızlığı ölçmektedir. Dolayısıyla ülkemizde mesleki kararsızlığı tümüyle ölçmeyi amaçlayan bir ölçme aracına gereksinim vardır. Bu araştırmada ise alan/meslek seçerken kararsızlık sorunu olan lise öğrencilerin mesleki kararsızlıklarını ölçmeyi amaçlayan bir aracın geliştirilmasi amaçlanmıştır. Bu aracın ülkemizdeki lise öğrencilerinin alan/meslek seçerken yaşadıkları kararsızlıklarının düzeylerini belirlemede yardımcı olacağı düşünülmektedir. Bu araştırmada ayrıca alan/meslek seçerken kararsızlık yaşayan öğrencilerin, mesleki kararsızlıkla başa çıkmalarına yardımcı olmayı amaçlayan bir mesleki grup rehberliği programı geliştirerek bu programın mesleki kararsızlık sorunu olan öğrencilerin kararsızlıklarıyla başa çıkmalarında etkili olacağı düşünülmektedir. Lise döneminde öğrencilerde görülen mesleki kararsızlık daha çok gelişimsel mesleki kararsızlıktır(grites, 1983; Stewart, 1995). Yani bu dönemde öğrenciler kendilerinden beklenen mesleki gelişim görevlerini yerine getirmedikleri için mesleki kararsızlıkla boğuşmaktadırlar. Bu nedenle geliştirilmiş olan mesleki grup rehberliği programında Super ve Overstreet

28 13 (akt. Bacanlı, 1995) ın belirttiği bir meslek tercihini billurlaştırma gelişim görevine ilişkin mesleki tutum ve davranışların kazandırılması amaçlanmıştır. Bunun yanısıra programın geliştirilmesinde özellik-faktör yaklaşımı ile sosyal öğrenme ve bilişsel kuramcıların( Mitchell ve Krumboltz, 1987; Sampson ve ark. 1996) mesleki kararsızlığın azaltılmasına yönelik görüşlerinden de yararlanılmıştır. Program geliştirilirken Bacanlı (1996) tarafından geliştirilen Bir mesleki grup rehberliği programı ve uygulama klavuzu undan yararlanılarak, Sampson ve ark.(1999) nın geliştirmiş oldukları Bilgi işleme kuramında problem çözme aşamaları bir grup oturumunda öğrencilerle tartışılmıştır. Bu uygulamada eklektik bir yaklaşımla rehberliğin bilgi verme fonksiyonu yanında, duygu ve düşüncelerin paylaşılmasına yer verilmiştir. Yine, Bacanlı (1996) nın programındaki mesleki hipotetik vak alar tartışılmış, ev ödevi verme gibi tekniklere yer verilmiştir. Planlanan bu mesleki grup rehberliğinin öğrencilerin mesleki kararsızlık düzeylerini azaltacağı ve alanda yeni çalışmalara öncülük edeceği umulmaktadır.

