Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 30, Eylül 2016, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 30, Eylül 2016, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date Yrd. Doç. Dr. Şahin SARUHAN Düzce Üniversitesi, Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Müzik Bölümü sahin.saruhan@hotmail.com ÜSTGLOTTAL VOKAL TRAKTUS KONFİGÜRASYONUNUN KONUŞMACI/AKTÖR FORMANTININ OLUŞUMU AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Öz Türkiye'de, mevcut olan metodoloji eksikliği nedeniyle, opera-dışı şarkıcılık ve icracılık türlerinin, hedeflenen ses duyumunun elde edilme sürecinde yalnızca geriduyum mekanizmasını kullanmakla sınırlandıkları görülür. Türkiye deki operadışı şarkıcılık ve vokal performans türlerinin, konuşmacı/aktör formantını (K/AF) içerip içermediklerine yönelik bilgiler, bu akustik görüngünün elde edilmesinde rol alan stratejilerin, bir metodoloji oluşturma çalışmasında kullanılması imkanını sunacaktır. K/AF'nın, spektral üst enerji bölgesinde görülen önemli düzeydeki bir artışın sonucu olduğu vurgusu bu konuda yapılan bütün çalışmalarda görülür. Söz konusu bu artışın vokal traktusla ilişkili olarak ifade edilen temel nedenlerinin ise, çenenin geniş bir şekilde açılması, larinkste fonasyon sırasında yükselme ya da tam tersi yönlü bir açıklama ile bir düşüş, ve bu düşüşle bağlantılı olarak, epilaringial borudaki hafif bir daraltma olarak ifade edildiğini görürüz. Çalışmamızda, bu hususların her biri ayrı başlıklar altında incelenmiştir. Varılan sonuçlara göre; a) çenenin geniş bir şekilde açılması ve, b) larinksin yukarı çıkması, konuşmacı aktör formantının oluşumuna katkıda bulunmaktayken; c) en azından F4 açısından değerlendirildiğinde, "epilaringial borudaki hafif bir daraltma" olgusunun K/AF'nın oluşumunda rol aldığına ilişkin iddia geçerli görünmemektedir. Bu sonuçlar dikkate alındığında, K/AF'nı içeren şarkıcılık ve vokal icra türlerine yönelik ortaya konacak bir metot oluşturma çabasında; a) çene açıklığı artışından yararlanılabileceği ve b) larinksin aşağı pozisyona alınmasına yönelik opera şarkıcılığında uygulanan yöntemlerin kullanılmaması gerektiği görülür. Anahtar kelimeler: Ses eğitimi, Konuşmacı formantı, Aktör formantı, Laringial pozisyon.

2 TO EVALUATE THE CONFIGURATION OF VOCAL TRACT IN REGARDİNG TO GENERATION OF SPEAKER S/ACTOR FORMANT Abstract Because of the methodological lack, in non-operatic vocal performance and singing styles, singers and performers rather than written instructions, have to use only the auditory feedback as a control mechanism in obtaining process of desired sound. The spectral findings about a given singing or vocal performance style, such as whether it contains speaker's/actor formant or not, can be used at least as a beginning data, in relation to vocal tract configurations that can be suitable. In literature, all claims about the obtaining of speaker's/actor formant emphasize the increased energy level in high region of voice spectrum. Also, it was speculated that, the main causes that produce this energy increase are the opening of chin, elevation or dropping of larynx in vertically and a gentle narrowing of epilaryngeal tube, caused by lowered larynx. In this study, all these claims were scrutinized theoretically. It was speculated that; a) the wide opening of chin and, b) laryngeal elevation, contributes to generation of S/AF, but c) at least when evaluated in relation to F4, the claim about "a gentle narrowing of epilaryngeal tube" is not valid. Thus, it was concluded that, in process of formation of a methodology that will congenial to singing/vocal performance styles that have speaker's/actor formant; a) chin opening strategy can be used, and more importantly, b) laryngeal dropping strategy that used by opera singers must be excluded. 310 Keywords: Vocal education, Speaker's formant, Actor formant, Laryngeal position. GİRİŞ Opera şarkıcılığı ile opera dışı şarkıcılık ve vokal icra türleri arasında, üretilen duyumsal nitelik açısından işitsel düzeyde de kolayca ayırt edilebilir olan önemli farklılıklar mevcut olsa da, bütün bu vokal icra türlerini şekillendiren temel ortak dinamiklerden biri, çok sayıda insan tarafından ve/veya daha uzaktan (Saruhan 2014c) ve 'güzel' duyulma isteğidir. Ancak, mevcut bu ortaklığa rağmen, söz konusu isteği gerçekleştirmek için uygulanan stratejilerin, hem glottal kaynak sinyalin spektral niteliğini, hem de vokal traktusa ait formant frekanslarını belirleyen (vokal traktus konfigürasyonu, VLP, çene açıklığı, altglottal basınç, hypofarinks ve piriform çukuru, vokal kıvrımların titreşim karakteristiklerini yansıtan CQ ve SQ vb.) parametrelerin kullanımı açısından, opera şarkıcılığı ile opera dışı şarkıcılık ve vokal icra türleri arasında değiştiği gözlenir (bkz. örn. Titze ve Worley 2009:1538; Björkner 2006:19; Bateman 2003:30,118; İmagawa ve diğ. 2003: 471; Thalén ve Sundberg 2001:88; Sundberg at al. 1991:61; Johnson ve diğ. 1982:115). Şarkıcılık alanındaki öğretme-öğrenme süreci, üstünde çalışılan müzik türünün diğerlerinden ayırt edilmesini sağlayan küçük ayrıntı düzeyindekiler de dahil çeşitli karakteristiklerinin uygulanmasını da kapsar (Johnson-Read 2015:e15). Vokal icra türlerinin tümünde, icranın vokal traktusun konfigürasyonuyla ilgili çeşitli değişkenler, hedeflenen ve önemli bir düzeyde kültürel bağlamca belirlenen ses niteliğinin oluşumu açısından şekillendirilir. Örneğin şarkıcı çenesini ne kadar açtığında, içinde pratikte bulunduğu müzik

3 türünde uygun olan vokal duyumun niteliğini yakalıyorsa, şarkıcının çene açıklığına ilişkin tercihi o yönde olacaktır. Opera şarkıcılığında, 400 yıldır birikmiş önemli bir yazılı ve usta-çırak ilişkisiyle aktarılan sözlü eğitim yönergeleri içinde tanımlanmış konfigürasyonların şarkıcı tarafından oluşturulmasına yönelik olarak belirlenmiş özel eğitim süreçleri uygulanmaktadır. Burada şarkıcı çene açıklığı, VLP vb. değişkenler açısından önceden üzerinde şu ya da bu derecede uzlaşı sağlanmış konfigürasyonlardan genellikle ve öncelikle de kendisini eğiten kişinin tercihi olan birini seçer. Opera şarkıcılığında uygun olan tınısal niteliği üretme çalışmalarında, vokal traktus konfigürasyonuna ilişkin belli bazı modellemelerden yararlanılır. Örneğin, boğazda bir genişlik hissedileceği şekilde vokal traktusu esneme pozisyonunda veya nefes alma pozisyonunda tutularak şarkı söylenmesine ilişkin vb. teknik yönergeler (bkz. örn. Mitchell ve diğ. 2003:173), bu tür bir modelleme yaratmak amaçlıdır. Opera dışı