III. MURAD DÖNEMİ TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE BAYEZİD SANCAĞI ve TEVABİHA. Hakan KAYA Mehmet Emin TÜRKLÜ

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Aralık 2017 December 2017 Yıl 10, Sayı XXXII, ss Year 10, Issue XXXII, pp DOI No: Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: III. MURAD DÖNEMİ TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE BAYEZİD SANCAĞI ve TEVABİHA Hakan KAYA Mehmet Emin TÜRKLÜ Öz Osmanlı Devleti fethettiği yerlerde vergi mükelleflerini belirlemek ve düzenli vergi toplamak için belirli aralıklarla sayımlar gerçekleştirmiştir. Tahrir olarak isimlendirilen bu sayımların kaydedildiği defterlere de Tahrir Defteri denilmiştir. Tahrir defterleri, yapıldığı yerin tahmini ve takribi nüfusu (Müslim, gayrı-müslim), vergi hasılatı, idari taksimatı (kaza, nahiye ve köy isimleri), tarım ürünleri vb. konularda önemli bilgiler veren arşiv kaynaklarındandır. Osmanlı nın serhad sancaklarından biri olan Bayezid Sancağı nın bilinen bir mufassal bir de icmal olmak üzere iki tahrir defteri bulunmaktadır. Bu defterler Sultan III. Murad dönemine ait olup, Bayezid Sancağı ve Tevabiha Mufassal Tahrir Defteri ve Bayezid Sancağı ve Tevabiha İcmal Defteri ismiyle Tapu Kadastro Arşivi nde kayıtlıdır. Mezkûr defterler ışığında Bayezid Sancağı nın XVI. yüzyılın son çeyreğindeki sosyo-ekonomik ve demografik yapısı ile Bayezid Sancağı ndaki tımarların kimlere verildiği izah edilecektir. Bu çalışmayla Osmanlı nın uç sancağı olan Bayezid in XVI. yüzyıldaki içtimai ve iktisadi hayatına dikkat çekmekle birlikte bölge hakkında araştırma yapacak sosyal bilimcilere önemli bilgiler sağlanacaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Bayezid Sancağı, tahrir, mufassal, icmal. Arş. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Tarih Bölümü. Arş. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Tarih Bölümü.

2 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü The Bayezid Sanjak and Tevabiha (Adherent Districts) According to the Murad III Period Tahrir Registers Abstract The Ottoman State carried out periodic censuses in order to determine the taxpayers and to collect regular taxes in places where they conquered. These registers, which are called tahrir, are also called "Tahrir Registers. Tahrir registers are archive sources that provide important information on issues such as estimated population and tax base, tax revenue, administrative taxonomy, agricultural products. Bayezid Sanjak, one of the border starboards of the Ottoman Empire, has two known accounts, one of which is a mujaddal (expatiatory) and the other is an icmal (abstarct). These registers it belongs to the period of III. Murad and is registered in the Archives of Land Register of Cadastre under the name of "Bayezid Sanjak and Tevabiha Mufassal Tahrir Register" and "Bayezid Sanjak and Tevabiha Icmal Register". In the light of the aforementioned registers the socio-economic and demographic structure of the Bayezid Sanjak in the last quarter of the 16th century and the names of the timars in Bayezid Sanjak will be explaine. With this work, we are convinced that important information will be provided to social scientists who will research Bayezid's social and economic life in the 16th century. Keywords: Ottoman, Bayezid Sanjak, tahrir, expatiatory, abstract. Giriş: Osmanlı Devleti nde Tahrir Tahrir, Osmanlı Devleti nin bir yeri fethetmesi sonrasında vergilerin ve bu vergileri veren kişilerin tespit edilmesi için farklı zaman dilimlerinde ve yerleşim yerlerinde sayımların gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir. 1 Tahrir, bütün vergi kaynaklarının kayıt altına alınması, vergi kaçakçılığının önüne geçilmeye çalışılması ve her türlü vergi muafiyetinin gözden geçirilmesi yoluyla devletin gelirlerinin artırılması olarak ifade edilmektedir. 2 Fakat tüm vergilerin yazıldığı söylenemez. Düzensiz olarak alınan avarız vergileri ayni ve nakdi ödemeler ile angaryalar tahrir defterlerinde yer almamaktadır. 3 1 Mehmet Öz, Tahrir, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul, 2010, s Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1, Ed. Halil İnalcık- Donald Quataert, (Çev. Halil Berktay), Eren Yayınları, İstanbul 2000, s Suraiya Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, (Çev. Zeynep Altok), 4. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, s. 99. [398]

3 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Padişahın tahrir eminini özel olarak görevlendirmesi ve kadı dâhil bütün yerel makamların yardımcı olmalarıyla kayıtlar oluşturulurdu. 4 Bu kayıtlar, Osmanlı Devleti nde arazinin her saltanat değişikliğinde veya gerekli görüldüğü zaman muntazaman tahririn yapıldığı ilk zamanlara kadar götürmenin mümkün olduğunu göstermektedir. 5 Tahrir emini, daha önce yapılan tahrirleri karşılaştırarak tımar sahiplerinin durumlarında ve gelirlerinde meydana gelen değişikliklerin tespitini yapmakla göreve başlardı. Tahrir tamamlandıktan sonra tımarların yeni durumlarını gösteren Tımar İcmal Defterleri hazırlanır ve bölge ile ilgili ayrıntıları gösteren Mufassal Defterler temize çekilerek padişaha sunulurdu. Defterlerin bir kopyası beylerbeyi ve sancakbeyi yanında bulunurdu. Ayrıca merkezden gönderilen defterin tımar icmal defterlerinden tertip bakımından farklı olan bir başka icmal defteri hazırlanırdı. Bir bölgenin tahriri yapılırken yalnızca o bölgenin has, zeamet ve tımar gelirleri yazılmazdı. Aynı zamanda bölgedeki evkafın, konar-göçer yapıların, piyade ve müsellemlerin ayrı ayrı tahrirleri yapılırdı. 6 Osmanlı da tahrirlerin hangi zaman dilimi içerisinde yapıldığına dair bir standart olmayıp, on ile otuz yıl aralıklarla yapılmaktaydı. Ancak tahrirler, zaman aralığı farklı olsa bile, II. Selim dönemine kadar çoğu padişah tarafından yaptırılmıştır. 7 Nitekim Bayezid Sancağı ve Tevabiha Tahrir Defterleri, III. Murad döneminde hazırlanmıştır. 8 Bu mufassal ve icmal tahrir defterlerinin kanunnamesi ve tarihleri olmamakla birlikte defterlerin ilk sayfalarında yer alan Padişah tuğrasından yola çıkılarak defterlerin III. Murad dönemine ait olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca 67 numaralı Mühimme defterinde yer alan bir hükümde Bayezid Kalesi beyi, Bayezid Bey 9 ile ilgili bir kayda rastlanmıştır. İcmal defterinde de Bayezid Kalesi beyi olarak Bayezid Bey kayıtlıdır İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s Ömer Lütfi Barkan, Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri, İÜİFM, II/I, İstanbul 1940, s Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013, s Barkan, Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri, s TK, KKA, Bayezid Sancağı ve Tevabiha Mufassal Tahrir Defteri Nr (Bundan sonra TD, Nr. 199 şeklinde kısaltma yapılacaktır.) 9 BOA, Mühimme Defteri, Defter Nr. 67, s TK, KKA, Bayezid Sancağı ve Tevabiha İcmal Defteri, Defter Nr (Bundan sonra TD, Nr. 265 şeklinde kısaltma yapılacaktır.) [399]

