Öğretim İlke ve Yöntemleri

Transkript

1 Kuramdan Uygulamaya Öğretim İlke ve Yöntemleri Prof. Dr. Mehmet Taşpınar 8. Baskı

2 Prof. Dr. Mehmet Taşpınar Kuramdan Uygulamaya ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 8. Baskı: Ekim 2017, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: Faks: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No:26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Öğretmenler kullandıkları öğretim yöntemleri ile eğitim ortamlarında etkin biçimde yer alırlar. Uzun yıllar etkisini devam ettiren öğretmen merkezli eğitim ortamında öğrenci pasif, kendine sunulanı tartışmasız kabul eden bir konumda yer almıştır. Öğretmen ise ortamın tek hakimi, her türlü düzenlemeyi yapan, öğrenciler adına her türlü kararı veren bir kişidir. Ancak günümüzde bu tür bir ortam tasarımı geçerliliğini yitirmiştir. Artık öğrenci merkezli eğitim ortamları oluşturmak esastır. Günümüzde öğretmen rollerinde de önemli değişimler yaşanmaktadır. Artık öğrencinin, bilginin pasif bir alıcısı olmadığı, öğrenci özelliklerinin iyi belirlenmesi gerektiği, öğrenmenin doğasına uygun bir ortam tasarımının yapılmasının zorunlu olduğu bir gerçektir. Bu bağlamda öğretmenlerin kullandığı öğretim yöntemleri de her geçen gün çeşitlenmekte ve karmaşıklaşmaktadır. Bu açıdan öğretmenlerin çağdaş öğretim yöntemlerini bilen ve uygulayan bireyler olarak yetiştirilmesi gereklidir. Öğretmen yetiştirme sistemimizde öğretim yöntemlerinin genel olarak teorik bir içerik yapısı ile öğretmenlere öğretilmeye çalışıldığı söylenebilir. Bir başka deyişle, yöntemler anlatım yöntemiyle öğretilmeye çalışılmaktadır. Oysa yaparak-yaşayarak öğrenme esas olduğu günümüzde, öğretmenlerin söz konusu yöntemleri yaparak yaşayarak öğrenebildikleri öğretim ortamlarında yetiştirilmesi gereklidir. Bu ihtiyaçtan yola çıkılarak yazılan bu kitapta, öğretim yöntemleri ve teknikleri kuramsal olarak açıklanmış, bunun yanı sıra örnek olaylar ve uygulamalı çalışmalara, aktif öğrenme anlayışı içinde yer verilmiştir. Bu tür bir içerik oluşturmanın amacı, öğretmen adaylarının öğretim yöntemlerinin nasıl uygulandığını yaparak yaşayarak öğrenmelerine destek sağlamaktır. Kitabın sürekli geliştirilmesi gerektiği bir gerçektir. Bu nedenle siz değerli eğitimcilerin ve öğrencilerimin katkılarına her zaman ihtiyaç vardır. Bu konudaki her türlü eleştiri ve katkılarınızı bekler ve kitabın öğretmen yetiştirme sistemimize katkı sağlamasını dilerim. Ankara Prof. Dr. Mehmet TAŞPINAR

4 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii İçindekiler...v 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR Giriş...1 Eğitim...1 İnformal Eğitim ve İnformal Öğrenme (Informal Education and Informal Learning)...3 Öğretmen Yeterlilikleri...5 Öğrenme...8 Öğrenmeyi Öğrenme...10 Eğitim Programı...10 Öğretim Programı...10 Ders Programı...10 Örtük Program (hidden curriculum, gizli müfredat)...11 Öğretim Modeli...12 Öğretim Stratejisi...12 Öğretim Yöntemi...17 Öğretim Tekniği...18 Özet...19 Değerlendirme Soruları BÖLÜM EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME SÜRECİ Giriş...27 Program geliştirme kavramı...27 I. Program Geliştirmede Planlanma ve Organizasyon...30 II. İhtiyaç Analizi...31 A. İhtiyaç Analizi Yaklaşımları...33 B. İhtiyaç Belirleme Değerlendirme Teknikleri...34