şarkıcılık ve vokal icra türleri açısından ise, şarkıcının/icracının kendini yönlendirme konusunda bu tür modellemelerden daha çok ve çoğunlukla da yalnızca, uygun olan tınıyı üretme derecesini işitsel açıdan kontrol etme yöntemini kullanmak durumunda kaldığı görülür. Burada şarkıcı/icracı, uygun olan tınıyı ürettiğinde bile, bu üretimi nasıl gerçekleştirdiğini vokal traktusa ilişkin konfigürasyonlara ilişkin değişkenler açısından tanımlamakta zorlanabilir. Bu durum, söz konusu şarkıcılık/vokal icracılık türlerinde, eğitim süreçlerinde kullanılabilecek, önceden belirlenmiş yazılı ve hatta sözlü yönergelerin oluşumu açısından önemli bir engel halini alır. Nitekim günümüzde pek çok opera-dışı şarkıcılık ve vokal icracılık türüne yönelik yaşanan metod yokluğunun temel nedenlerinden biri de budur. Kuşkusuz, geleneksel şarkıcılık ve vokal icra türlerinde de, tınının oluşumu konusunda referans alınan, örneğin doğru artikülasyon, sesin volümüne ait dinamiksel alan vb. açılardan ortalama olarak üzerinde uzlaşım sağlanmakta pek zorluk çekilmeyecek bazı hususlar olabilir. Ancak, bu tür hususların gereklerinin ne tür teknikler aracılığıyla yerine getirildiğine ilişkin yazılı ve hatta sözlü tanımlamaların yapılmamış olması, geleneksel müzik eğitimi veren eğitim kurumlarında uygulanan ses eğitimi derslerinde kullanılabilirliği olan bir metot konusunda da önemli bir sorun üretmektedir (Saruhan 2014a: ). 311 Günümüzde mevcut olan teknik imkânların kullanılması aracılığıyla, bu olumsuzluktan kurtulma çabalarında, önemli adımlar atabilme olanağına sahibizdir. Bir icracılık türünde üretilen sesin akustik niteliğine dair yapılacak bir çalışma, bu icracılık türüne yönelik eğitimde uygulanabilecek konfigürasyonların belirlenmesinde katkı sağlayabilir. Burada, üretilen sesin konuşmacı/aktör formantı (K/AF), şarkıcı formantı (SF) vb. spektral ne tür görüngüleri barındırdığı gibi konularda elde edilebilecek bulgular, bu hususlarda literatürde tarifi yapılmış belli konfigürasyonların bir başlangıç noktası olarak ele alınması konusunda olanak yaratacaktır. Başlangıç noktası, çünkü literatürde tanımlaması benzer spektral yapılar üzerinden de yapılsa, örneğin hafızların tınısı bu benzer nitelikli spektral yapılardan şu ya da bu derecede farklılık arz edecek/edebilecektir. Bu nedenle hafızların icracılığında tam uygunluğa sahip bir ya da birkaç konfigürasyonun tarifine ilişkin bir bilginin oluşumu açısından, fonasyon sırasında devrede olan nefes, glottal koşullar ve vokal traktus konfigürasyonu değişkenlerinin tümüne yönelik ve birbiri ile ilişkili olarak düşünülmesi zorunlu pek çok değişkenle ilgili araştırma ve gözleme gereksinim olacaktır. Bu nedenle, herhangi bir şarkıcılık veya vokal icra türüne yönelik metod oluşturma çabasında, söz konusu türlerde üretilen sesin K/AF görüngüsünü içerip içermediğine yönelik sorunun cevabının bulunması tek başına yeterli olmayacaktır. Ancak, ihmal edilmeyecek derecede önem arz eder bu cevap.

4 Bu cevabın bulunması sonrası ise, K/AF'nın üretiminde çene açıklığı, larinksin pozisyonu, epilaringial boru (ELB) vb. değişkenlerin ne tür bir konumlanma içinde olduklarına ilişkin varılacak sonuçların önemli olacağı açıktır. Bu noktada, söz konusu görüngünün üretiminde çeneyi ve larinksi nasıl konumlandırmalıyız? epilarinksin bu görüngünün üretiminde katkı sağlayıcı rol alması neye bağlıdır? gibi sorulara dair verilmiş cevaplar oldukça önemli olacaktır. Kuşkusuz, herhangi bir tür vokal icracılığa ilişkin oluşturulacak metodolojik yönergeler açısından, araştırmacı ve/veya ses eğitimcisinin gözlem ve görüşmeler aracılığıyla ulaşacağı sonuçlar da bu süreçler açısından önemli ve gereklidir. Ancak, özellikle altını çizerek ifade etmek gerekir ki, nesnel araştırma ile söz konusu gözleme/görüşmeye dayalı araştırma yöntemlerinin ikisi de gerekli olmakla birlikte, sübjektif değerlendirmelerden biraz uzaklaşabilme, hatta yapılacak sübjektif değerlendirmelerin argümanlarını daha iyi temellendirebilmek ve daha geçerli kılabilmek adına başvurabileceği referans bazı bilgilerin oluşabilmesi açısından da, nesnel kriterlere dayalı çalışmalara, en azından bu boyutta yeterli bilginin oluştuğu bir noktaya kadar, öncelik verilmesinde yarar olacaktır (Saruhan 2014a:300). K/AF'nın üretimini sağlayan iki şey olduğu düşünülmektedir: vokal traktusun rezonans özellikleri ve glottal kaynak (Nawka ve diğ. 1997:427). Literatürde kaynak-filtre etkileşimi hususunda yürütülen tartışmaları (bkz. örn. Titze ve Worley 2009:1531; Titze ve diğ. 2008; Titze 2008; Titze 2007a; Fant 1981) dikkate aldığımızda söz konusu bu iki düzlemin herhangi biri ile ilgili sonuçları üreten her bir durum veya durum değişiminin, diğer düzlemi de önemli bir derecede etkilediğini ve böylece de bu iki düzlemin birbiri ile önemli düzeyde bir ilişkiye sahip olduğunu görürüz. Bu nedenle, K/AF'nın oluşumunu sağlayan temel dinamikleri daha iyi ve doğru anlayabilmek açısından, bu iki düzlemi birbirinden soyutlayarak değil, aksine, mümkün olduğunca, aralarında mevcut olan korelatif ilişkiye dair bütün ayrıntıları göz önünde bulundurarak yapılacak bir değerlendirmeye ihtiyaç vardır. Ancak, bu iki düzlemin her biri, ayrı çalışmalarda ele alınmayı gerektirecek derecede ayrıntılara sahiptir. Bu nedenle, glottal ses kaynağı düzlemi başka bir çalışmada ayrıntısıyla işlenmek üzere atlanarak, bu çalışmamızda sadece K/AF'nın oluşumunda yer aldığı iddia edilen çeşitli parametrelerden, vokal traktusa ilişkin olanlar ve söz konusu bu parametrelerin vertikal laringial pozisyon (VLP) değişkeni ile olan ilişkisi ele alınacaktır. 312 Ses spektrumu üzerinde 3-4 khz arası bölgede erkek seslerde görülen (Leino ve diğ. 2011, s. 150) ve 3.4 khz (Nawka ve diğ. 1997, s. 426) veya 3.5 khz (Leino 2009, s. 674) merkez frekanslı bir enerji sıçraması olarak tanımlanan K/AF'nın, opera şarkıcılığında görülen şarkıcı formantına benzer bir işlev görerek vokal icracının sesini duyurma konusunda icracıya yardımcı olduğu düşünülmektedir (ayr. ve referanslar için bkz. Saruhan 2014b). Aktörlük (Nawka ve diğ. 1997, s. 425; Bele 2006 s. 564,566; Master ve diğ. 2008, s. 153; Leino ve diğ. 2011, s. 154), spikerlik (Warhurst ve diğ. 2013, s. e5), Hırvat halk şarkıcılığı (Boersma ve Kovačić 2006, s. 1808; Kovačić ve diğ. 2003, s. 61), Pekin operasında mevcut olan ses sınıflarından Da Hua Lian da (Sundberg ve diğ. 2012, s. 142), Amerikan kırsal bölge şarkıcılığı (Cleveland ve diğ. 2001, s. 60), müzikal tiyatro şarkıcılığı (Sundberg ve Romedahl 2009, s. 544) ve müezzin, imam-hatip vb. (Saruhan ve diğ. In Review) gibi opera-dışı vokal icra türlerinde bulgulanan bu akustik görüngüye ilişkin araştırmalar son on yıllarda artmıştır. Ancak pek çok boyutu açısından kesin bir belirleme yapmak için bu konuda çok daha fazla araştırmaya ihtiyaç olduğu görülür (Saruhan 2014c). Söz konusu bu boyutlardan biri olup, mevcut literatürde, üstelik de iki zıt yönde çıkarsamada bulunan, sadece iki çalışmada (Leino ve diğ. 2011;