4 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü tarihli Mühimme kaydındaki Bayezid Bey ile icmal defterindeki Bayezid Bey aynı kişi olması kuvvetle muhtemeldir. Tahrir defterleri, Osmanlı Devleti nin sosyo-ekonomik ve demografik yapısı ile ilgili önemli kaynaklar olmakla birlikte bünyesinde bazı ciddi eksiklikler barındırmaktadır. Vergi endeksli tutulan bu kayıtlar toplam nüfus, doğum, ölüm ve evlenmeler hakkında bilgi vermez. Bundan dolayı bu kayıtlardan hareketle bir yerin net nüfusunu ortaya çıkarmak oldukça zordur. Ayrıca tahrirlerdeki hane sayısının beş ile çarpıp ortalama nüfus ile ilgili tahminlerin doğruluğu tartışmaya açık bir mevzudur. 11 Bayezid Sancağı mufassal ve icmal defterlerindeki liva sayıları arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bayezid ve Tevabiha Mufassal Tahrir Defterine göre Eleşkird, Ovacık, Bayezid, Diyadin, Urut, İskender Kalesi olarak toplam altı livadan oluşmaktadır. 12 Mufassal tahrir defterinin ilk sayfasında düşülen notta İskender Kalesi gözükmemektedir. Ancak mufassal tahrir defterini ayrıntısıyla incelediğimizde İskender Kalası nın mevcut olduğunu görmekteyiz. 13 İlk sayfada bilgilere göre Eleşkird Livası (Sancağı); Gölet, Dülbendlü, Kumluca, Şoşik, Dülbendlü ve Yunus, nahiyelerinden, Ovacık Livası; Ovacık nahiyesinden, Bayezid Livası; Bayezid, Aruç, Urut, Kiği, Zengezor nahiyelerinden meydana gelmektedir. İskender Kalesi ise Kekeberd, Kehram Eğreşçi, Kehram Sahibi, Masıri, Yagaberd, Ma deniş, Acnan, Kulaberd, Çavundur, Emlak, Hanazor, Mencivan, Perekşad, Kehpare nahiyelerinden meydana gelmektedir. İlk sayfadaki notta Diyadin Livası nın Eleşkird in nahiyesi olarak kaydedildiği; ancak ayrıntılı inceleme sonrasında Diyadin in kendi başına bir liva olduğu görülmektedir. Şelve Livası nın da Eleşkirt Livası na dahil edildiği görülmektedir. Ancak Şelve Livası nın ayrı bir liva olduğu ve nahiyelerinin Şoşik, Yunus, Kumluca ve Dülbendlü den meydana geldiği görülmektedir. Benzer şekilde Urut, Kiği ve Zengezor Bayezid in nahiyeleri olarak zikredilmiş; fakat Urut un bir liva olduğu Kiği ve Zengezor un da Urut a bağlı nahiyeler olduğu tespit edilmiştir. 14 İcmal defterinde ise Bayezid Sancağı ve Tevabiha; Eleşkird Livası Gölet ve Dülbendlü; Şelve Livası Dülbendlü, Kumluca, Şoşik ve Yunus; 11 Huricihan İslamoğlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Devlet ve Köylü,, (Haz. Ayşe Çavdar), 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s TD, Nr. 265, s TD, Nr. 199, s TD, Nr [400]

5 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Bayezid Livası Bayezid Kalesi ve Aruç nahiyelerinden; Diyadin ve Ovacık livalarından oluşmaktadır. 15 Bu çalışmada söz konusu mufassal ve icmal defterlerinde kayıtlı olan Bayezid Sancağı ve tevabiha olarak belirtilen Eleşkird, Şelve, Bayezid Kalesi, Diyadin, Ovacık livaları ile buralara tabi nahiye, köy ve mezralar incelenmiştir. Mufassal tahrirde Bayezid Kalesi nden sonra kayıtlı olan yerler çalışmaya dâhil edilmemiştir. Bunun nedeni bu yerlerin icmal defterinde kayıtlı olmadığı içindir. I. Coğrafi Konum Bayezid, Orta Eosen ve Miyosen yaşlı kalkerlerden oluşmuş m. yüksekliğinde bir platodur. Büyük ölçüde dağlık ve tepelik alanlar ile çok sınırlı düzlüklerden oluşan eski yerleşme yeri, kuzeydoğusunda Büyük Ağrı (5165 m) ve Küçük Ağrı (3919 m) dağları, kuzeyinde Pamuk Dağları, batısında Ziyaret Dağları (3000 m) ve Sinek Yaylası, güneyinde Tendürek Dağı (3313 m), doğusunda ise yüksek İran platosu ile çevrilidir. Etrafı yüksek dağlarla çevrili olan Bayezid, güneybatıdan İpek Geçidi ile Muş Ovası ndan geçen Murat Suyu Vadisi ne, kuzeyden Çilli Geçidi ile Iğdır Ovası na bağlanır. Bayezid Ovası ve bu ovanın birer uzantısı olan Sarısu Vadisi, bölgenin düzlüklerini meydana getirmektedir. Bayezid in kuzeybatısında yer alan Balık Gölü ise yörenin en önemli su kaynağını (içme suyu) teşkil etmektedir. 16 Tarih boyunca, önemli bir geçiş güzergahında bulunan Bayezid, sırasıyla Urartu, Kimmer, İskid, Med, Pers, Part, Sassani, Roma, Bizans, Arap, Selçuklu, Moğol, Harezm, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi, ve Osmanlı hakimiyetine girmiştir yılında İspanyol elçisi Ruj Gonzales de Clavijo Erzurum- Bayezid Kalesi- Maku güzergâhından geçerek, kale hakkında bazı tasvirlerde bulunmuştur. Yüksek bir kayanın üzerinde inşa edilen kalenin hayli geniş kuleli duvarla çevrili olduğunu, bu duvarların merdivenleriyle şehre inildiğini ve kalenin içinde bir pınarın olduğunu ifade etmiştir TD, Nr. 265, s Sırrı Erinç, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1953, s Enver Konukçu, Tarihi Coğrafyada Bayezid, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, s Konukçu, Tarihi Coğrafyada Bayezid, s [401]