5 vi Öğre m İlke ve Yöntemleri III. Program Tasarısı Hazırlama...35 A. Aday Amaçların-Hedeflerin Belirlenmesi...35 B. Gerçekleşecek Amaçlar Amaçların Sınıflandırılması Amaç Yazma Esasları Amaçların Davranışsal Olarak İfade Edilmesi...45 C. İçerik Oluşturma...50 D. Eğitim Durumlarının Düzenlenmesi Öğrenme-Öğretme Modelleri Öğretme - Öğrenme Stratejileri...57 A. Öğretme Stratejileri...57 B. Öğrenciler İçin Öğrenme Stratejileri Öğrenme Stilleri Öğrenme Yaşantıları Araç-Gereçler/Ortam Hazırlama...62 E. Sınama Durumlarının Planlanması...62 IV. Program Deneme (Alan Testi)...63 V. Program Değerlendirme...63 Özet...65 Değerlendirme Soruları BÖLÜM ÖĞRENME-ÖĞRETME MODEL VE YAKLAŞIMLARI Programlı Öğretim...77 Modüler Öğretim...81 İşbirlikli Öğrenme (Cooperatıve Learnıng)...84 Çoklu Zekâ Kuramına Dayalı Öğrenme...87 Proje Tabanlı Öğrenme...90 Oluşturmacılık/Yapılandırmacılık (Constructıvısm)...95 Yaratıcı Düşünme...98 Yansıtıcı Düşünme Ve Yansıtıcı Öğretim Kuantum Öğrenme Öğrenme Halkaları Özet Değerlendirme Soruları

6 İçindekiler vii 4. BÖLÜM ÖĞRETİM STRATEJİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Giriş Öğretim Modelleri, Stratejileri, Yöntemleri ve Teknikleri Arasındaki İlişkiler Öğretimde Yöntem Kullanmanın Yararları Yöntem Seçimini Etkileyen Faktörler Yöntem Seçiminde Temel İlkeler Genel Öğretim İlkeleri Anlatım Yöntemi Seminer Tekniği Konferans Tekniği Tartışma Yöntemi Büyük Grup Tartışması Küçük Grup Tartışması Panel Forum Tekniği Münazara Tekniği Beyin Fırtınası Tekniği Zıt Panel Tekniği Sempozyum Tekniği Çember Tekniği Altı Şapkalı Düşünme Tekniği Soru Cevap Yöntemi Problem Çözme Yöntemi Gösterip Yaptırma Yöntemi Örnek Olay Yöntemi Gezi Gözlem Yöntemi Rol Oynama Yöntemi Benzetim (Simülasyon) Yöntemi Drama Yöntemi Proje Yöntemi Mikro Öğretim Kavram Haritaları Yöntemi Etkileşimli Küçük Grup Çalışması (Ekgç) Yöntemi Aktif Öğrenme Teknikleri

7 viii Öğre m İlke ve Yöntemleri İstasyon Tekniği Görüş Geliştirme Tekniği Konuşma Halkası Tekniği Akvaryum Tekniği Kartopu Tekniği Altı Ayakkabılı Uygulama Tekniği Balık Kılçığı Tekniği Metafor Tekniği Eğitsel Oyunlar Tekniği Kart Eşleştirme Tekniği V Diyagramı Tekniği Özet Değerlendirme Soruları BÖLÜM ÖĞRETİMDE PLANLAMA Giriş Öğretme Öğrenme Etkinliklerinin Planlanması Öğretim Etkinliklerinin Planlanmasının Yararları Öğretim Planları A. Yıllık Plan B. Ünitelendirilmiş Yıllık Plan C. Ders Planı (Günlük Ders Planı) Ders Planı Hazırlamada Dikkat Edilecek Hususlar Ders Planının Bölümleri D Sayılı Tebliğler Dergisine Göre Ders Planları E. Çoklu Zeka Kuramına Dayalı Ders Planı F. Okul Öncesi Eğitimde Günlük Plan Hazırlama G. Öğretim Yaprakları Özet Değerlendirme Soruları