5 Boersma ve Kovacic 2006) atıfta bulunulup, spesifik olarak üzerinde bir tartışma yürütülmeyen oldukça önemli bir konu, VLP'nun bu akustik görüngünün üretiminde ne tür bir rol aldığıdır. Larinksin pozisyonu, şarkıcılık sanatının en başta gelen meşguliyet alanlarından biri olan, 'vokal duyumun tınısı' değişkeni üzerinde önemli bir etkiye sahiptir (Pabst ve Sundberg 1992:67). Bu nedenle, vokal icracının/şarkıcının ürettiği vokal duyumun biçimlenmesinde rol almakta olan ve fonasyonda aktif olan bütün unsurların olduğu gibi, VLP'nun da, mümkün olduğunca net ve kesin bir şekilde tarif edilmesi gerekmektedir. Çünkü K/AF'nın üretiminde VLP'nun ne tür bir rol aldığına ilişkin varılacak teorik de olsa bir sonuç, K/AF'nı barındırdığı tespit edilen vokal icra türlerine yönelik teknik çalışmalarda, vertikal açıdan larinksi nasıl konumlandırmak gerektiğine ilişkin oldukça önemli bir referans noktası olacaktır. Genel anlamda, bütün vokal üretimlerin nitelik olarak belirlenmesinde, vokal traktusun fonasyon sırasında sahip olduğu konfigürasyon ve laringial ses kaynağı değişkenleri rol almaktadır (Imagawa ve diğ. 2003:471). VLP, hem vokal traktusun konfigürasyonu düzlemi hem de laringial düzlem açısından belirleyicidir ve böylece de fonasyonun spektral ve duyuşsal niteliği üzerinde önemli düzeyde bir etkiye sahiptir (bkz. örn. Echternach at al. 2014:653.e3; de Boer 2010: ; Titze 2007b:557; Bele 2006:556; Wells 2006:69; Robert Edwin 2004: ; Bateman 2003: 27; Fitch ve Reby 2001:1672; Boone ve McFarlane 1993:78-79; Pabst ve Sundberg 1992:67; Sundberg ve Askenfelt 1981:34; Sundberg ve Gauffin 1978:40; Sundberg ve Nordström 1976:39; Sundberg 1974:839; Sundberg 1969:39-40). Bu yüzden de, VLP değişkeni, K/AF'nın oluşumunda iki temel düzlemde de rol alma potansiyeline sahiptir. Her ne kadar Detweiler (1994) ve Wang (1986) gibi bazı çalışmalarda farklı yaklaşımlar mevcut olsa da, aşağıda da değinileceği üzere, VLP'un SF'nın oluşumu açısından nasıl şekillendiği üzerinde opera şarkıcılığı açısından genel bir uzlaşmanın oluştuğunu söyleyebiliriz. Ancak söz konusu olan opera dışı şarkıcılık ve vokal icra türleri olduğunda, bu tür bir uzlaşmaya oldukça uzak olunmasının yanı sıra, istisnai birkaç çalışma dışında, bu konunun ele alınmadığını da gözlemleriz. Bu çalışmada, her ne kadar VLP değişkeni, iki farklı akustik görüngü açısından da değerlendirilecekse de, literatürde görülen söz konusu bu boşluk nedeniyle, SF boyutuna kısa bir değinme sonrası, K/AF'nın laringial pozisyon ile ilişkisi hususu ana konumuz olacaktır. Konuşmacı/aktör formantının üretimindeki temel dinamikler Konuşmacı/aktör formantının, üst formantların demetleşmesi sonucu elde edildiğine ilişkin iddialar (Sundberg ve diğ. 2012:142, Leino ve diğ. 2011:155; Leino 2009:674; Bele 2006: 566) olduğu gibi, bu görüngünün bir formantlar demetleşmesinden ziyade, F4 te oluşan enerji artışı sayesinde oluştuğunu (Cleveland ve diğ. 2001:59-60; Nawka ve diğ. 1997:427), veya bir formant demetleşmesi söz konusu olsa da, bu demetleşmenin F4 ile ilişkili olduğunu (Leino 2009:674) ifade eden çalışmalara da rastlarız. Ancak K/AF'nın hangi formantların bir araya gelmesinin veya hangi formantın bir ürünü olduğu tartışmalarından bağımsız olarak aşağıda ayrıntılarına değinilecek olan çeşitli çalışmalarda ifade edilen bir husus, bu akustik görüngünün, spektral üst enerji bölgesinde görülen önemli düzeydeki bir artışın sonucu olduğudur. Konuşmacı/aktör formantı ile bağlantılı olarak, spektral (yaklaşık 2.2 ile 4 khz arası) üst enerji bölgesinde görülen artışın vokal traktusla ilişkili olarak ifade edilen temel nedenlerinin ise, 313

6 a. Çenenin geniş bir şekilde açılması (Master ve diğ. 2008:153; Boersma ve Kovacic 2006:1814), b. Larinkste fonasyon sırasında, Boersma ve Kovacic (2006) e göre yükselme; ya da tam tersi yönlü bir açıklama ile, Leino ve diğ. (2011) e göre, vertikal bir düşüş, ve bununla bağlantılı olarak c. ELB'daki hafif bir daraltma (Leino ve diğ 2011: ) olarak ifade edildiğini görürüz. Çalışmamızda, bu hususların her biri ayrı başlıklar altında incelenerek, söz konusu bu iddiaların geçerlik durumları ve nedenleri değerlendirilmeye çalışılacaktır. a. Konuşmacı/aktör formantı ile çene açıklığı ilişkisi Bir rezonanslı kavite olarak iş görmekte olan vokal traktustaki rezonanslar, glottal düzlemde üretilen kaynak sinyalin fundamental frekansından neredeyse bağımsız bir şekilde dil, çene ve dudakların çeşitli pozisyonlarıyla kontrol edilmekte olup, bu artikülatörler traktusu farklı formant değerleri üretmesiyle sonuçlanacak şekilde etkilemekte ve böylece de traktusun şeklini değiştirmek suretiyle formantların frekans değerleri değişime uğratılabilmektedir (bkz. örn. Reetz ve Jongman 2009:169; Grepl ve diğ. 2007:353; Björkner 2006:10; Pulakka 2005:7; Joliveau ve diğ. 2004:2434; Kob 2002:43). Vokal traktusta oluşan bir değişimin bütün formantlar üzerinde etkisi olacaksa da, bazı değişimler özellikle belli bir formant veya formantlar üzerinde daha büyük bir etki yaratmakta, örneğin F1 üzerindeki en etkili değişken çene açıklığı olup, çene açıklığı artışına F1 in frekans değerinde bir artış da eşlik etmektedir (bkz. örn. Echternach ve diğ. 2011:3962; Grepl ve diğ. 2007:355; Bele 2006:570; Erickson 2003:199; Tom ve diğ. 2001:746; Sundberg 1972:51; Sundberg 1969:38). Çene açıklığı artışının F1 değerinde yarattığı bu artışın temel nedeni bu açılmanın, kapalı-açık akustik boru formundaki vokal traktusun kapalı ucunda yarattığı daralma ve açık ucunda yarattığı genişlemedir (Johansson ve diğ. 1982:129). Burada, kapalı uç olarak işaret edilen yer, glottisin hemen üstündeki bölge olan alt faringial bölgedir. Bu bölgede oluşan bir genişleme rezonansların frekans değerlerini düşürür (Sundberg 2003:12). Söz konusu bölgede oluşan daralma ve genişlemenin F1 üzerindeki etkisini, akustik bilimi açısından bir borunun akustiği örneğiyle de açıklamak mümkündür. Carre ve Mrayati (1992) nin vokal traktusu sekiz eşit olmayan bölgeye (R) ayırdığı modeli kullanan Manzara (2005) e göre, vokal traktusun alt bölümünde oluşan bir daralmanın en istikrarlı etkisi, F1 in frekans değerini arttırmak yönlü olmaktadır. Yine aynı çalışma verilerine göre, oral kavitenin ön kısmında meydana gelen daralma F1 ve F2 nin frekansında düşüş etkisi; ya da tersinden söylersek, oral kavitede çenenin açılması ile elde edilen genişleme F1 ve F2 nin frekansında artış etkisi yaratır (Manzara 2005:2541). Echternach ve arkadaşlarının, modal ve falsetto registerleri karşılaştırdıkları çalışmada da, bunu doğrular nitelikte veri elde edilmiş, oral bölgenin daha geniş olduğu modal registerde F1 ve F2 nin frekans değerlerinin görece daha yüksek olduğu görülmüştür (Echternach ve diğ. 2011:3960-1). Aynı hususta benzer bir açıklamayı Reetz ve Jongman (2009) da da görmemiz mümkündür. Buna göre, faringial daralma ve çene açılmasının her ikisinin de F1 ve F2 üzerindeki etkisi, bu formantların frekans değerlerinde yükselme yönlü olacaktır (Reetz ve Jongman 2009: 168). 