EĞİTİM PSİKOLOJİSİ. Doç. Dr. Hakan KARATAŞ Eği;m Bilimleri Bölümü Eği;m Programları ve Öğre;m Anabilim Dalı

Transkript

1 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Doç. Dr. Hakan KARATAŞ Eği;m Bilimleri Bölümü Eği;m Programları ve Öğre;m Anabilim Dalı

2 5. PSİKOSEKSÜEL VE PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMLARI Doç. Dr. Hakan KARATAŞ

3 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Freud'a göre, ilk 6 yaşın kişilik gelişiminde önemi büyüktür. Freud kuramında cinsel gelişimin kişiliğin gelişimindeki önemini vurgulamaktadır. Psikoseksüel gelişim kuramına göre, kişiliğin normal gelişimi için her dönemde bireyin temel gereksinimlerinin doyurulması gerekmektedir. Eğer temel gereksinimler karşılanmazsa kişilik gelişimi bundan olumsuz etkilenmektedir. Freud psikoseksüel gelişimi beş dönemde incelemiş]r. Bunlar; I. Oral Dönem (0-1/1,5 Yaş) II. Anal Dönem (1/1,5-3 Yaş) III. Fallik Dönem (3-6 Yaş) IV. Gizil Dönem (6-12 Yaş) V. Genital Dönem (12-18 Yaş)

4 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Oral Dönem (0 18 ay/ 1,5 yaş) Emme, çiğneme ve ısırma gibi eylemler başlıca zevk kaynaklarıdır. Bu dönemi başarılı bir şekilde atlatan bireyin diğer insanlara verebilme, onlardan alabilme ve temel güven duygusu gibi olumlu kazanımları olur. Bebeklik döneminde bebeklerin gerilimlerini azaltan bu tür eylemlerin kısıtlanması (memeden erken kesme) ya da aşırı karşılanması (aşırı emzirme) bebeğin bu gereksinimlerini gerek]ği gibi doyuramamasına neden olur. Bunun sonucunda da güvensizlik, gerginlik, pasif, aşırı yeme, sigara- alkol bağımlılığı, brnak yeme gibi davranışlar ortaya çıkar.

5 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Anal Dönem (1,5 3 yaş) Kasları olgunlaşan bebek dışkının tutulması ve boşalblması işlevini kontrollü yapar. Bu dönemde tuvalet eği]mi çok önemlidir. Tuvalet eği]mi barışçıl çözülmelidir. Kab ve zamansız bir tuvalet eği]mi yerine çocuğun hazır olmasını beklemek gerekir. Aksi takdirde çocuk hazır olmadığı şeyleri bekleyen ebeveyne öcelenir ve her yere dışkısını yaparak protesto eder. Bu ]p bir durumda bebek ileride savurgan, eziyet eden, yıkıcı, öce nöbetleri geçiren, pasaklı, dağınık ve inatçı biri haline gelir. Ya da bebek baskı ve cezadan kaçmak ve onay almak için dışkıyı bağırsaklarında tutar. Bu ]p durumda ise bebek ileride duyguları saklayan, aşırı düzenli, cimri, koleksiyoncu ve kab görüşlü biri haline gelir. Bu dönemi başarıyla atlatan bebek ise ileride yarabcı, üre]ci, özerk, girişimci biri olur.

6 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Fallik Dönem (3 5/6 yaş) Çocuğun kendi bedenini tanıdığı ve cinsel kimliğini fark eeği dönemdir. Bu dönemde erkek çocuklarda Oedipus, kız çocuklarda Elektra karmaşası/ kompleksi yaşanır ve bunun başarı ile atlablması gerekir. Oedipus ve Elektra karmaşası çocuğun karşı cinsten ebeveyne duyduğu yakınlık ve bu yakınlıktan dolayı aynı cins ebeveyni (yani kız ise annesi, erkek ise babası) tarafndan cezalandırılacağı korkusudur. Çocuk ahlaki değerleri fallik dönemde kazanmaya başlar. Bu nedenle cinsellikle ilgili kab bir tutum takınılmamalıdır. Ayıplama, suçlama ve cezalandırma gibi yollara başvurulmamalıdır. Bu dönemi başarı ile atlatan çocuk cinsel kimliğini kazanacak ve cinsiyet rollerini öğrenmeye başlayacakbr. Atlatamayan çocuk ise yoğun suçluluk duyguları, cinsel uyumsuzluklar yaşayan, aşırı kıskanç biri haline gelecek]r.