6 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü Bayezid in kurulduğu yerin sarp ve kayalık olması gelişmesini engellemiştir. Eski Bayezid in kuzeydoğusunda, Belleburç denilen semtte yer alan kale, eski kasabanın 300 metre yüksekliğinde yer almaktadır. Tek parça sert ve dik kayalar üzerine inşa edilen kalenin güneyinde bulunan İshak Paşa Sarayı ile kale arasında derin bir vadi bulunmaktaydı. 19 Bayezid in geçiş noktasında olması, hem hudut devletler arasında tampon görevi görmesi ve hem de sürekli saldırılara maruz kalması gibi etkenler kalenin sarp kayalıklar üzerinde kurulmasında rol oynamıştır. II. İdari Yapı Bayezid, ilk olarak Sultan Selim ( ) döneminde Osmanlıların egemenliğine dâhil olmuştur. Feridun Bey, Sultan Selim in, Şah İsmail ile yaptığı Çaldıran Savaşı anlatımında ordunun savaş için Karaköy civarlarına geldiği zaman Bayezid halkının Padişah a bağlılıklarını bildirdiklerini ifade etmektedir. 20 Ancak Bayezid kısa bir süre sonra tekrar Safevîler in kontrolüne girmiştir. Bayezid Sancağı Irakeyn Seferi ( ) sonucunda tekrar Osmanlı ya ilhak olmuştur. 21 Bayezid Sancağı 1547 de Van ve Erciş ile birlikte İran ın hâkimiyetine girmiş ve bu durum neticesinde bazı yerleri harap olmuş ise de Ağustos 1553 te, Nahçıvan Seferi sırasında yeniden Osmanlı egemenliğine girmiştir yılları arasında Safevilerle Osmanlılar arasında yapılan savaşlarda büyük bir zarar gören ve stratejik açıdan önemli bir konumda olan bölge 1578 yılında kesin olarak Osmanlı hâkimiyetine alınmıştır. 23 Bayezid Sancağı, Osmanlı Devleti nin klasik sancak sistemi dışında yurtluk-ocaklık ile yönetilmiştir. 24 Süreç içerisinde farklı eyaletlere bağlanan 19 Yusuf Çetin, Eski Bayezid Kalesi Tarihi ve Mimarisi, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, s Feridun Bey, Munşeatü s Selattin, C. I, İstanbul 1274, s Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı, Kuruluş ve Genişleme Devri ( ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s. 52,248, Mehmet İnbaşı, Çıldır Beyleri: I.İshak Paşa ve II. İshak Paşa Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu Bildirileri, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, s ; M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas-Ellerini Fethi ( ), Sevinç Matbaası, Ankara 1976, s Abdulkadir Gül, Bayezid Sancağı nın Demografik Yapısına Genel Bir Bakış, III. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh un Gemisi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2001, s. 157; Yakup Karataş, Bayezid Sancağı ve İdarecileri ( ), Kitapevi, İstanbul 2014, s Yurtluk-ocaklık sisteminin uygulandığı merkezlerde sancak beyi (mutasarrıf) merkezi hükümetin gönderdiği beratla, sancakta bulunan aşiret, kabile, ayan, eşraf ve ulemanın [402]

7 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Bayezid Sancağı, , , 1653, 1669 tarihlerinde Van Eyaleti ne tabi olmuştur. 26 Bayezid, muhtemelen 1583 ten sonra (Revan ın fethinden sonra) Revan Eyaleti ne bağlanmış olup, arşiv kaynaklarında sancağın 1599 tarihine kadar Revan Eyaleti ne bağlı olduğu görülmektedir. 27 Revan Seferi ne katılan Kâtib Çelebi, Cihannüma adlı eserinde Bayezid Kalesi ni şu şekilde tasvir etmektedir: Kal a-i Bayezid Kotur şimalinde bir kal a ve livadır ve serhad-ı Acemdir iki kal a dahi buna tabidir biri Diyadin kal ası ve biri Hamur kal ası bu livayı Behlül Bey ocaklık tarikiyle zabt ider bunlar dahi tevaif-i Ekraddan Besyan aşiretinden gâyet şeci taifelerdir Kızılbaşlar bunlardan gâyet havf iderlerdi Bayezid ovasından Nehr-i Murad geçer ve yere batar ve dört saatlik mesafeden tekrar çıkar oradan akar gider bu livaya Ağrı dağı nazırdır ve burada ibtida-i sahra-i Çaldıran vâkidir. 28 Dönemler arasında kopukluklardan dolayı sancağın kronolojik olarak hangi eyaletlere bağlandığını görmek oldukça zordur. Daha sonra H.1051/M.1641 deki Ruus defteri kaydına göre Bayezid Sancağı Erzurum Eyaleti içinde zikredilmiştir. 29 Bayezid, 17. yüzyılın ikinci yarısından Cumhuriyet dönemine kadar Erzurum a bağlı kalmıştır. Dönemsel olarak sancağın farklı eyaletlere bağlanması, sancağın idari olarak yakınlık-uzaklık durumu ve süreç içerisinde bazı yerlerin (Revan gibi) Osmanlı Devleti nin elinden çıkmış olması gibi nedenler etkili olmuştur. III. İktisadi Yapı Osmanlı Devleti nin ekonomiye bakışı, mal ve hizmet üretenlerin önce kendi ihtiyaçlarını karşılaması daha sonra tüm toplumun gereksinimlerini karşılanması şeklindedir. Osmanlı Devleti ithalatı serbest bırakmış, ihracatta ise, yasaklamalara varıncaya kadar, sıkı bir kontrol mekanizmasını ittifakıyla seçilmekteydi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Hakan Kaya, Bayezid Sancağı Örneğinde Osmanlı İdari Yapısında Yurtluk-Ocaklık, Current Research Social Science, 2 (1), Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, İstanbul 1280, s Orhan Kılıç, Van Eyaleti ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri ( ), Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), XXI, İstanbul 2001, s BOA, DFE. RZ.d., Defter Nr. 223, s Kâtip Çelebi, Kitab-ı Cihannüma li- Kâtip Çelebi, C. I, Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2009, s BOA, Kamil Kepeci Tasnifi (KKT), Ruus 266, s ; Mehmet İnbaşı, Bayburt Sancağı (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Journal of Graduate School of Social Scicences) c. 10. Sayı 2 (2007) s. 92 (ss ). [403]