314 Farinkste meydana gelen bir daralmanın bütün sesli fonemlerde F1 in frekans değerinde neden olduğu artış (Fant 1975:13), başta F1 in kendisi olmak üzere bütün formantların enerji

7 düzeylerinde artışa neden olacağından (Kent ve Read 1992 den akt. Huber ve diğ. 1999:1540), sesin bütün bir spektral enerji dağılım eğrisi üzerinde etkide bulunur. Bu durumun soprano şarkıcılarla yapılan bir çalışmada da teyit edildiğini görürüz. Barnes ve arkadaşlarının 6 opera şarkıcısı soprano ile yaptığı çalışmada elde edilen verilere göre, sopranoların çenelerini açmaları sonucu F1 in frekansının yükselmesi bütün partiallerin enerji düzeylerinde artışa neden olmakta ve bu durum, 2-4 khz bölgesinin enerjisini önemli bir ölçüde arttırmaktadır (Barnes ve diğ. 2004:530). Spektrum üzerinde formantların enerji düzeylerinde oluşan artışın sesin SPL değeri üzerindeki etkisi oldukça yüksek seviyelerde olmakta, çene açıklığının arttırılmasının toplamsal ses çıktısının üzerindeki etkisi 30 db e varan bir intensite artışı olabilmektedir (Lamarche 2009:19; Sundberg 1988:18). Bu nedenledir ki, opera şarkıcılığında, kalabalık bir orkestranın eşliğinde kendilerini duyurmak isteyen kadın şarkıcılar formant uyarlama tekniğini uygularlar ve bu tekniğin temel stratejisi, F1'in frekansını arttırmak amacıyla, perde yükselişine eşlik eden çene açıklığı artışına dayanır (bkz. örn. Sundberg ve Skoog 1997: ; Sundberg,1979:6). Tom ve arkadaşlarının çalışmalarında da, ses gürlüğü artışı ile çene açıklığı değişkeni arasındaki pozitif yönlü korelasyon tespit edilmiştir (Tom ve diğ. 2001:745). Bu verilerden yola çıkarak çene açıklığı artışının F1 in frekans değerini arttırdığını ve bu değer artışının spektral enerji dağılımı üzerindeki etkisinin, bütün formantların ve böylece de spektral enerjinin bütünüyle artışına neden olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan, F1 de oluşan bu frekans artışının formantların enerji seviyelerinin artışına yönelik etkisi, bütün formantlar açısından eşit dağılımlı gerçekleşmez (Pinczower ve Oates 2005:445; Nordenberg ve Sundberg 2003:93; White ve Sundberg 2000; White 1998; Ternström 1989). Vokal gürlükte meydana gelen bir artış 1 khz altında 1 birimlik, khz aralığında ise ortalama yaklaşık 1.8 birimlik bir artışa neden olmaktadır (Ternström 1989:25; White 1998:119). 315 Bütün bu veriler dikkate alındığında, çene açma sonucu oluşan SPL artışıyla ilişkili ve eşzamanlı olarak oluşan spektral enerji seviye artışının en çok, şarkıcı formantı ve K/AF'nın oluştuğu bölgeler açısından etkili olduğu görülür. Nitekim, bunu doğrular şekilde çeşitli çalışmalarda hem şarkıcı formantının (bkz. örn. Lamesh ve Doval 2007:5 ; Sjölander ve Johan Sundberg 2004: 1273; Bloothooft ve Plomp 1986: ; Cleveland ve Sundberg 1983:30; Sundberg 1970:24), hem de K/AF'nın (Master ve diğ. 2008:151; Pinczower ve Oates 2005:445; Nawka ve diğ. 1997:427) vokal intensite artışı ile birlikte daha belirgin hale geldikleri tespit edilmiştir. Dolayısıyla, yukarıda belirtilen çeşitli çalışmalarda görüldüğü üzere, çenenin açılması, başta F1 olmak üzere bütün formantlar üzerinde, frekans ve enerji seviyesi açısından K/AF'nın oluşumuna katkı sağlayacak yönde etkide bulunmaktadır. Bu nedenle Master ve diğ. (2008) ve Boersma ve Kovacic (2006) nın çenenin geniş bir şekilde açılmasının K/AF'nın oluşumunda rol oynadığına ilişkin varsayımları geçerli görünmektedir. b. Konuşmacı/aktör formantı ile laringial yükseklik değişkeni ilişkisi Vokal üretimin spektrumunda enerji dağılımını şekillendiren en etkili hususlardan biri formantların aldığı frekans değerleridir (bkz. Sundberg 2001:177). Boru akustiği teorisinden de bilinmektedir ki, borunun boyunda oluşan kısalma borunun rezonans frekanslarını yükseltecekken, uzunluk artışı frekans değerlerini düşürür (bkz. Reetz ve Jongman 2009: ; Fry 1979:72-74). Benzer şekilde, bütün formant frekansları vokal traktusun uzunluğu değişkeni tarafından etkilenmekte (Reetz ve Jongman 2009: 167; Hamdan ve diğ. 2008:180; Björkner 2006:10; Erickson 2003:199; Kent 1993:99-100; Fitch 1997:1219; Sundberg 1987: 20), yükseltilmiş larinks vokal traktusu kısaltarak, formant frekansların yükselmesine neden olurken (Tom ve diğ. 2001:746; Sundberg ve Askenfelt 1981:24; Sundberg ve Nordström

8 1976:36), larinksin aşağı indirilmesi yoluyla vokal traktusta oluşturulacak bir uzama, bütün formant frekansların düşürülmesini sağlamaktadır (Andrade 2012:e23; Hamdan ve diğ. 2008:180; Fitch ve Reby 2001:1672; Sundberg ve Nordström 1976:36). Bu akustik yasanın vokal traktus açısından geçerliğini, sadece insan deneklerle değil, ayrıca hayvanlarla yapılan benzer içerikli çalışmalarda da görmek mümkündür. Fitch ve Reby (2001) tarafından, Yeni Zelanda kırmızı geyikleri üzerinde yapılan bir çalışmada bulgulanan, vokal traktusun uzatılması ile F4'ün frekans değerlerinde oluşan düşüş arasında önemli derecede bir pozitif yönlü korelasyonun olduğu tespit edilmiştir. İnsanlarda, ses alanlarının alt ve üst sınırlarında ses üretmeleri esnasında larinksin vertikal pozisyonunun, dinlenme pozisyonunun ortalama cm kadar altına inebileceği veya üstüne çıkabileceği varsayılmaktadır (bkz. Sundberg ve Nordström 1976:36; Sundberg 1968:2). İnsanlarda, aşağı indirilmiş/yukarı doğru çıkarılmış bir larinksin F4 frekans değeri üzerindeki etkisini, en açık haliyle Sundberg ve Nordström ün çalışmasında görebilmek mümkündür. Söz konusu çalışmada normal laringial pozisyonda ortalama F4 değeri yaklaşık olarak 3.34 khz de oluşurken, bu değerin larinks yükseldiğinde yaklaşık olarak 3.44 khz e yükseldiği, larinks düştüğünde ise ortalama yaklaşık 2.94 khz e düştüğü