29 14 BÖLÜM II KONU İLE İLGİLİ KURAMSAL AÇIKLAMALAR Bu bölümde meslek seçimi ile ilgili kuramsal açıklamalar, bir karar verme süreci olarak meslek seçimi ve mesleki kararsızlık konuları ile ilgili kuramsal açıklamalara yer verilecektir. I. Meslek Seçiminde Gelişimsel Kuramlar Meslek seçimini açıklamaya yönelik ilk kuramsal açıklamalar, Parsons un Bir Meslek Seçimi (Choosing a Vacation, 1909) adlı kitabında açıkladığı ilke ve yöntemlere dayanan özellik-etmen (trait and factor) yaklaşımıdır. Bu yaklaşım, mesleki rehberliği, bireylere onların ilgi, yetenek vb. özellikleri ile mesleklerle ilgili bilgi verme olarak görüyordu. Yani Parsons meslek seçimini bireyin psikolojik özellikleriyle mesleklerin gerekleri arasındaki uyumun bir işlevi olarak ele alıyordu (Osipow ve Fitzgerald, 1996) lerden sonra meslek seçme sorununa gelişimsel bir süreç olarak bakılmaya başlanmıştır. İş arayan bir kimseyi uygun bir işe yerleştirme tekniklerini araştıran uğraşı psikolojisi (Occupational Psychology) yerini, kişini kariyerini inceleyen meslek psikolojisi ne ( Career Psychology) bırakmıştır. Mesleki gelişim süreci sadece seçim sürecini içeren bir sistem değildir. Aynı zamanda meslek seçimine ilişkin gerekli becerilerin ve eğitimin elde edilmesi, iş arama, işe girme ve uyum süreçlerini içeren ayrıntılı bir sistemdir. Meslek seçimi bir kerelik bir edim değil, bir süreç olarak ortaya çıkar(ültanır, 2002). Mesleki gelişim süreci, çocuklukta bir meslek fikrinin oluşmaya başlamasından itibaren, yetişkinlikte bir meslek sahibi oluncaya kadar geçen gelişim evrelerini kapsar. Artık günümüzde, bireyin bir meslek seçmesinin bir anda verilen bir karar olmadığı, mesleki gelişim süreci içersinde biçimlenip ortaya çıktığı kabul edilen bir anlayıştır. Her bir gelişim

30 15 düzeyinde bireylere sunulacak yardım hizmetleri de farklılık gösterecektir. Bu nedenle mesleki gelişim aşamalarının bilinmesi büyük önem arz etmektedir. Isaacson a göre mesleki gelişim süreci 5 aşamadan oluşmaktadır (Akt.Yeşilyaprak, 2000). 1. Uyanış ve Farkında Olma (Awareness): Bu dönem çocukta meslek bilincinin oluşmaya başladığı dönemdir. Okul öncesi dönemden başlayarak ilkokul dönemini kapsar (5-12 yaş arası ). Çocuk bu dönemde, çevresindeki insanların farklı uğraşları olduğunu, çeşitli mesleklerin varlığını görmeye ve anlamaya başlar. İlkokulun son yıllarında ise çocuk, kendisi ve diğer insanlar arasında ilgiler, yetenekler, amaçlar ve güdülenme yönünden farklılıkların ve benzerliklerin farkına varmaya başlar. 2. Meslekleri Keşfetme ve Araştırma (Exploration): Bu dönem ortaokul yılları olan yaşlarını kapsar. Çocuk bu dönemde kişilerin ve mesleklerin ortak olan yönlerini ve farklı nitelikleri üzerinde daha çok bilgi sahibi olmaya, yeni yönleri keşfetmeye ve anlamaya başlar. Meslekleri keşfetme, inceleme ve araştırma dönemi bir bakıma çoğumuz için ömür boyu sürer. 3. Karar Verme (Decision Making): Gencin lise yıllarını, yaşlarını kapsayan bu dönemde birey artık kendisi ve meslekler hakkında oluşturduğu algılara dayanarak, bilgileri değerlendirir, eşleştirmeye, birbirine uydurmaya ve geleceğine ilişkin idealler oluşturmaya başlar. Bu ideal ve düşünceler başlangıçta geçici olabilir ancak genç giderek daha açık ve temel bir plan yapmaya başlar ve mesleki kararını oluşturur. 4. Hazırlık (Preparation): yaşları arasını kapsayan bu dönemde birey, seçtiği alan, okul veya yaptığı etkinliklerle mesleğe hazırlanmaya başlar. Meslekle ilgili beceriler geliştirmeye, bilgi birikimi oluşturmaya ve o alanda mesleki tutumlar geliştirerek mesleği icra etmeye hazır duruma gelir. Aynı zamanda o meslek alanında iş araştırmaya başlar ve hazırlık dönemini uzatarak sürdürebilir.