8 İçindekiler ix 6. BÖLÜM EĞİTİM-ÖĞRETİM SÜRECİNDE YARARLANILAN ARAÇ-GEREÇLER VE ETKİLİ KULLANIMI Giriş Araç Gereçlerin Önemi Araç Gereçlerin Tasarlanması ve Seçimi Başlıca Araç Gereçler ve Kullanımı Gerçek Eşyalar ve Modeller Tepegöz Projektörleri Slaytlar Tahtalar Yazılı Materyaller Grafikler Resimler Film Makinesi ve Hareketli Filmler: Televizyon ve Video Radyo Teyp, Ses Bantları ve CD ler Etkileşimli Video Projeksiyon Bilgisayar Özet Değerlendirme Soruları BÖLÜM EĞİTİM-ÖĞRETİM FAALİYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Giriş Değerlendirme Neden Gereklidir? Ders Değerlendirme Not Vermenin Özellikleri Program Değerlendirme Özet Değerlendirme Soruları

9 x Öğre m İlke ve Yöntemleri 8. BÖLÜM ÖĞRENCİLERİN ÇALIŞMA ALIŞKANLIKLARININ GELİŞTİRİLMESİ Giriş Sınıfta Aktif Öğrenci Etkili Sınıf Yöntemi Öğrencilerin Çalışma Alışkanlıklarının Bilinmesi Öğrencilerin Çalışma Alışkanlıklarının Geliştirilmesi İçin Öneriler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar EK I Kuramdan Uygulamaya Öğretim Yöntemleri Kitabı Kapsamında Yapılacak Grup Çalışmaları İçin Rehber İlkeler EK - II Kitap Değerlendirme Formu

10 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR Giriş Günümüzde eğitim insan yaşamının temel ihtiyaçlarından biridir. Yaşam boyu devam eden eğitim süreci içinde öğretmenlerin önemli bir işlevi vardır. Öğretmenler sahip oldukları uzmanlık alanı, bilgi ve becerilerinin yanında, öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği kültür açısından da iyi yetişmiş olmalıdır. Bu kültürel alt yapının önemli boyutlarından biri öğretim yöntemleri ve buna ilişkin kavramlardır. Bu bölümde genel olarak eğitim ve öğretim yöntemleri ile ilgili kavramların tanımları yapılmıştır. Eğitim Eğitim kavramı konusunda farklı pek çok tanım yapılmaktadır. Bilen (2002: 2) eğitimi bir ülkenin istenilmeyen durumdan, istenilen duruma getirilmesi olarak tanımlarken, Küçükahmet (2001: 2) bireyi topluma yararlı hale getirme olarak tanımlamaktadır. Ertürk (1993), bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla istendik yönde değişiklik oluşturma süreci olarak eğitimi tanımlamıştır. Ancak bu tanımın özellikle bireyin öğrenmesi ile ilgili bilimsel bulgular doğrultusunda yetersiz kaldığı da söylenebilir. Nitekim Gürol (2002: ), bilginin doğasındaki değişime dikkat çekerek, günümüz insanının bilgiyi ezberleyen değil oluşturan, bir başka deyişle kendine sunulanın dışında bilgi ve becerilerle donanmış bir bireyden söz etmektedir. Başar (2006) ise eğitimi, bireyin öğrendiği bir davranışı yapıyor olması olarak tanımlamaktadır. Öğrenme ile eğitim arasındaki farkı ele alarak kavramsal çözümlemeye giden Başar, bir davranışı yapabilmenin bilgisine sahip olan bir bireyin davranışı yaşantısında sergilemesini eğitim olarak ifade etmektedir. Buna göre konuya bir örnek vererek, dişini nasıl fırçalayacağını bilen bir bireyi öğrenmiş, dişini fırçalayan bireyi ise eğitilmiş olarak tanımlamaktadır.