bulgulanmıştır (Sundberg ve Nordström 1976:37-38). Nitekim laringial aşağı düşüşün, F4 ün frekans değeri üzerindeki etkisi, Sundberg in çalışmasında da gözlenmiş; söz konusu çalışmada, aşağı düşürülen larinksin F4 ün frekansını da düşürdüğü tespit edilmiştir (Sundberg 1969:39). Söz konusu durum, farklı VLP'lara sahip olan şarkı söyleme türleri arasında da kendini göstermekte; müzikal tiyatro (Björkner 2008:533) ve Brodway müzikali türlerinde (Stone ve diğ. 2003:296) söyleyen şarkıcılarda gözlemlenen opera şarkıcılarına göre daha yüksek formant frekans değerlerinin, bu şarkıcılarının kullandığı görece daha yüksek larinks pozisyonuna bağlı olduğu ifade edilmektedir (Björkner 2006:39). Formant frekanslarındaki yükselmenin algısal düzeydeki etkisi, vokal duyumun daha parlak işitilmesi olacaktır (Barlow ve LoVetri 2010:317). Kuşkusuz bu parlaklık artışının temelinde, daha yüksek spektral bölgelere doğru kayan bu enerji sıçramalarının spektrumun üst bölgelerinde neden olacağı yukarı yönlü seviye artışı hareketlenmesi yatmaktadır. 316 Her ne kadar, yukarıda da belirtildiği üzere, bütün formantların frekans değerleri üzerinde etkili oluyorsa da, vokal traktusun uzunluğu değişkeninin etki derecesi, formantlar arasında farklılaşmaktadır. Bu etki derecesinin ilk iki formantın frekans değeri üzerinde önemli bir yüksekliğe sahip olduğu hususunu, uzunluk farklılığı nedeniyle F1 ve F2 de cinsiyet değişkeni açısından ortaya çıkan farklılaşma olgusunda (bkz. örn. Yang 1996:250) da görmek mümkündür. Nitekim Sundberg ve Nordström ün doğrudan bu hususta yapılan çalışmalarında, laringial yükselmenin F1 in frekans değerinde artış, laringial düşmenin ise azalış yönlü etkisinin olduğu bulgulanmıştır (bkz. Sundberg ve Nordström 1976:37-38). Yukarıda, çene açıklığı değişkenine ilişkin açıklamalarda da belirtildiği gibi, F1 de oluşan frekans artışı, başta F1 in kendisi olmak üzere bütün formantların enerji düzeylerinde artışa neden olmaktaydı (Kent ve Read 1992 den akt. Huber ve diğ. 1999:1540). Dolayısıyla, laringial yükselmenin, özellikle de çene açıklığı değişkenince F1 de frekans artışının sağlandığı koşullarda oluşan etkiyi iyice kuvvetlendirmek yoluyla maksimize olmuş bir şekilde, K/AF'nın üretimine önemli düzeyde bir katkı sağlayacağını söylemek mümkündür. Öte yandan, laringial yükselmenin, K/AF'nın oluşumu hususundaki etkisinin, sadece F1 in frekans değerinde oluşturduğu yükselme olgusu ile sınırlı kalmadığı ve laringial yükseklik

9 değişkeninin söz konusu akustik görüngüye ilişkin önemli etkilerinden birinin, F4 ün frekans değeri ile ilişkili olarak geliştiği görülür. Şöyle ki; vokal traktusun uzunluğu değişkeninin frekans değerleri üzerinde en yüksek düzeyde etkide bulunduğu formantlar F4 ve F5 tir (Sundberg 1987:23). F4 ün vokal traktusun uzunluğu mu yoksa laringial kavitenin boyutu mu tarafından daha çok etkilendiği hususu üzerinde bir uzlaşımdan bahsetmek güçtür. Örneğin, Sundberg e göre F4 ün sahip olacağı frekans değeri, daha çok larinks borusunun şekline bağlı (1995:95; 1987:23) iken, Detweiler ve Detweiler (1995) e göre, F4 açısından vokal traktusun uzunluğu parametresi, laringial borudan daha önemlidir (akt. Sundberg 1995:84). Yine de dikkat edildiğinde görülür ki, Sundberg in F4 ün frekans değerinin belirlenmesinde laringial kavitenin daha etkin olduğunu belirttiği koşullar, farinks ile laringial kavite arasında, şarkıcı formantının oluşumunu sağladığı iddia edilen ve çeşitli çalışmalarda larinksin aşağı düşürüldüğü pozisyonda sabitlendiği tekniği uygulayan opera şarkıcılığında gözlenmiş olan (ayr. ve referanslar için. bkz. Saruhan 2014a), 1:6 oranının mevcut olması hususunu da içermektedir (bkz. örn. Sundberg 1995:85-88). Dolayısıyla laringial kavitenin F4 üzerinde daha etkin olduğu durumun, özel bir şarkıcılık tekniği ile yaratılan laringial koşullar aracılığıyla oluşturulan özel bir duruma gönderme yaptığını ve bu koşulların geçerli olmadığı diğer durumlarda vokal traktus uzunluğu değişkeninin F4 üzerinde asıl belirleyici etken olduğunu söylememiz mümkündür. Nitekim laringial yükseklik parametresi alt vokal traktusun konfigürasyonunun belirmesinde oldukça önemli olup (Imagawa ve diğ. 2003:474), laringial kavitenin, Sundberg in söz ettiği baskın etkiye sahip olabileceği boyutlara sahip olup olmayacağı açısından, larinksin düşürülmesi/yükseltilmesi aracılığıyla değişime uğrayan vokal traktus uzunluğu değişkeni kritik bir değerdedir. Böylece, Detweiler ve Detweiler (1995) in F4 frekans değerinin belirlenmesi açısından vokal traktusun uzunluğu değişkeninin, laringial kavitenin şekli değişkeninden daha önemli olduğuna ilişkin iddiasını referans almamız mümkündür. Ayrıca, hangi iddiayı referans olarak alırsak alalım, Maurer ve arkadaşları (1991) gibi bazı çalışmalarda elde edilen bulgular, vokal traktus uzunluğu değişkeninin özellikle de F4 başta olmak üzere, üst formant dizileri üzerinde önemli bir derecede etkide bulunduğunu göstermektedir. Söz konusu çalışmada, aynı fundamental frekans (perde) değerinde, formant frekansları açısından erkek, kadın ve çocuklar arasında görülen farklılaşmanın temel olarak 2.5 khz üstündeki bölgelerde oluştuğu bulgulanmıştır (Maurer ve diğ 1991:27). Vokal traktus uzunluğunun erkek, kadın ve çocuklar açısından aynı sıralamayla gittikçe azaldığı (bkz. Vorperian ve diğ. 2005:341) göz önüne alındığında, Maurer ve arkadaşlarının bu bulgusundan yola çıkarak, uzunluk değişkeninin, diğer değişkenler sabit tutulduğunda, spektral enerji dağılımı üzerindeki etkisinin temel olarak 2.5 khz üzeri olan üst frekans bölgelerinde oluştuğunu söylemek mümkündür. Söz konusu bu alan, K/AF'nın oluştuğu bölgeyi işaret ettiğinden bu husus önem taşımaktadır. Her ne kadar çeşitli çalışmalarda F2 nin oluştuğu frekans değeri alanının seslendirilen sesli fonem ve cinsiyet değişkenlerine bağlı olarak Hz arası olduğu tespit edilmişse de, bu formantın frekans değerinin 2.5 khz den yukarıda olduğu durumlar oldukça istisnai olup, genel olarak F3 ün frekansı yine seslendirilen sesli fonem ve cinsiyet değişkenlerine bağlı olarak khz arasında; F4 ün frekansı ise khz arasında değerler alabilmektedir (bkz. Gelfer ve Bennett 2013:561; Reetz ve Jongman 2009:184; Hamdan ve diğ. 2008:182; Hossain ve diğ. 2007:68; Smith ve diğ. 2007:3; Joliveau ve diğ. 2004:2435; Nguyen ve Fagyal 2003:3031; Tom ve diğ. 2001:746; Huber ve diğ. 1999: ; Carlsson-Berndtsson ve Sundberg 1991:30; Sundberg 1987; Paliwal ve diğ Huber ve diğ. (1999) un çalışmasında yer alan 16 yaş üstü deneklerin verileri temel alınmıştır.