7 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Gizil (Latens) Dönem (6 12 yaş) Önceki dönemleri başarı ile atlatan çocuk bu dönemde cinsel rolünü edinmiş, egosunu dene]m albna almış ve kişilik gelişimini tamamlamaya yönelmiş]r. Yani bu dönem önceki dönemlerde kazanılan özelliklerin pekiş]rildiği dönemdir. Cinsellik örtülüdür. Yani çocuk cinsellik üzerinde durmaz. Hemcinsleri ile oynar ve karşı cinsten hoşlanmaz. Dürtülerinin kontrolünü öğrenir. Arbk ilgisi sosyal ve entelektüel beceriler edinme üzerinde yoğunlaşmışbr. Kendi cinsi ile ilgili toplumsal rolleri öğrenmeye başlar. Akranları, öğretmeni ve önemli gördüğü kişilerle özdeşim kurar. Bu dönemi başarılı biçimde atlatan çocuk çalışkan, girişimci, dışa dönük, güvenli biri haline gelir. Atlatmayan çocuk ise içe dönük, güvensiz, aşağılık duygusu yaşayan biri haline gelebilir. Gizil dönem ergenlik frbnası öncesi durgunluk dönemi olarak nitelenebilir.

8 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Genital (Ergenlik) Dönem (12 18 yaş) Genital Dönemde cinsel dürtülerde artma görülür. Karşı cinse ilgi duymaya başlar. Bu dönem sonunda birey cinsel olgunluğa erişir. Kimliğini oluşturmuştur. Cinsellik dışında arkadaşlık, meslek edinme, evlilik gibi konulara ilgi duyar. Freud a göre aile ile ilgili çözümlenmemiş çabşmalara genital dönemde yeniden gündeme gelebilir ve bu dönemde çözülmesi gerekir. Çözülmez ise birey olgun bir sevgi ilişkisine girerek ye]şkin gibi bağımsız davranışlar sergilemekte güçlük yaşar. Genital dönem başarı ile atlablırsa birey kimliğini oluşturur ve üretken, mutlu, anlamlı ilişkiler geliş]rebilen biri haline gelir. Atlablamaz ise birey aşırı bağımlı ya da aşırı bağımsız davranışlar sergileyen biri haline gelir.

9 PSİKOSEKSÜEL/PSİKANALİTİK KURAM (S.Freud) Kişilik gelişiminde hem biyolojik yapı hem de anne baba tutumları çok önemlidir. Kişilik ilk 5 6 yılda büyük ölçüde şekillenir. Yaşamın ilk yılları büyük ölçüde habrlanamadığından, davranışı bilinç değil, bilinç dışı güçler yöne]r. Bir dönemde yaşanan olumsuzluklar sonucu o döneme saplanıp kalma söz konusudur.

10 TAPAGROFİK KURAM Buna göre buz dağının görünen kısmı, bilinç, kişinin farkında olduğu yaşanblardan oluşur Hemen habrlayamadığımız, fakat kendimizi zorladığımızda, habrlayabildiğimiz yaşanbların yer aldığı bölge bilinç öncesi (bilinçalb) Suyun albndaki görünmeyen en büyük kısım ise bilinçdışıdır. Bilinçdışı hoşa gitmeyen, nahoş duygu ve yaşanbların, engellenmelerin, hayal kırıklıklarının, çabşmaların basbrıldığı yerdir 10 20/04/17