11 2 Öğre m ilke ve Yöntemleri Buna göre eğitim kavramı daha kapsamlı biçimde şöyle tanımlanabilir: Eğitim, bireyin yaşam için sahip olması gereken davranışları kazandığı ve bu davranışların oluşumunda kendine özgü nitelikleriyle aktif rol aldığı, yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Bu süreç sonunda birey öğrendiği davranışları yaşantısında aktif biçimde uygulamaktadır. Birey davranışları açısından bir değişim dönemi yaşamış, sonuçta somut bir ürün (davranış) elde etmiş, bunu yaşantısına yansıtmış ve gözlenebilir bir biçimde sergilemektedir. Burada sözü edilen davranış kavramını açıklamakta yarar vardır. İnsanlar yaşamları boyunca sürekli olarak davranış kazanma uğraşı içinde olurlar. Bunlar genel olarak üç grupta ele alınabilir. Davranış 1. Bilişsel davranış 2. Duyuşsal davranış 3. Devinişsel (psiko-motor) davranış İçerik Bilgi ile ilgili olan zihinsel/düşünsel davranışlar (Bir kavramı tanımlamak gibi) Kişilik, karakter, ilgi ve tutumlarla ilgili davranışlar (hoşgörülü olma, çevreyi temiz tutma) Beceriyle ilgili olan, araç-gereç kullanarak sergilenen davranışlar (Piyano çalma, koşma, vida yapma vb.) Eğitimin gerçekleştiği ortamlar genel olarak formal ve informal eğitim olmak üzere iki grupta toplanabilir. Bunlar karşılaştırmalı olarak şöyle açıklanabilir (Fidan, 1985: 6-7; Fidan ve Erden,?: 13-14): Formal Eğitim Amaçlı ve planlıdır Çoğunlukla öğretmen tarafından planlanır, öğretim yoluyla gerçekleşir Başlangıçtan sonuna kadar kontrollü ortamlarda gerçekleşir Çoğunlukla okul vb. yerlerde oluşur Amaç, bireylere olumlu davranış kazandırmaktır İnformal Eğitim Amaçlı ve planlı değil, gelişigüzeldir. Planlı olmadığı için, bulunulan ortama göre şekillenir Bireyin yaşadığı kontrollü ya da kontrolsüz her ortamda gerçekleşir İşyerinde, arkadaş grubu içinde, okulda, kısaca yaşamın her anında oluşur Olumlu davranışlar yanında istenmeyen davranışlar da oluşabilir Formal eğitimin gerçekleştiği ortamlar içinde okulun ayrı bir önemi vardır. Okulda bireyler çoğunlukla öğretim yoluyla davranış kazanırlar.

12 Temel Kavramlar 3 İnformal Eğitim ve İnformal Öğrenme (Informal Education and Informal Learning) İnformal eğitim yaşam boyu eğitim olgusu içinde bireyin bulunduğu her yerde gerçekleşebilen bir eğitim türüdür. Önceden tasarlanmış sistemli bir eğitim sürecinden bahsedilemez. Çünkü eğitim sürecinin temel bileşenleri olan amaçhedef - içerik - öğrenme-öğretme süreci değerlendirme boyutlarına dönük bir sistem tasarımı yapılmaz. Birey böyle bir tasarım olmadan da yaşam içinde ve yaşamın her kesitinde bir öğrenme ürünü elde edebilir. Bu tür ortamlara informal eğitim ortamları, sonuçta elde edilen öğrenmelere de informal öğrenme ürünleri denilebilir (Taşpınar, 2008; Christensen, 2008). Formal eğitimin türlerinden olan örgün eğitim, yaygın eğitim ve informal eğitimdeki öğrenme biçimi şöyle örneklendirilebilir. Örgün eğitimde önceden bir yere gitmek üzere hazırlanmış bir otobüs vardır. Otobüs nereye giderse yolcular da oraya gidecektir. Nerde durur, hangi hızla gider, nerde mola verir hepsi önceden organize edilmiştir. Yaygın eğitimde ise birey nereye gideceğini kendisi belirler, ancak bunu biri aracığıyla yapar ve örgün eğitime göre daha fazla söz sahibidir. İnformal öğrenmede ise bütünüyle kendi isteğiyle hareket eder ve tüm kararları kendisi verir. İstediği yere kendi öz yönelimi ile gider. İnformal eğitimin tarihsel gelişimi İnformal eğitim insanlık tarihi kadar eski bir kavramdır. Bireyler yaşam becerilerinin pek çoğunu gözlem ve taklit yoluyla doğal biçimde kazanabilmekteydi. Yüzyıllar boyu eğitim kavramı daha çok okul vb. organizasyonlarda yapılan davranış kazandırma süreci olarak algılandığı için informal öğrenme 20 yy. başlarına kadar kavramsal olarak çok da ön plana çıkmamıştır. John Dewey nin bireyin yaşam içinde öğrendiği deneyimlerin diğer öğrenme ortamları açısından önemine ilişkin çalışmalarından sonra, bu tür öğrenmeler informal öğrenme olarak adlandırılmıştır. Bunun sonucu olarak okulda öğrenmenin önemi yeniden sorgulanmıştır (Miser, 2008). Schugurensky informal öğrenmeyi üçe ayırmıştır. Bunlar öz-yönelimli öğrenme (self-directed learning), rastlantısal öğrenme, sosyalleşme veya örtük (tacit) öğrenmedir (Miser, 2008). Öz-yönelimli öğrenme bireyin belirli bir amaç güderek bilinçli öğrendiklerini kapsar. Rastlantısal öğrenme ise birey bir öğrenme faaliyeti gerçekleştirirken, ya da başka bir şey yaparken ortaya çıkan yan öğrenmelerdir ve bunu daha sonra fark eder.