31 16 5. İşe Girme (Yerleşme) (Employment): Bireyin iş dünyasında yerini alarak çalışmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde birey kazandığı bilgi ve becerileri uygulama alanına koyar. Mesleği icra ederken bir yandan da mesleki gelişimini sürdürür. Ginzberg e Göre Mesleki Gelişim Meslek seçimine gelişimsel bir süreç olarak bakan Ginzberg ve arkadaşlarına göre meslek seçimi, yalnızca belirli bir anda gerçekleşen bir olay değil, çocukluktan ergenliğe oradan da erken yetişkinliğe uzanan geniş bir dönemi kapsayan gelişimsel bir süreçtir. Bu kuramın üç temel özelliği vardır (Ginzberg, 1952). a) Meslek seçimi bir süreçtir b) Bu süreç büyük ölçüde geri dönülemezdir c) Seçim süreci daima bir uzlaşmayı içerir Ginzberg, mesleki karar verme sürecini fantezi, geçici ve gerçekçi olmak üzere üç dönemde incelemiştir. Fantezi dönemde seçimler hayali ve oyuna yöneliktir. Çünkü çocukların gerçeklik algıları tam olarak gelişmemiştir yaşlarını kapsayan geçiş döneminde gençler ilgi, yetenek ve mesleki değer yargılarının farkına vararak daha gerçekçi seçimler yapmaya hazırdırlar. Gerçekçi dönemde ise birey geçirmiş olduğu çeşitli yaşantılarla birlikte kendi kişisel-sosyal özelliklerini de dikkate alarak tercihlerini uygulamaya koyabilmektedir (Ireh,2000). Super a Göre Mesleki Gelişim Super(1957) a göre benlik kavramı bir kimsenin kendini nasıl gördüğüdür. Bireyin benlik kavramı çevresiyle etkileşimle, belli durumlarda, belli bir fonksiyonda bulunmakla gerçekleşir. Bireyin benlik kavramı meslek seçimini etkiler. Super a göre mesleğe karar verme, belli bir gelişim süreci içinde bireyle çevrenin etkileşimi sonucu oluşan benlik kavramının bir mesleğe yansıması ve ifadesidir. Mesleki gelişim devamlı bir süreç, meslek seçimi ise bir sentez yapma işidir. Bu kurama göre bireylerin mesleki gelişimlerinde onların yetenek, ilgi ve benlik kavramlarının önemli bir yeri bulunmaktadır. Ailenin ekonomik düzeyi, bireyin karşılaştığı fırsatlar ve birey ile çevre arasındaki ilişki meslek seçiminde önemli bir etkiye sahiptir. Mesleki gelişim süreci türlü dönemlerden geçerek zamanla ve yeni yaşantılarla

32 17 değişmektedir. Bu gelişim dönemleri şunlardır (Super, 1957): 1. Büyüme evresi ( 0-14 yaş): a)hayal Basamağı ( 4-10 yaşlar) b)ilgi Basamağı (11-12 yaşlar) c)yetenek Basamağı (12-14 yaşlar) 2. Araştırma evresi ( yaş):; a) Deneme Basamağı (14-17 yaşlar) b) Geçiş Basamağı (18-21 yaşlar) c) Sınama ve İzleme Basamağı (22-24 yaşlar) 3. Yerleşme evresi ( yaş): Sınama Basamağı (25-30 yaşlar) a) Sağlamlaştırma Basamağı (31-44 yaşlar ) 4. Koruma evresi ( yaş):. 5. Çöküş evresi ( 65 yaş ve sonrası): a) Yavaşlama basamağı ( yaşlar) b) Emeklilik basamağı (71yaş ve sonrası) Bireyin gelişiminin bütün yönleri gibi mesleki gelişim de yaşamın ilk yıllarından başlayıp, yaşamın sonuna kadar devam eden bir süreçtir. Genel gelişimin önemli yaşam dönemleri olduğu gibi, mesleki gelişimin de her biri belli özellikler tarafından tanımlanan mesleki yaşam dönemlerine bölünmüştür. Super (1963), meslek örüntüsü çalışmalarının sonuçlarına dayanarak, her döneme uygun mesleki gelişim görevlerini belirleyerek, açıklamışlardır. Super a göre yaş arası mesleki gelişim görevleri şunlardır: 1. Bir mesleki tercihi billurlaştırma 2. Bir mesleki tercihi sınırlandırarak belirleme 3. Bir mesleki tercihi uygulamaya koyma 4. Bir meslekte yerleşme 5. Meslekteki durumu sağlamlaştırarak ilerleme Genel lise birinci sınıf öğrencileri araştırma evresinin deneme basamağında(14-17 yaşlar) bulunan öğrencilerdir. Bu dönem öğrencileri Super ve Overstreet (Akt. Bacanlı, 1995) tarafından belirlenen Bir mesleki tercihi billurlaştırma mesleki gelişim görevine ilişkin mesleki tutum ve