8 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü uygulamıştır. 30 Osmanlı öncelikli olarak ekonomiye büyük önem vermiş, geliştirdiği çift-hane sistemiyle hem devletin güçlendirilmesini sağlamış hem de tarımsal üretimi artırarak reayanın korunmasını esas almıştır. 31 Osmanlı tımar sisteminde Sultanın tasarrufunda bulunan hasların (havvas-ı hümayun) gelirleri merkezi hazineye aktarılmaktaydı. Vezirlere ve beylere tevcih edilen dirlikler (ümera hasları) akçenin üzerindeydi. Zeamet, taşradaki idari görevlilere tahsis edilen (subaşı ve zaim gibi) geliri yıllık ile akçe olan yerlerdi. Tımar ise yıllık geliri 1000 ile akçe olan dirliklerdi. 32 İncelenen icmal defterinde Bayezid Sancağı nın toplam gelirinin akçe olduğu anlaşılmaktadır. Tahrirde has, zeamet ve tımarların ikimlere ve işletmesi kaç akçe karşılığında verildiğini görmek mümkündür. Eleşkird Livası nda bir padişah hassı, bir bey hassı, 13 zeamet ve 268 tımar bulunmaktaydı. Eleşkird in toplam geliri akçe olup, Eleşkird Livası Padişah hassı akçedir. Bey hassı ise akçe karşılığında Ürkmez Bey e verilmiştir. Zeametlerin toplam akçe değeri olup, zeamet sahiplerinin bazıları isimleriyle beraber idari görevleriyle zikredilmiştir. Örneğin Ürkmez Bey in oğlu Cafer e , sipahi miralay beyi Veli ye akçelik zeamet tevcih edilmiştir. Ayrıca tahrirde kale görevlilerine hizmetleri karşılığında tımarların verildiğine dair bilgiler bulunmaktadır. (bkz. Tablo-1) Şelve Sancağı, Eleşkird Livası ndan sonra geliri en yüksek olan sancaktır. Aynı şekilde bir padişah bir de bey hassı mevcuttur. Padişah hassı akçe, Şelve Livası beyi Taceddin Bey in hassı ise akçedir. Livanın 12 tane zeameti ( ), 284 adet tımarı ( akçe) bulunmaktadır.(bkz. Tablo-2) Diyadin Livası nda da aynı şekilde bir padişah hassı bir de bey hassı bulunmaktadır. Padişah hassı , bey hassı ise akçe değerindedir. Burada Diyadin Livası nın beyi hakkında bilgi verilmemiştir. Livada altı zeamet ( akçe), 120 tımar ( akçe) mevcuttur. Sancağın toplam geliri akçe tutarındadır. (bkz. Tablo-3) 30 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 9. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013, s İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s, 185. [404]

9 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Ovacık Livası nın diğer livalara nazaran toplam gelirleri daha az olup, akçedir. Padişah hassının değeri akçe gibi düşük bir meblağ iken mirliva Kılıç Bey in hassı akçedir. Livanın iki tane zeameti olup, zeametler Kılıç Bey in oğulları Hüseyin ve Mansur beylere verilmiştir. Ayrıca livada toplam 11 tımar bulunmaktadır. (bkz. Tablo-4) Bayezid Kalesi nin toplam geliri akçe değerindedir. İki hassı olup, Padişah hassı , Bayezid Kalesi beyi Bayezid Bey in hassı ise akçe tutarındadır. Sancağın 11 zeameti ( akçe) 82 tane de tımarı ( akçe) bulunmaktadır. Defterde en fazla hasılata sahip olan Kara Şeyh ve mezrası Karaağaç ın toplam değeri akçe olup, eşit şekilde Bigan Bey ve Ahi Durmuş adındaki kişilere zeamet olarak tevcih edilmiştir. 33 Diğer sancaklarda olduğu gibi zeametlerden bir tanesi Bayezid Bey in kardeşi Bedir Bey e tevcih edilmiştir. İcmal defterinde tımarların tevcih edildiği kişilerin isimleri, tımarların olduğu karye veya mezra ve toplam gelirlerinin kaç akçe olduğu belirtilmiştir. Osman veledi Maksud un tasarrufundaki Töredepe karyesindeki tımarın toplam değeri akçe idi. Bazı örneklerde de tımarların hisseli olduğu görülmektedir. Kalender isimli bir şahsın Yarenli karyesinde 5.000, Kapucuk karyesinde hisse olmak üzere toplam akçe değerinde tımarı bulunmaktadır. 34 (bkz. Tablo-5) Tablo-1 Eleşkird Livası ndaki Tımar Gelirleri 35 Cinsi Adet Tevcihi Geliri Padişah Hassı (Gölet ve 1 Padişah Dülbendlü) Bey Hassı (Gölet ve 1 Ürkmez Bey Dülbendlü) Zeamet (Gölet) 7 Selman Ali veledi Nazır Bey Hüseyin Kulu Ulu Han veledi Budak Bey Veli (Miralay-ı sipahiyan) Cafer veledi Ürkmez Bey Ahmed Katip Mehmed TD, Nr. 265, s TD, Nr. 265, s TD, Nr [405]

10 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü Zeamet (Dülbendlü) 6 Hasan veledi Abidin Hüseyin Han İbrahim Kethüda Bekri Kulu Ali veledi Dönmez Osman veledi Mehmed Tımar (Gölet) Tımar (Dülbendlü) Mustahfizan Kala-i Gölet Tımar 10 Ali (Dizdar Kala-i Gölet) Himmet (Kethüda Kala-i mezbur) Melik Ahmed (Hafız Bereç? Kala-i m.(mezbur) Hasan (Merd Kala-i m.) Mustafa (Merd? Kala-i m.) İvaz (Merd Kala-i m.) Hasan (Merd Kala-i m.) Barun? Ve Art (Cebeci-i Kala-i m.) Delice (Cebeci-i Kala-i m.) Serkis (Kırmani-i Kala-i m.) Toplam: Tablo- 2 Şelve Livası ndaki Tımar Gelirleri 36 Cinsi Adet Tevcihi Geliri Padişah Hassı Bey Hassı 1 Taceddin Bey Mirliva-i Şelve Zeamet 3 Kel Emir veledi Ahmed Kürd Alihan Kara Bey Zeamet 1 Şaban veledi Kul Zeamet (Şoşik) 3 Osman Üveys veledi Kul Şeyh veledi Ahmed 36 TD, Nr [406]