10 1983:298; Johansson ve diğ. 1982:131; Sundberg ve Nordström 1976:37-38; Fant ve diğ. 1969:28; Peterson ve Barney 1952:182). Bu verileri Maurer ve arkadaşlarının uzunluk değişkeninin spektral enerji dağılımı üzerindeki etkisinin temel olarak 2.5 khz üzeri olan üst frekans bölgelerinde oluştuğunu işaret eden bulgusuyla bir arada değerlendirdiğimizde, uzunluk değişkeninin temel olarak etkisinin daha çok F3 ve F4 üzerinde oluşacağını öngörebiliriz. Buna ek olarak, larinksin yukarı çıkmasının özellikle de F1 ve F2 üzerinde, başka açılardan gelişen frekans arttırma yönlü ikinci bir etkisi de mevcuttur. Larinks yukarı çıkarıldığında farinksin alt bölgesinde daralma oluşur (Sundberg ve Nordström 1976:35). Bu daralmanın etkisi yukarıda da belirtildiği gibi, bütün sesli fonemlerde F1 in frekans değerinin artışı olmaktadır (Fant 1975:13). Hatırlanacağı üzere, F1 in frekansında oluşacak bir artışın etkisi, başta F1 in kendisi olmak üzere bütün formantların enerji düzeylerinin artışı olacaktır (Kent ve Read 1992 den akt. Huber ve diğ. 1999:1540). Dolayısıyla, laringial yükselmenin, formant frekans değerleri üzerindeki etkisi aracılığıyla, K/AF'nın oluşumu açısından oldukça yüksek dereceli bir katkı sağlayabileceğini söylemek mümkündür. Vardığımız bu sonuç, Boersma ve Kovacic (2006) nın K/AF'nın üretiminde fonasyon sırasında larinkste oluşan bir yükselmenin rol alabileceğine ilişkin açıklamasını destekler niteliktedir. c. Konuşmacı/aktör formantı ile ELB ilişkisi Yukarıda da belirtildiği gibi, Boersma ve Kovacic'in (2006), yüksek bir larinksin spektral üst frekans alan zenginliği hususunu açıklamak konusunda getirilebilecek açıklamalardan biri olabileceğine (1814) ilişkin açıklamasının tersine, K/AF'nın oluşumunda, VLP'un önemine gönderme yapan bir diğer çalışma olan Leino ve arkadaşları (2011) de, vertikal düzlemde oluşacak hafif bir düşüşten bahsedilmektedir. K/AF'nın F3-F5 demetleşmesi ile gerçekleştiğini ve bu demetleşmeyi oluşturmak üzere frekans değeri olarak F3 te artış, F4 ve F5 te düşüş olması gerektiğini ifade eden Leino ve arkadaşlarına göre, söz konusu bu frekans değişimlerinin gerçekleşmesi için, fizyolojik bazı şekillenmelere ihtiyaç vardır. Bu şekillenmelerin, oral kavitenin ön kısmında oluşan bir daralma ve arka kısmında oluşan bir genişlemeye eşlik eden bir epilaringial darlaşma olduğunu ifade eden yazarlara göre, bu şekillenmelerin laringial pozisyonda vertikal bir düşüş ve/veya dil kökünün alçaltılmasıyla birlikte dilin daha önde kullanımı gibi hareketler sayesinde elde edilmesi mümkündür (Leino ve diğ. 2011:157). Leino ve arkadaşları, ELB'ya ilişkin iddialarında, Titze ve Story (1997) nin daraltılmış bir ELB'nun bütün formantları Hz spektral bölgesine doğru çektiğine ilişkin verilerine atıfta bulunmakta ve daraltılmış bir ELB nun, konuşmacı formantının oluşumunda rol oynama olasılığının yüksek olduğunu dile getirmektedirler (Leino ve diğ 2011: ) 2. Çene açıklığı ve vokal traktusun uzunluğu değişkenlerin yanı sıra ELB alanı değişkeni de spektrumdaki üst partiallerdeki enerji düzeyi üzerinde etkide bulunmakta (Bergan ve diğ. 2004: 307) ve örneğin, sopranolarda yükseltilmiş bir yüksek frekans bölge enerjinin elde edilişinde, ELB ile ilgili bir daralmanın yardımcı olabileceği (Barnes ve diğ. 2004: 538) düşünülmektedir Her ne kadar, ELBnun söz konusu etkisini vokal traktusun rezonans özellikleri ile ilişkisi açısından olduğu gibi, vokal kıvrımların titreşim özellikleri üzerindeki etkisi (bkz. örn. Titze 2008) açısından da değerlendirmek mümkünse de, söz konusu bu ikinci husus, konuşmacı/aktör formantının oluşumunda yer aldığı iddia edilen glottal ses kaynağı düzlemli parametrelerle ilgili değerlendirmelerin yapılacağı başka bir çalışmada ele alınmak üzere atlanacaktır.

11 Nitekim, Titze ve Story'nin çalışma bulgularında görülen, ELB'da oluşan bir daralmanın, formantları 2.5 khz çevresi bölgeye çekmesi olgusunda formantların frekans değerlerinde oluşan değişimin, Leino ve arkadaşlarının çalışmalarında elde ettikleri bulgularla aynı yönde olduğu görülmektedir: frekans değeri olarak F3 te hafif bir artış, F4 ve F5 te ise düşüş (Titze ve Story 1997:2237). Bu veriler, Leino ve arkadaşlarının, ELB'da oluşan bir daralma olgusunun, K/AF'nın üretiminde bir rol oynadığına ilişkin açıklamalarını destekler niteliktedir. Her ne kadar, diğer bazı çalışmalarda elde edilen bulgular, epilaringial alanda oluşan darlaşmanın F3 ün frekans değeri üzerindeki etkisine ilişkin kesin bir şey söylememizi zorlaştırıyor olsa da, bu daralmanın F4 üzerindeki etkisine ilişkin elde edilen bulgular arasında genel bir tutarlığın olduğu görülür. Buna göre, ELB'da oluşan daralmanın F4 üzerindeki etkisi frekans düşüşü yaratma yönündedir (Takemoto ve diğ. 2006: ; İmagawa ve diğ. 2003:473; Titze ve Story 1997:2237). Konuşmacı/aktör formantının üretimine ilişkin tartışmalarının ortak bir yönü, F4 ün kesin bir şekilde yapılan açıklamanın bir bileşeni olmasıdır ve F4 ün laringial kavitenin ürettiği bir akustik görüngü olduğuna ilişkin veriler (Takemoto ve diğ. 2010: , Takemoto et al., 2006b:2232), konuşmacı/aktör formantının laringial kavite ile olan ilişkisine yönelik açıklamaları destekler durumdadır. Takemoto ve diğ. (2006b) nin çalışmasında, laringial kavitenin (laringial vestibül + laringial ventrikül) mevcut olmadığı durumlar ile mevcut olduğu durumlar arasında spektral enerji eğrisi açısından oluşan en önemli farkın, khz arası bölgedeki enerji düzeyi farklılaşması olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu çalışmada,laringial kavitenin varlığının, ilk 3 formant üzerinde minimal bir etkisi bulunurken, F4 ve üzeri formantların üzerinde yani spektral üst frekans alanı enerji düzeyi üzerinde oldukça belirleyici bir etkide bulunduğu ve khz khz spektral enerji alanının laringial kavitenin varlığınca kuvvetlendirildiği görülmüştür (Takemoto ve diğ. 2006:2232). Bu spektral alan K/AF'nın oluşumu açısından oldukça önemli olan bir enerji alanı olup, K/AF'nın oluşumu açısından laringial kavitenin kritik bir değerde olduğunu görürüz. Ancak, ELB'da oluşan bir daralmanın etkisinin K/AF'nın oluşumu açısından pozitif yönlü olup olmayacağı, laringial kaviteye ait olduğu iddia edilen formantın hangi frekans değerine sahip olduğu hususunca belirlenecektir. 