33 18 davranışları yerine getirmek durumundadırlar. Bu döneme ait mesleki tutum ve davranışlar şunlardır: 1. Bir mesleki tercihi billurlaştırma gereğinin farkında olma 2. Meslek seçiminde gözönüne alınacak faktörlerin farkında olma 3. Meslek seçiminde hedefleri etkileyebilecek faktörlerin farkında olma 4. Meslek seçiminde şimdi ve gelecek arasındaki ilişkinin farkında olma 5. Tercih edilen meslekle ilgili bilgi edinme 6. Tercihedilen mesleği planlama 7. İlgi ve değerleri farklılaştırma 8. Meslek seçiminde kaynakları kullanma Mesleki gelişim görevlerini yerine getirme mesleki olgunluk kavramını ortaya çıkarmıştır. Mesleki olgunluk, araştırma döneminden çöküş dönemine kadar uzanan mesleki gelişim doğrusu üzerinde yer alır. Aynı zamanda gelişimin derecesini belirlemede kullanılır(super, 1957). Mesleki gelişim doğrusu üzerinde yer alan mesleki olgunluk sadece gelişim dönemlerinde oluşan davranışların tüm birimleriyle değil, ama belli bir yaşam döneminin gelişimsel görevleriyle başa çıkmada ortaya konan davranışların daha arıtılmış ve daha küçük birimleri ile tanımlanabilir. Bireylerin mesleki olgunluk düzeyleri onların aynı zamanda mesleki kararlarını vermeyi de önemli ölçüde etkilemektedir. Mesleki olgunluğun düşük olması bireyin uygun bir mesleki karar verebilmesi için gerekli olan davranışları henüz kazanamadığını göstermektedir. Holland a Göre Mesleki Gelişim Holland(1973), meslek seçimi kararı veren kişiler üzerinde yapmış olduğu gözlemler ve eğitim, ordu ve psikiyatri ile ilgili kurumlarda meslek danışmanlığı yaparken edinmiş olduğu deneyimlerden yola çıkarak, bireylerin içinde bulundukları mesleki çevrelerin çeşitli gruplarda toplanabileceğini öne sürmüştür. Bireylerin meslek seçimlerinde bulundukları çevrenin büyük bir etkisi olduğunu gözlemlemiştir. Yine kişilik özelliklerinin ve bireyin kendini görüş algısının meslek seçiminde etkili olduğunu öne sürmüştür. Bireylerin çevre ile etkileşimde bulunarak geliştiklerini ve her bir

34 19 kişilik özelliğinin de çeşitli gruplar altında sınıflandırılabileceğini belirtmiştir. Holland, bireyin kişilik özelliklerini ve çevreyi 6 grupta sınıflandırmıştır. Yani birey ve meslekler bu 6 grup içinden birinde bulunabilmektedir. Holland(1973) a göre kişilik özellikleriyle mesleki yönelişler, diğer bir deyişle, meslekler arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Bu kuram, kişilik dinamiği ile mesleklerin yürütüldüğü çevre veya mesleklerin gerektirdiği etkinlikler arasındaki ilişkiye dayanır. Meslek seçimi kişiliğin yansıması, bireyin çevre ile ilişkisinde benimsediği uyum yönteminin bir mesleki etkinlik alanında ifadesini bulmasıdır. Holland 6 kişilik tipi ve buna uygun 6 tür mesleki çevre tanımlamıştır. Bunlar; 1. Gerçekçi, 2. Araştırıcı, 3. Sosyal, 4. Girişimci, 5. Geleneksel, 6. Sanatçı. Bireyler meslek seçimi yaparken kendi kişilik tiplerine uyan ve kendi uyum oryantasyonları ile bağdaşan meslekleri seçme eğiliminde olurlar. Mesleklerin kalıplaşmış olan belli özellikleri bireylerin kararlarını etkiler. Holland a