11 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Zeamat (Yunus) 5 Katib Mehmed Ali Budak veledi Nazır Ahmed Yusuf Han veledi Sami Tımar (Dülbendlü) Tımar (Kumluca) Tımar (Kumluca) Tımar (Karkin) Tımar (Yunus) Toplam: Tablo- 3 Diyadin Livası ndaki Tımar Gelirleri 37 Cinsi Adet Tevcihi Geliri Padişah Hassı Bey Hassı 1 Mirliva-i Diyadin Zeamet 6 Allah Kulu Allahverdi veledi Hamza Bey Hüseyin veledi Şad. Veledi Rüstem Dara veledi Katmaş Emir Tımar Toplam: Tablo- 4 Ovacık Livası ndaki Tımar Gelirleri 38 Cinsi Adet Tevcihi Geliri Padişah Hassı Bey Hassı 1 Kılıç Bey Mirliva-i M Zeamet 2 Hüseyin veledi Kılıç Bey Mansur veledi Kılıç Bey Tımar Toplam: TD, Nr TD, Nr [407]

12 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü Tablo- 5 Bayezid Kalesi Livası ndaki Tımar Gelirleri 39 Cinsi Adet Tevcihi Geliri Padişah Hassı Bey Hassı 1 Bayezid Bey Mir Liva-i Bayezid Kalesi Zeamet (Bayezid Kalesi) 11 Katib İnce Tolgar veledi Melik İvaz Hasan Mir Alay Egdi Ahmed Katib Mehmed Haydar veledi Nayerin Bey Hasan Çavuş Adilcevazi Halil Ahmed veledi Veli Mustafa veledi Mehmed Mirkar veledi Haydar Bey Zeamet (Aruç) 5 Bedir Biraderzade-i Bayezid Bey Mustafa Ali veledi Mir Mehmed Bigan Bey Ahi Durmuş Tımar (Bayezid Kalesi) Tımar (Aruç) Toplam: Genel Toplam: III. Murad dönemine ait Bayezid Sancağı ve Tevabiha İcmal Defteri ile II. Selim dönemine ait Küçük Ardahan ve Kars Livaları ve I. Ahmed dönemine ait Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis livaları icmal defterleri arasında karşılaştırma yapıldığında Bayezid Sancağı ve Tevabihanın da kayda değer gelirleri olduğunu görmek mümkündür. Örneğin, II. Selim dönemine ait Kars ve Küçük Ardahan livaları tımar icmal defterinde Kars Livası nın toplam (has, zeamet, tımar, mahlûller) gelirleri , Küçük Ardahan Livası nın ise 39 TD, Nr [408]

13 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha akçe olduğu görülmektedir. 40 Bayezid Sancağı nın güneyinde yer alan Van Sancağı nın toplam gelirleri , Adilcevaz Sancağı nın , Muş Sancağı nın , Bitlis Sancağı nın ise akçe tutarındaydı. 41 Yukarıda zikredilen sancakların aynı coğrafi bölgede yer almaları ve benzer iklim özelliklerine sahip olmalarından dolayı sancak gelirlerinin birbirine yakın olması muhtemeldir. IV. Reayadan Alınan Vergiler Tarım alanlarının temelini oluşturan kısmen bir çift öküzle sürülebilen yerler çift veya çiftlik olarak tanımlanmıştır. Çift veya çiftlikler sancaktan sancağa hatta aynı sancak dâhilindeki topraklar arasında farklılıklar göstermektedir. 42 Osmanlı da reayadan çift resmi ve nim çift resmi adı altında arazi vergisi alınmıştır. 43 Çift resmi yüzyıllara veya bölgelere göre farklıklar göstermiştir. XV. Yüzyılın ortalarına kadar 22 akçe olan çift resmi Fatih döneminde %50 artmış, kimi yerlerde akçeye kadar çıkmıştır. Daha sonraki dönemlerde bazı eyaletlerde 57 akçeye kadar bu vergi alınmıştır. 44 Osmanlı Devleti nde evli olan hane reisi eğer elinde nim çiftten az toprağı varsa veya toprağı hiç yoksa bennak olarak kaydedilirdi. Bennaklar da kendi içinde ekünlü bennak ve caba bennak olarak ikiye ayrılırdı. Ekünlü bennak elinde nim çiften az toprağı olanları ifade eder, caba bennak ise işleyecek toprağı olmayan ancak başkalarının toprağında işçi olarak çalışan ya da sipahiden kiraladığı toprağı işleyen kişilerdi. 45 Bennaklardan 9 akçe vergi 40 Yücel Öztürk, 527 Numaralı Küçük Ardahan ve Kars Livaları Timar İcmal Defteri (II. Selim Dönemi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1992, s Orhan Kılıç, 730 Numaralı, Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed Dönemi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1989, s Ahmet Güneş, Osmanlı Tahrir Defterleri ve Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı. 150, 2004, s Lütfi Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1964, s Feridun M. Emecen, Çift Resm-i, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s. 310.; Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları (Kanunnameler), C. 1, İstanbul 1943, s Feridun M. Emecen, Bennak, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, s [409]