319 Laringial kavitenin rezonans frekansının [F4 ün] 3041 Hz olduğunu bulgulanmıştır (Takemoto ve diğ. 2006:2232). Ancak, her ne kadar Takemoto ve arkadaşlarının burada zikredilen bütün çalışma sonuçları önemli olsa da, söz konusu bu çalışmaların modelleme yoluyla yapıldığı ve sadece, hem bireyler arası morfolojik farklılıklar hususunun, hem de laringial yükseklik değişkeninin etkisi sonucu laringial boruda oluşan daralma/genişleme hususunun elimine edilmiş olduğu koşullar açısından temsil etme potansiyeline sahip olduğu dikkate alınmak durumundadır. Bu nedenle, F4 ün frekansının ne olduğuna ilişkin bir sonuca ulaşmak konusunda, canlı deneklerle yapılan ve doğal konuşma modunu esas alan çalışma bulgularını dikkate almak daha doğru olacaktır. Bu doğrultuda, F4 ün normal konuşma modu açısından ve seslendirilen sesli fonem ve cinsiyet değişkenlerine bağlı olarak yaklaşık ortalama değerlerle, Sundberg ve Nordström (1976:37-38) de erkekleri çin 3.4 khz; Tom ve diğ. (2001:746) da erkekler için 3.75 khz; Hamdan ve diğ. (2008:181) de erkekler için ortalama olarak yaklaşık 3.6 khz, kadınlar için ise 3.9 khz; Paliwal ve diğ. (1983:298) de 3.5 khz; ; Fant ve diğ. (1969:28) de erkekler için 3.3 khz; Sundberg (1987) de kadın için 3.5 khz ve Johansson ve diğ. (1982:131) de kadınlar için 3.7 khz değerler aldığı görülür. Görüldüğü üzere,

12 seslendiricinin cinsiyetine, ses sınıfına, seslendirilen perdeye ve hangi sesli fonemin kullanıldığına bağlı olarak, F4 ün frekansının khz arası bölgede bir değer alabilmektedir. Bu verileri dikkate aldığımızda, erkeklerde ortalama F4 değerinin ortalama yaklaşık 3.4 khz olarak ifade edilebileceğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla, F4 ün normal bir konuşmada aldığı değer göz önüne alındığında, bu formantın K/AF'nın oluşumu açısından, özel bir önemi olduğu açıktır. Ancak, F4 ün frekansında yarattığı ifade edilen düşüş etkisi nedeniyle, ELB'da oluşan bir daralmanın K/AF nın mı, yoksa SF'nın mı üretimine katkıda bulunacağı hususunu dikkatle değerlendirmek ve Leino ve arkadaşları, ELB'ya ilişkin iddialarını bu çerçevede ele almak gerekmektedir. Bu noktada iki hususun bir arada değerlendirilmesi gereği ortaya çıkmaktadır: Birincisi, ELB'da oluşan daralmanın F4 ün frekansında düşüş yaratması (Takemoto ve diğ. 2006: ; İmagawa ve diğ. 2003:473; Titze ve Story 1997:2237); ikincisi ise, laringial düşüşün, F4 ün frekansında düşüş yaratırken, laringial yükselmenin F4 ü yükseltme potansiyelidir (bkz. örn. Sundberg ve Nordström 1976:37-38; Sundberg 1969:37,39). Sundberg ve Nordström'ün çalışma bulguları, bu noktada önem kazanmaktadır. Hatırlarsak, söz konusu çalışmada F4 ün normal laringial pozisyondaki değeri yaklaşık olarak 3.34 khz iken, larinks yükseldiğinde bu değer yaklaşık olarak 3.44 khz e yükselmekte, larinks düştüğünde ise yaklaşık olarak 2.94 khz e düşmekteydi (Sundberg ve Nordström 1976:37-38). Burada ortaya çıkan bir hususa dikkat etmekte yarar olacaktır: laringial düşüşün etkisi %12 civarı iken, yükselmenin etkisi %3 civarıyla sınırlı kalmaktadır. Peki, bunun nedeni ne olabilir? Bu soruya verilebilecek bir cevabın konumuz açısından önemi olacaktır ve yukarıda belirttiğimiz iki hususu bir arada değerlendirdiğimizde bir sonuca ulaşmak mümkün gibidir. Şöyle ki, larinksin pozisyonunda, normale göre oluşacak düşüş olgusunun, F4 te frekans düşüşü etkisi yaratarak (bkz. örn. Sundberg 1969:37), bu formantta 3 khz civarı ve altındaki bölgede konumlanma eğilimi üreteceği anlaşılmaktadır. Böylece, F4'ün frekansında düşme etkisini üreten temel dinamiklerin, laringial düşüşle oluşan vokal traktus uzaması ve epilaringial daralma hususları olduğu anlaşılıyor. Bu noktada hem vokal traktus uzaması hem de epilaringial daralma olguları F4 üzerinde aynı yönlü, yani düşüş yönlü bir etki gösterdiğinden, bu iki olgu birbirini ayrıca destekler de. Bu durum, yani larinksin aşağı düşürülmesi sırasında bu iki dinamiğin aynı yönlü etki üretmesi, %12 civarı oluşan önemli sayılabilecek derecedeki frekans değişimini açıklar niteliktedir. 320 Esling'in Laringial Artikülasyon Modeli'nin temel varsayımlarından biri, laringial yükselmenin epilaringial kavitede daralma oluşturmasıdır (Moisik ve Esling 2011:1407). Ancak, larinksin yukarı çıktığı koşullarda ELB'da bir daralmanın oluşup oluşmadığına ilişkin yapılmış doğrudan bir çalışma yok, en azından ben bilmiyorum. Öte yandan yüksek larinks pozisyonunda EGG amplitüdünün düştüğüne (Sundberg ve Gauffin 1978:42) yönelik bulguyu, larinksin yukarı çıktığı koşullarda farinksin alt bölgesinde oluşan daralma (Sundberg ve Nordström 1976:35) olgusuyla açıklamak mümkün gibidir. Farinkste oluşan bu daralma, epilaringial bölgede de bir daralma olacağını düşündürtür. Bu çıkarsama, ayrıca Esling'in temel varsayımı ile de tutarlık gösterir. Bu durum, larinksin yükselmesinin F4 ün frekansı üzerindeki etkisinin, karşıt yönlü hareket eden iki farklı dinamik tarafından belirleneceği anlamını taşıyacaktır. Larinks yükseldiğinde, vokal traktus kısaldığından F4 ün frekansı artacakken (Sundberg ve Nordström 1976:37-38), eş zamanlı olarak ELB'da oluşan daralma, bu frekansı aşağı yönlü çekecektir (İmagawa ve diğ. 2003:473). Böylece, çalışmamızda ortaya konacak iddialardan biri olmak üzere, ifade edersek: larinksin yükselmesi sonucu vokal traktusta oluşan

13 kısalma, laringial yükselme sırasında ELB'da oluştuğu ifade edilen daralmanın F4 üzerindeki frekans düşürücü etkisini yok eder veya en azından azaltır. Dolayısıyla, ELB'da oluşan daralmanın F4'ün frekans değeri üzerinde ortaya çıkardığı düşüş yönlü etkinin K/AF nın değil, sadece SF'nın üretimi açısından pozitif yönlü olacağını görürüz. Nitekim Leino ve arkadaşları K/AF'nın, ELB daki hafif bir daraltma, oral kavitenin arka kısmında bir genişleme ve yine oral kavitenin ön kısmında bir daralma ile elde edilebildiğini iddia etmektedirler (Leino ve diğ 2011: ). Belirtmek gerekir ki, Leino ve arkadaşları tarafından tarifi yapılan bu tür bir vokal traktus konfigürasyonu, opera şarkıcılığına ilişkin literatürde sıklıkla open throat olarak adlandırılan ve SF'nın elde edilmesinde kritik değerde olan (ayr. için bkz. örn. Mitchell ve diğ. 2003) teknikte oluşan konfigürasyon ile oldukça benzerdir. Bu, ELB'da oluşan daralmanın F4 ün frekansı üzerindeki etkisi açısından böyledir. Peki, aynı şeyi F3 açısından nasıl açıklayacağız? Epilaringial kavitenin F3 ün frekans değeri üzerindeki nihai etkisini belirlemede VLP değişkeninin ne tür bir rol aldığına ilişkin bir bilgi, ELB'nun K/AF ile ilişkisi konusunda daha net bir sonuç elde etmemizi sağlayacaktır. Daha önce de belirtildiği gibi, Leino nun epilaringial daralmanın K/AF'nın oluşumunda rol aldığına