13 4 Öğre m ilke ve Yöntemleri Sosyalleşme veya örtük öğrenme ise amaçlı ya da bilinçli olmadan elde edilebilir. Daha çok geçmişe bakınca elde edilen öğrenmenin farkına varılabilir. Sosyal davranışlar ya da okulun resmi programındaki öğrenmelerin dışında gerçekleşebilen öğrenmeler bu gruba girebilir. Bu sınıflandırmada daha çok öz yönelimli öğrenmeyi informal öğrenme olarak kabul edip, rastlantısal ve sosyalleşme ya da örtük öğrenmeyi informal öğrenme kapsamı dışında görmek eğilimi de vardır. Ancak unutulmaması gereken bir boyut yaşamboyu öğrenme tüm bunları kapsayan bir kavramdır. İnformal öğrenmenin özellikleri şöyle özetlenebilir (Harrison, 2005; Mohn, 2008). İnformal öğrenmenin özellikleri Elde edilen öğrenmelerin ölçülmesi ve gözlenmesi güçtür. Öğrendiklerimizin yaklaşık yüzde 80 i informal yolla elde ettiğimiz öğrenmelerdir. Eğitim literatüründe kavram olarak bilinen, ama üzerinde yeterince çalışılmamış bir kavramdır. Yaşamboyu, her yerde her ortamda gerçekleşebilir. Bireylerin günlük yaşamdan, deneyimlerden ve eğitimsel etkilerden ve çevredeki kaynaklardan, aile ve komşulardan, çalışma ve oyunlardan, pazar yerlerinden, kütüphane ve medyadan kazandıkları tutumlarını, değerlerini, becerilerini ve bilgilerini kapsamaktadır. Elde edilen öğrenmenin kalitesi bireyin öğrenme stili ile ilişkilidir. Kazanılan öğrenmenin bireyin ve toplumun yararına olması halinde eğitim kavramının felsefesine uygun olduğu söylenebilir. İnformal öğrenme yaşam boyu eğitim anlayışına göre bireyin bulunduğu her ortamda gerçekleşebilir. Bunların başlıcaları okulda, akran grupları içinde, ailede, bilişim teknolojileri ortamlarında ve iş yaşamında informal öğrenme olarak ele alınabilir. Öğretim Erden e göre öğretim (1998: 20), okullarda yapılan planlı, kontrollü ve örgütlenmiş öğrenme etkinlikleridir. Demirel ve Ün ise öğretimi (1987: 12), öğrenmenin belirli amaca yönelik olarak planlanması ve uygulanması olarak tanımlamaktadırlar.