14 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü alınırdı. 46 Osmanlı toplumunda kendi geçimini sağlayan ancak babalarının evinde oturan bekâr erkekler mücerred olarak kabul edilmiş ve kendilerinden 6 akçe vergi alınmıştır. 47 İncelenen tahrirde çift ve nim çifte rastlanmayıp, bennaktan 18 akçe, cabadan 12 akçe alındığı tespit edilmiştir. 48 Bunun dışında mücerred olarak kaydedilen kişilere herhangi bir vergi yazılmamıştır. 49 Buna ek olarak mufassal tahrir defterinde reayadan alınan vergiler arasında resm-i dönüm 50 adı altında bir vergi türü daha bulunmaktadır. Örneğin Eleşkird Livası na bağlı Mescidlü karyesinde 50, Erzani karyesinde 100 akçe dönüm vergisi alınmıştır. 51 Osmanlı Devleti nde gayrı-müslim reayadan hane başına 25 akçe resm-i ispençe adı altında vergi alınmaktaydı. 52 İncelenen defterde de gayrı-müslim reayadan alınan bu verginin 25 akçe tutarında olduğu görülmektedir. 53 Bayezid ve Tevabiha Mufassal tahrir defterinde ayrıca hınta (buğday), şair (arpa), erzen (darı), mercimek gibi hubabat vergileri alındığı görülmektedir. Hıntadan kile 54 başına 8, şairden 6, erzenden 3-6, mercimekten 8 akçe vergi alınmıştır Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Zira-i Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, s. 2; İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi., s Ünal Taşkın, Rüsûm-ı Örfiye Tarih Okulu, Sayı. 14, 2013, s TD, Nr. 199, s Osmanlı nın bazı bölgelerinde çalışmaya gücü yetmeyen bekâr erkeklerden (mücerred) vergi alınmıyordu. Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Zira-i Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, s Resm-i dönüm, belirli bir tımarın reayası olup, kayıtlı bulunduğu tımarda yarım çiftlikten daha az arazi tasarruf eden çiftçiler ile bir çiftlik yerden daha fazla yer işleten köylüler ve dışarıdan gelip tımar sınırları içindeki boş topraklarda ziraat yapan kişilerin tımar sahibine işletmekte oldukları toprak karşılığında verdikleri vergiydi. Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, s TD, Nr. 199, s Barkan Osmanlı İmparatorluğunda Zira-i Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları., s. 2.; İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s. 197.; Taşkın, Rüsûm-ı Örfiye, s TD, Nr. 199, s Kile, Osmanlı Devleti nde bir ağırlık ölçü birimi olan kile yaklaşık olarak 20 okka yani 25,6589 kg a denk gelmektedir. Kile bölgeden bölgeye büyük farklılıklar göstermektedir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, s. 444; Cengiz Kallek, Kile, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, İstanbul 2002, s TD, Nr. 199, s. 94. [410]

15 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Bayezid Sancağı nda reayanın elinde bulunan arı kovanlarından alınan resm-i küvare, resm-i bostan, hayvanların beslenme ihtiyacını karşılayan resm-i giyah, resm-i yatak (yaylak), resm-i kışlak gibi vergi türlerine de rastlanmaktadır. Bunların dışında başkalarının ekinine zarar veren hayvanların sahiplerinden alınan deştbani ve devlete ait araziyi işleyen reayadan bir sefere mahsus alınan tapu-yı zemin 56 vergilerini aynı başlık altında görmekteyiz. 57 Koyun, keçi gibi hayvanlar üzerinden alınan bir vergi türü de adet-i ağnam vergisidir. Örneğin Bayezid Kalesi ne bağlı Başkend de adet-i ağnam 100, Ortaviran da 200 ve Samandere de 400 akçedir. 58 Resm-i harici, birkaç çeşit vergi türü (arus, cürm ü cinayet, ev tapusu, duhan (tütün), deştbani gibi) için kullanılan genel bir ad olan bad-ı heva 59 ve düğün veya gelin vergisi olarak bilinen arusane defterde kaydedilen vergiler arasındadır. 60 Örneğin Diyadin Livası na bağlı Toklucak karyesinde bad-ı heva ve arusaneden toplam 152 akçe alınmıştır. 61 Osmanlı Devleti nde asiyab ya da değirmen olarak bilinen ve su veya yel ile çalıştırılan işletmeler, un üretiminde kullanılmaktaydı. 62 Asiyab işletmesi yıllık düzenli işlediği zaman 60, altı ay işlediği zaman 30, üç ay işlediği zaman 15 akçe vergi vermekteydi. 63 Örneğin Eleşkird Livası nın Gölet nahiyesinde Ürkmez Bey in oğlu Davud 6 aylık tasarruf için 30 akçe asiyab vergisi vermiştir. 64 Bunun dışında Gölet nahiyesinde toplam 13, Dülbendlü nahiyesinde 3, Şelve Livası na bağlı Kumluca nahiyesinde 4, Şoşik 56 Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Zira-i Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s Halil Sahillioğlu, Bad-ı Heva, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, s Halil Sahillioğlu, Arus Resmi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, s TD, Nr. 199, s. 67.; Bayezid e yakın bölgelerde bulunan Hınıs ve Çabakçur (Bingöl) livalarında da benzer vergilerin alındığı müşahede edilmektedir. Bkz. 294 Numaralı Hınıs Livası Mufassal Tahrir Defteri (963/1556), Haz. Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, Ankara 2000.; Mahfuz Söylemez-Abdullah Demir, 1550 Tarihli Tahrir Defterine Göre Çabakcur Livası Nüfus ve İskan, Bingöl Neşet Çağatay, Osmanlı İmparatorluğu nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 5, Sayı: 5, Ankara 1947, s Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 5. Kitap II. Kısım, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s TD, Nr. 199, s. 5. [411]

16 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü nahiyesinde 6, Dülbendlü de (Şelve ye bağlı) 1, Yunus nahiyesinde 12, Bayezid Kalesi nda 10 asiyab bulunmaktaydı. 65 Osmanlı Devleti nde en önemli sanayi kollarından olan dokuma sanayisinde ipliklerin renklendirilmesi ve kumaşların boyanması işi boyahanelerde yapılmaktaydı. 66 Eleşkird e bağlı Dülbendlü nahiyesinde 4000, Şelve Livası Dülbendlü nahiyesinde , Bayezid Sancağı na tabi Aruç ta 5000 akçelik boyahane işletmelerinin olduğu görülmektedir. 67 Osmanlı da bezirhaneler, bulgur öğüten ve keten yağını çıkaran değirmenler olarak bilinmektedir. 68 Eleşkird Livası nda 4 tane bezirhane olduğu ve yıllık 60 akçe vergi alındığı tespit edilmiştir. 69 Ayrıca Eleşkird de Gölet e bağlı Ağcakaya karyesinde hasılı 1000 akçe olan bir memleha (tuzla) kayıtlıdır. 70 Adı geçen livalarda asiyabların, boyahanelerin, bezirhanelerin ve memleha gibi işletmelerin olması dönemin şartlarına göre bir sanayi varlığı hakkında ipucu vermektedir. Askeri zümreye mensup kişilerin belirli bir meblağı devlete ödemek şartıyla ellerinde bulundurdukları topraklara mukataalı çiftlikler adı verilmektedir. 71 Bu türden çiftliklere Bayezid Sancağı tahrir defterinde rastlamak mümkündür. Çiftliklerin Eleşkird ve Şelve livalarında yoğunlaştığı ve bu çiftlikleri tasarruf eden kişilerin genellikle devlet görevlileri oldukları unvanlarından anlaşılmaktadır. 72 (bkz. Tablo-6) Tablo-6 Eleşkird, Şelve Nahiyeleri ndeki Çiftlikler 73 Liva Nahiye Karye Tasarruf Eden Meblağ Eleşkird Dülbendlü Aşıklü Ali Ali Çeribaşı 400 Eleşkird Dülbendlü Karadiş Hüdaverdi Sipahi 500 Şelve Şoşik Kuyucuk Büyük Ali Sipahi TD, Nr Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989, s. 143.; Emine Erdoğan Özünlü, XVI. Yüzyıl Osmanlı Kentlerinin Ekonomik Nitelikleri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi, Kastamonu Eğitim Dergisi, c. 18, Nr. 1, 2010, s TD, Nr. 199, s. 3, 22, Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s Halil İnalcık, Çiftlik, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s TD, Nr. 199, s. 19, 23, 43, 47, 56, TD, Nr [412]