ilişkin iddialarının temel dayanağı, bu daralmanın F3 ün frekansında yükselme oluşturduğuna ilişkin Titze ve Story nin verilerini de içeriyordu. Laringial kavitenin F3 ün frekans değeri üzerindeki etkisi Helmholtz rezonatörününkine benzemekte (ventriküler alan kaviteye benzerken vestibüler alan Helmholtz rezonatörünün boğaz kısmına benzemektedir) ve laringial kavitenin faringial alanla birleşme yerini temsil eden boğaz kısmında oluşan daralma ve morgagnide oluşan genişlemenin ikisi de, F4 ün yanı sıra, görece minimal bir seviyede olsa da, F3 te de frekans düşüşü yaratmaktadır (Takemoto ve diğ. 2006: ; ayr. bkz. İmagawa ve diğ. 2003:473). Ayrıca larinksin aşağı indirilmesi, F3 ün değerinde düşüş yaratır (Lasarcyk 2007:2215; Boone ve McFarlane 1993:78; Sundberg 1968:3,5). Bütün bu değişkenlerin F3 ve F4 üzerindeki toplamsal etkisi, Sudnberg in opera şarkıcılığı eğitimli 4 Bass sesli sanatçı ile 9 İsveç sesli fonemi üzerinde yaptığı çalışmasında elde ettiği bulgularda da gösterir kendini. Söz konusu çalışmada F3 ve F4 değerlerinin şarkı söylemede konuşmaya göre daha düşük değerler aldığı görülmüş ve söz konusu bu olgu, bu şarkıcıların teknik açıdan uyguladıkları laringial düşüş ve bu düşüşe eşlik eden morgagni genişlemesi ile açıklanmıştır (Sundberg 1968:5). 321 Böylece, hem laringial düşüş, hem de bu düşüşle ilişkili olarak ELB'da oluşan daralmanın, F3 ün frekansında, ancak bu kez F4 e göre minimal sayılabilecek bir derecede de olsa, düşüşe neden olduğu söylenebilir. Ancak, laringial kavitede oluşacak bir daralmanın etkisine yönelik elde edilen sonuçlar, kaynaklar arası farklılaşmaktadır. Bazı kaynaklar, laringial kaviteye ilişkin darlaşmanın, minimal bir seviyede olsa da, F3 te de frekans düşüşü yarattığı iddia ederken (Takemoto ve diğ. 2006: ; İmagawa ve diğ. 2003:473), Leino ve arkadaşlarının iddialarına dayanak olarak gösterdikleri Titze ve Story (1997) in verileri, bunun tam tersine bir F3 etkisinden bahseder. Söz konusu farklı sonuçlara ulaşılmasını sağlayan temel nedenlerin, çalışmalar arasında yöntem ve örneklem açısından mevcut olan farklılaşma ile açıklanması mümkündür. Bu tür bir olgu ile karşılaşmaktan kaçınabilmenin, ancak, bu konuda spesifik olarak yapılan çalışmaların sayısının artmasında ve kullanılan örneklemin geniş tutularak, yöntem birliği sağlanmasında yattığı gerçeği göz önüne alındığında, en azından şimdilik, bu açıklamalardan hangisinin daha doğru olabileceğine ilişkin bir yargıya varmamızın pek mümkün olmadığı görülmektedir. Bu nedenle, Leino ve arkadaşlarının K/AF'nın oluşumunda rol aldığını iddia ettikleri "ELB'daki hafif bir daraltma" olgusunu diğer

14 değişkenlerden bağımsız olarak ele alacak olursak, söz konusu bu iddianın geçerlik derecesine ilişkin kesin bir şey söylemenin, F3 açısından, en azından şimdilik, mümkün olmadığını belirtmek durumundayız. Ancak, larinksin yükselmesinin F3'ün frekansını yükseltirken, larinksin alçaltılmasının frekansı düşürdüğü (Lasarcyk 2007:2215; Boone ve McFarlane 1993:78; Sundberg 1968:3,5; Sundberg ve Nordström 1976:37-38) bilinmektedir. Dolayısıyla, frekans değeri olarak F3 te artış, F4 ve F5 te düşüş olması gerektiğini ifade eden Leino ve arkadaşlarının bu açıklama modeline, en azından laringial yükseklik değişkeninin doğrudan kendisiyle ilgili olarak söylenirse, larinkste oluşacak bir yükselme olgusu daha uygun düşmektedir. Bu hususlar dikkate alındığında, "ELB'daki hafif bir daraltma" olgusunun K/AF'nın üretimine destek sağladığına ilişkin bir iddianın, Leino ve arkadaşlarının yaptığı gibi vertikal bir düşüşle bağlantılı olarak dile getirilmesinin, söz konusu bu iddianın geçerlik derecesini düşürme potansiyelini arttıracağını söyleyebiliriz. SONUÇ Herhangi bir vokal icra türünde, icra sırasında üretilen sesin akustik açıdan ne tür bir niteliğe sahip olduğuna ilişkin veriler, söz konusu türe yönelik eğitimde uygulanabilecek tekniklerin vokal traktusa ilişkin hangi konfigürasyonlara dayanması gerektiğine dair önemli ipuçları sağlayacaktır. Üretilen sesin K/AF görüngüsünü barındırdığı tespit edilen/edilecek bir vokal icra türünde, çene açıklığı, VLP ve ELB değişkenlerinin hangi koşullarda K/AF'nın üretimine katkıda bulunma potansiyeli gösterebileceğine yönelik bir bilgi, bu anlamda oldukça önem arz etmekte olup, bu hususlarda özetle şu sonuçlara varılmıştır: Çeşitli kaynaklarda elde edilen veriler bir arada değerlendirildiğinde, hem farinkste daralma hem de ağız kısmında genişleme etkisi aracılığıyla çene açıklığında oluşan büyümenin, F1 in frekans değerinde yarattığı yükselmenin (bkz. örn. Echternach ve diğ. 2011:3962; Grepl ve diğ. 2007:355; Bele 2006:570; Erickson 2003:199; Tom ve diğ. 2001:746; Johansson ve diğ. 1982:129; Fant 1975:13; Sundberg 1972:51; Sundberg 1969:38), başta F1 in kendisi olmak üzere bütün formantların enerji düzeylerinde artışa neden olduğu (Kent ve Read 1992 den akt. Huber ve diğ. 1999:1540) ve böylece de sesin bütün bir spektral enerji dağılım eğrisi üzerinde önemli bir etkide bulunduğu görülür. F1 de oluşan bu frekans artışının formantların enerji seviyelerinin artışına yönelik etkisi, khz aralığında 1 khz altında olduğundan daha yüksek düzeyde oluşması (Pinczower ve Oates 2005:445; Nordenberg ve Sundberg 2003:93; White ve Sundberg 2000; White 1998; Ternström 1989), çene açıklığı artışının, sesin niteliğinde K/AF'nın oluşumu yönünde katkı sağlayıcı bir rol oynamasını sağlar. Varılan bu sonuç, Master ve diğ. (2008) ve Boersma ve Kovacic (2006) nın çenenin geniş bir şekilde açılmasının K/AF'nın oluşumunda rol oynadığına ilişkin varsayımlarını doğrular niteliktedir. 2. Benzer şekilde, her ne kadar bütün formant frekansları vokal traktusun uzunluğu değişkeni tarafından etkilense de (Reetz ve Jongman 2009: 167; Hamdan ve diğ. 2008:180; Björkner 2006:10; Erickson 2003:199; Kent 1993:99-100; Fitch 1997:1219; Sundberg 1987: 20), en yüksek dereceli etkisinin başta F4 ve F5 üzerinde olmak üzere (Sundberg 1987:23), 2.5 khz üzeri olan üst frekans bölgelerinde oluşması (Maurer ve diğ 1991:27), ses spektrumu üzerinde 3-4 khz arası bölgede görülen (Leino ve diğ. 2011, s. 150) K/AF'nın oluşumu açısından, bu değişkeni önemli kılmaktadır. Yukarıda da belirtildiği üzere yükseltilmiş larinks vokal traktusu kısaltarak, formant frekansların yükselmesine neden olurken (Sundberg ve Askenfelt 1981:24), larinksin aşağı indirilmesiyle oluşan uzama bütün formant frekansların düşmesine neden olacaktır (Hamdan ve diğ. 2008:180; Fitch ve Reby 2001:1672). Yukarıda