11 SAVUNMA MEKANİZMALARI Bas^rma (uzaklaşma): Unutma İnkar, yadsıma: Acı veren gerçeğin yok sayılması Çarpıtma: İşine geldiği gibi anlamak İlkel idealleş;rme: Sevdiklerimizin hatalarını görmezden gelip, sevmediklerimizin özelliklerini abartma Yansıtma: Eksikliğin sebebini kendinde değil başkalarında aramak. Başkalarını suçlamak. Özdeşleşme: Başka birine benzemeye çalışmak Gerileme: Yaşına uygun davranmamak Yer yön değiş;rme: Hak eden kimseye değil, başka birine tepki gösterme Düşünselleş;rme: Sorunun düşünce ve duygu yanını birbirinden ayırıp, sadece düşünce yanını dile ge]rme Man^ğa büründürme, bahane (neden) bulma: Davranışı haklı gösterme, ulaşamadığın ciğere mundar deme Karşıt tepki oluşturma: Hisseeği ya da düşündüğü şeyin tam tersini yapma Yüceltme: İsteklerin toplumun onayladığı biçimde doyurulması Ödünleme (telafi): Eksik yanını bırakıp, başka bir yönünü aşırı geliş]rme Polyannacılık: Mutluluk oyunu oynama, kötü bir durumda bile iyimser olma Hayal kurma: Gerçekleş]rilemeyen istekleri hayal kurarak gerçekleş]rme

12 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (E.Erikson) Erikson, psikososyal gelişmeyi insan yaşamının tümünü kapsayan bir süreç olarak görmüştür. Bu görüşüyle yaşam boyu gelişim ilkesini ilk kabul eden psikologlardan biridir. Erikson un İnsanın Sekiz Evresi başlığı ile geliş]rdiği dönemler kuramı, normal ve normal olmayan kişilik gelişmesini açıklamaktadır. Her evrede birey, ya belli psikososyal gelişmeleri tamamlamakta ve bulunduğu evreye özgü psikososyal bunalımı atlatmakta ya da atlatamayarak bundan sonraki evrelere taşımaktadır. Evrelerin adı, bireyin o evrede kazanılacak psikososyal özelliğe karşı krizin adıdır. I. Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-2) II. Bağımsızlığa Karşı Kuşku ve Utanç (2-3,5) III. Girişkenliğe Karşı Suçluluk (4-6) IV. Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu/ Yetersizlik (6-12) V. Kimlik Kazanmaya Karşı - Rol Karmaşası (12-18) VI. Yakınlığa Karşı Uzaklık VII. Üretkenliğe Karşı Durgunluk VIII. Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk

13 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (E.Erikson) Temel Güven- Güvensizlik: Anne- çocuk ilişkisinde süreklilik, tutarlılık ve aynılık sağlanabilirse, çocuk annesinin kendisini hep seveceğinden, isteyeceğinden ve terk etmeyeceğinden emin olma duygusu geliş]rebilirse, çocukta temel güven duygusunun çekirdeği oluşur. Çocuk çevremdekiler bana bakıyor, veriyor ve varlığımı tanıyor. Bu evredeki çocuk sanki kendi varlığını kendisine verilenlerle eş değer görür: Ben bana verilenim. Erikson a göre önemli olan fizyolojik ih]yaçların düzenli karşılanması değil, anne çocuk arasındaki ilişkinin niteliğidir. Özerklik Utanç, Kararsızlık: Ayrımlaşmış bir varlık olduğunun algılamak ve birbirine karşıt eş- anlı iki eğilim arasında bir seçim yapabilmek]r. Çocuk tuvalet eği]mi sırasında ağır utandırmalar ve cezalarla karşılaşırsa, utanç ve kuşkuculuk duygularının aşırı gelişmesidir.