17 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha Şelve Şoşik Bezirhane Bayezid Sipahi 500 Şelve Şoşik Bezirhane Nişaret Çeribaşı 500 Şelve Dülbendlü Hızırlı Mir Ahmed Sipahi 500 Şelve Dülbendlü Hüdadad Melik 500 Şelve Dülbendlü Hüdadad Mir Bey Sipahi 500 Şelve Dülbendlü Hüdadad Temur Sipahi 500 Şelve Dülbendlü Hüdadad Bayram Sipahi 500 Şelve Dülbendlü Cebeci Göçek Sipahi 500 Şelve Yunus Şeker Abdal Ali Sipahi 500 Şelve Yunus Çoklu Veli Sipahi 500 Şelve Yunus Usta Ali Hamza Sipahi 500 Şelve Yunus Usta Ali Ali Sipahi 500 Şelve Yunus Usta Ali Mehmed Veledi Temur 500 Sipahi Şelve Yunus Karkin-i Ulya Ali Çeribaşı 500 Şelve Yunus Karkin-i Ulya Gulami Sipahi 500 Osmanlı Devleti nde Ermeni Papazlarından murahhasiye vergisi alınmıştır. 74 Tahrirde Bayezid 75 Eleşkird 76, Şelve 77 livalarında bulunan papazlardan 1000, Diyadin 78 Livası papazından 500 akçe murahhasiye vergisi alındığı tespit edilmiştir. V. Zirai Üretim Osmanlı ekonomisinin temel kaynağını toprak ve topraktan elde edilen gelirler oluşturmaktadır. Tarım ekonomisinin başlıca ürünleri tahıllar, sebze, meyve, pamuk gibi mahsullerdir. İncelenen tahrir defterlerine göre Bayezid Sancağı nda buğday, arpa, darı, mercimek gibi tahıl ürünleri yetiştirilmektedir. Örneğin Eleşkird e bağlı Gölet nahiyesinin Haçlu karyesinde 2000, Bayezid Kalesi Ribat karyesi ile Karakent mezrasında 2000 kile hıntanın (buğday) kaydedildiği görülmektedir. 79 Aynı şekilde Karakent de , Bayezid e bağlı Erzab da 1500 kile şair (arpa) hasılatı mevcuttur. 81 Erzen (darı) ve 74 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s. 5, TD, Nr, 199, s TD, Nr. 199, s. 5, 94. [413]

18 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü mercimeğin de yetiştirilen ürünler arasında olmakla birlikte buğday ve arpaya göre üretimleri daha azdır. Mesela, Bayezid e bağlı Ribat karyesinde 600 kile erzen, 10 kile mercimek hasılatı alınmıştır. 82 Adı geçen tahrir defterinde bostan resmi adı altında sebze ve meyveden vergi alındığı görülmekle birlikte bostanda hangi sebze-meyvelerin olduğu bilinmemektedir. Genellikle 20 ile 300 akçe arasında vergi alınmaktaydı. 83 Küvare vergisinin alınmasına dair kayıtların varlığı ise bal üretiminin yapıldığını göstermektedir. Tahrirdeki kayıtlar arasında neredeyse bütün karyelerden resm-i küvare alınmıştır. Bayezid, Eleşkird, Şelve gibi livalarda resm-i yaylak ve kışlak veya yatak gibi vergilerden söz etmek mümkündür. Örneğin Bayezid Kalesi nahiyesine bağlı Karakent mezrasında 200 akçe resm-i yatak, Başkent karyesinde 200 akçe resm-i kışlak alınmıştır. 84 Tahrirde bazen de yaylak vergisinin toplam hasılı verilmektedir. Mesela Şelve Livası nda yıllık akçe yaylak vergisi verildiği görülmektedir. 85 Resm-i yaylak, kışlak veya yatak alınması buralarda hayvancılığın yoğun bir uğraş olarak yapıldığını ve göçebeliğin mevcut olduğunu göstermektedir. Yaylak ve kışlak vergilerinin sancaklar arasında farklılık gösterdiğini ve bunun da sancağın sahip olduğu arazinin büyüklüğüne göre değiştiğini söylemek mümkündür. VI. Nüfus Osmanlı, tahrir defterlerinde ergenlik çağını geçmiş erkek nüfusu (Hristiyanların yoğun olarak yaşadığı yerlerde aile konumundaki biveler 86 hariç) kaydetmekteydi. Bu kayıtları gerçek nüfus sayımı olarak kabul etmek oldukça zordur. Nüfusun büyük bir kısmını oluşturan kadın ve çocukların sayıma dahil edilmemesi ortalama hane sayısını belirlemeyi imkânsız kılmıştır. 87 Nüfus hesaplamalarında caba 88 teriminin net olmaması, bekârların 82 TD, Nr. 199, s. 5, TD, Nr. 199, s. 103, TD, Nr. 199, s. 91, TD, Nr. 199, s Bive: Dul kadın. 87 Mehmet Öz, Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler Vakıflar Dergisi, 22 (1999), s Caba terimi bazı bölgelerde üzerinde toprak kayıtlı olmayan kişi, bazı bölgelerde ise çalışabilecek bekâr erkek anlamına gelmektedir. Bazen Osmanlı kanunnameleri, babasından bağımsız geçimini sağlayan bekârlarla (mücerred) böyle olmayanları birbirinden ayırmak için kullandığı bir terim olmuştur. [414]