göre mesleki kararsızlık bireyin yapmış olduğu seçim ile kişilik tipinin uyuşmamasında karşımıza çıkmaktadır. Meslek seçimini gelişimsel bir süreç olarak gören kuramcılar değerlendirildiğinde, meslek seçimi, çocukluktan bir meslek fikrinin oluşmasıyla başlayıp, o mesleği elde edip emekliliğe kadar devam eden bir gelilşim sürecinde ele alınıp incelenmiştir. Bu süreç içersinde bireyin kişilik özellikleri ve çevresel faktörlerde mesleki gelişimde önemli etkiye sahiptir. II. Meslek Seçiminde Karar Kuramları Bu bölümde karar verme sürecine ilişkin kuramsal açıklamalar ile meslek seçimini bir karar verme süreci olarak görüp geliştirilen yaklaşımlar özetlenecektir. Karar Verme Sürecine İlişkin Kuramsal Açıklamalar Yukarıda açıklanan kuramlar, meslek seçimini, bireyin çevresiyle uyumunu sağlayarak cinsiyet, kültür, insan ilişkileri, değerler, toplumsal uyum, yetkinlik, meslek kimliği kazanma ve meslek olgunluğu gibi değişkenler ile açıklamaya çalışmışlardır. Bazı araştırmacılar ise meslek seçimini ve gelişimini bir karar verme süreci olarak ele alıp

35 20 değerlendirmektedirler. Bu süreçte bireyler seçeneklerle ilgili bilgi toplar, onları gözden geçirir ve sonuçta bir karar verirler. Birey, doğumundan ölümüne kadar geçen süre içinde, sürekli olarak karar vermesini gerektiren problem durumlarıyla karşılaşmaktadır. Bu bağlamda, karar verme gelişimsel bir olgu olarak ele alınmaktadır. Verilen kararların niteliği ve niceliği, bireyin içinde bulunduğu gelişim dönemine ve karar verilmesini gerektiren durumun özelliklerine göre değişmektedir. Mesleki karar verme süreci yoğun bir çaba gerektirmektedir. Bireyler daha çok araştırma yapmaları ve daha çok çalışmaları gereken bir düşünce yapısına girmeleri için yönlendirilmelidir. İnsan gelişiminin her döneminde var olan karar verme, özellikle ergenlik döneminde daha da önem kazanmaktadır. Uygun ve sağlıklı kararlar verebilme, sağlıklı bir ergenin en önemli özelliklerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Ergenlik döneminde verilen kararlar, bireyin sağlığı, mesleği, psikolojik uyumu ve sosyal kabulü üzerinde yaşamı boyunca etkili olabilecek doğurgulara sahiptir. Ergenlik döneminde alınan kararlar yaşamı biçimlendirebilmekte, genişletebilmekte ve hatta sınırlandırabilmektedir yaşlarındaki gençler problem durumlarına alternatif çözümler oluşturma ve sorunlarını soyut olarak inceleyebilme yeterliliğine sahip olmaktadırlar (Mann ve ark. 1989). Yaşı ileri olan ergenler, daha çok seçenek oluşturabilmekte, geleceğe yönelik sonuçlara daha fazla önem vermekte, uzmanlara daha çok başvurmakta ve verilen tavsiyelerin doğurgularının daha çok farkında olmaktadırlar (Kuzgun, 1992). Hilton a Göre Karar Verme Hilton (1962) a göre, bireyin bir karar verebilmesi için karar vermesini gerektiren bir takım değişikliklerin olması gerekmektedir. Bu değişiklikler bir takım tutarsızlıklara yol açacaktır. Dolayısıyla birey yeni bir karar almak durumundadır. Hilton geliştirilmiş olan karar kuramlarının, bireylerin mesleki karar verme davranışlarını açıklamada yeterli olmadığı görüşünü savunarak, mesleki karar vermeyle ilgili kuramsal çalışmaları incelemiş ve beş farklı karar verme modeli olduğunu belirtmiştir. Bunlar: bireyin kişisel yüklemelerine en iyi karşılık veren meslekleri seçtiği yükleme-eşleme modeli (attribute-matching model); bireyin gereksinimlerini karşılayan