14 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (E.Erikson) Girişim - Suçluluk: Çevreyi keşfetme ve ona egemen olma amacıyla hem çevresini hem de cinselliğini öğrenmek için sorular sorar. Çevre tutumları baskıcı, engelleyici, suçlayıcı olduğu sürece çocukta merak etme, yarışmadan hoşlanma, amaçta ısrar etme, başarmaktan zevk alma duyguları sağlıklı gelişemez. Başarı ya da Aşağılık (Yetersizlik): Başkaları ile işbirliği yapmaktan ve birlikte çalışmaktan haz almaya başlar. Araç gereçler çocuğun dünyasına girer (çekiçle çivi çakmak, oyuncak ya da bebekleri kırıp yeniden yapmak vs.) ve ortaya çıkardığı şeylerle başkaları tarafndan tanınmak ister. Başarılarından gurur ve zevk alma duygusu gelişmiş]r. Bu dönemin tehlikesi olan aşağılık duygusu; daha iyi ya da daha güçlü olmaya çalışma (telafi edici çaba), düşmanlık ve ak]f pasif saldırganlık davranışları, erkeksi protesto, gerçek dışı amaçlar peşinde koşma ya da aşırı çekingen, itaatkâr (uysal) bir şekilde davranma şeklinde ortaya çıkar.

15 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (E.Erikson) Ego kimliği ya da Rol karmaşası: Ben kimim ve kim olmak is]yorum sorularına verilen tutarlılığı ve sürekliliği olan yanıtlardır. Her genç kimlik bunalımı (krizi) adı verilen, kendi kimlik duygusunu kazanabilmesi için bilinçli ya da bilinçdışı olarak bir savaş verir, bu doğal bir süreç]r. Erikson a göre, kimlik krizi yaşanbsı şu şekillerde sonuçlanabilir: 1. Kimlik duygusunun kazanılması: bireyin yaşam alanlarındaki bağlanblarını yapmış, yolunu belirlemiş olması. 2. Askıya alma: Birey bağlanb yapmayı erteler, kesin bağlanblar yapmadan önce bazı kimlik örüntülerini deneyerek araşbrma yapar. Ergen, ye]şkinlik sorumluluklarını almaya geçişte bir tür hazırlanma ve zaman kazanma dönemi seçer. 3. Kimlik karmaşası: ergen güçlü travmalarla karşılaşıp, toplumsal hoşgörüyü bulamazsa karmaşa yaşar. Bu klinik belir]ler gösteren psikolojik bir durumdur. 4. Kimlik Dağınıklığı: kimlik karmaşasının daha da ağırlaşmış ciddi psikiyatrik hastalık olarak görülen halidir. 5. Ters (olumsuz) kimlik: kimlik karmaşası yoğun olan ergen bu rahatsızlık duygusundan kurtulmak için, toplumsal beklen]lerin tam karşıb olan rolleri ve idealleri benimser.

16 PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI (E.Erikson) Yakınlık Yalnızlık (uzaklık): Yakınlaşma, bireyin somut birleşmelere, eşleşmelere kendini bırakabilmesi, özveri ya da ödünlerde bulunabilmesidir. Örneğin, sevgi ilişkisinde ya da savaştaki dostluklar. Bu dönem için karşı cinsten sevilen bir eş ile karşılıklı doruk doyuma ulaşılabilmesi, karşılıklı güven duygusunun paylaşılabilmesi iş, üreme ve eğlence alanlarında birlikte düzen kurulabilmesi, yeni ye]şecek kuşaklara yeterli gelişme olanaklarının birlikte sağlanabilmesi bu dönemin özellikleri arasındadır. Üretkenlik ya da kısırlık (ye;şkinlik dönemi): Yeni bir kuşağı oluşturmak ve ona rehberlik etmek anlaşılır. Benliğin en önemli işlevi üretme, yaratma ve üre]len, yarablan şeylere sevgi ile bağlanmadır. Ego bütünleşimi ya da Umutsuzluk: Olumlu olumsuz, acı - tatlı yönleri ile bir bütün yaşamın olduğu gibi kabullenişidir, geleceğin korku ve endişe ile karşılanmamasıdır. Kişi sonucu belli olan gelecekten, yani, ölümden korkmaz. Umutsuz kişi, yaşamını yeni baştan yaşama özlemi duyar ve ölümden korkar. Eğer daha önceki evreler sağlıklı yaşanmışsa, kişi yaşlılığı ve ölümü de yaşamın doğal bir parçası olarak görür ve huzurludur.