19 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha kaç yaşında deftere kaydedildiği, ortalama hanenin kaç kişiden oluştuğu gibi sorular net bir nüfus sayımının yapılması önündeki engellerdir. 89 Hakiki hane adedi ile ilgili gerek tahrir defterlerinde gerekse başka kaynaklarda bir bilginin olmaması, nüfus çarpanında veya daha büyük sayıların kullanılması net bir nüfus sayımını verememektedir. 90 Bayezid Sancağı Mufassal Tahrir Defterinde kayıtlı olan bütün karyelerin vergi mükellefleri belirtilmemiş olup, bazılarının sadece hasılları kaydedilmiştir. Tahrirde bu karyelerin sadece hasıllarının kaydedildiği, hangi sebepten dolayı vergi mükelleflerinin kaydedilmediği konusunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bazı tahrir defterlerinde sadece hasılının kaydedildiğinin ve hâl-i ani r-reâyâ 91 ya da hâl-i ez râiyye 92 ifadelerinin yer aldığı görülmektedir. Bu ifadelerden adı geçen köyün boş (gayrı meskûn) olduğu anlaşılmaktadır İncelenen mufassal defterde Eleşkird de 155 karye, 18 mezra; Şelve de 164 karye, 8 mezra; Diyadin de 63 karye, 3 mezra; Ovacık ta 23 karye, 2 mezra; Bayezid de 115 karye, 3 mezra bulunmaktadır. Livalara tabi karyelerde yaşayan nüfusa bakıldığında, livaların en kalabalık karyeleri şu şekildedir: Eleşkird in Haçlu karyesi ve mezrasında 2 bennak, 1 caba, 2 mücerred 93, 79 gebran 94 olmak üzere toplam ; Şelve nin Alatoplu karyesinde 28 bennak, 8 caba, 14 mücerredle birlikte toplam ; Ovacık ın Beykendi karyesinde 34 bennak, 3 caba, 49 mücerred toplam 86 kişi kayıtlıdır. 97 Bayezid Kalesi nin Ribat karyesinde 5 bennak, 105 gebran toplam 110 kişi mevcuttur. 98 Diyadin in Toklucak karyesinde ise 31 bennak, 15 caba, 27 mücerred olmak üzere 73 kişi kayıtlıdır. 99 Defterde kayıtlı bazı karyelerin mücerredlerle birlikte toplam kişi sayısı fazla olsa bile mücerredler ayrı bir hane 89 Öz, Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler, s Ahmet Güneş, Osmanlı Tahrir Defterleri ve Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler, s Numaralı Hınıs Livası Mufassal Tahrir Defteri (963/1556), s Bruce W. McGowan, Sirem Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983, s. 468, 469, Mücerred hane olarak kabul edilmemektedir. 94 Tahrirde gayrı-müslim tebaa için gebran ifadesi kullanılmaktadır. 95 TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s. 67. [415]

20 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü olmadıklarından toplam nüfustaki etkileri caba veya bennak kadar değildir. Örneğin Bayezid in Surbahan-ı Ulya karyesinde 48 bennak, 14 caba, 68 mücerred olmak üzere toplam 130 kişi kayıtlıdır. 100 Burada toplam kişi sayısı kalabalık görünse bile Ribat karyesine oranla daha az bir nüfusa sahip olabilir. Çünkü Ribat karyesinde hane (bennak, caba) sayısı daha fazla olup, mücerredler hiç yoktur. Livalara bağlı karyelerde yaşayan halkın dini tabiiyetleri Müslim ve gayrı-müslim olarak iki gruba ayrılmaktadır. Karyelerin bazılarında hem Müslim hem de gayrı-müslim reaya beraber yaşamaktaydı. Bunun yanı sıra bazı köyler sadece Müslim, bazıları ise sadece gayrı-müslimlerden oluşmaktaydı. Bayezid ve livalarında 73 karye sadece Müslimlerden, 6 karye ise sadece gayrı-müslimlerden müteşekkildi. Buna karşın 18 karyede gayrımüslimler, 3 karyede ise Müslimler yoğunluktaydı. Örneğin, Eleşkird e tabi Gölet nahiyesinin Erzani karyesinde 4 bennak, 1 caba, 8 gebran toplam 13 hane kayıtlıdır. 101 Şelve ye bağlı Kumluca nahiyesi Alatoplu karyesi ise tamamen Müslimlerden meydana gelmiştir. Adı geçen karyede 28 bennak, 11 caba, 14 mücerred toplam 39 hane kayıtlıdır. 102 Buna ek olarak Eleşkird Livası nın İmad karyesinin tamamı (40 hane) gayrı-müslimlerden oluşmuştur. 103 Gayrı-müslimlerin Eleşkird ve Şelve livalarında yoğunlukta olduğu, Ovacık ve Diyadin livalarında ise hiç gayrı-müslim karyelere rastlanmadığı görülmektedir. Bayezid Kalesi nde ise iki büyük gayrı-müslim karyenin olduğu tespit edilmiştir Sonuç Serhad sancağında bulunan Bayezid ve tevabiha livaları Osmanlı-İran arasında stratejik bir konumda bulunmaktaydı. XVI. yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı ya kesin olarak katılan Bayezid ve çevresi tarihi süreç içerisinde önemini korumaya devam etmiştir. Bu çalışmaya konu olan tahrir defterlerinin kanunnameleri ve tarihleri olmamakla birlikte, defterlerin ilk sayfalarında yer alan padişah tuğralarından Sultan III. Murad dönemine ait oldukları tespit edilmiştir. Bayezid Sancağı ve Tevabiha İcmal Defterinde yer alan livalardaki Padişah haslarının TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s TD, Nr. 199, s. 10. [416]

21 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha akçe, bey haslarının akçe, zeametlerin akçe ve tımarların akçe değerinde olduğu tespit edilmiştir. Tımar sahiplerinin genelde idari görevleri bulunan kişilerden oluştuğu görülmektedir. Ayrıca Bayezid Sancağı ile Kars, Van, Adilcevaz, Bitlis ve Muş gibi yakın sancaklar karşılaştırıldığında, Bayezid Sancağı ve tevabihanın kayda değer bir gelire sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bayezid Sancağı ve Tevabiha mufassal tahrir defterinde, vergi mükellefleri arasında çift ve nim çifte rastlanmamaktadır. Müslimler bennak, caba ve mücerred; gayrı-müslimler ise ispenç vergisi veren gebran olarak kaydedilip, bennaklardan 18, cabalardan 12, gebranlardan ise 25 akçe vergi alınmıştır. Bayezid Sancağı nda yetiştirilen buğday, arpa, darı mercimek gibi tarım ürünleri ve bu ürünlerden alınan vergilerden hareketle reayanın geçim kaynakları hakkında bir fikir edinilmektedir. Asiyablar, boyahaneler, bezirhaneler ve memlaha gibi ticari işletmeler, Bayezid Sancağı nda zayıf da olsa bir sanayinin varlığını göstermektedir. Ayrıca köylerde bulunan yaylak ve kışlakların varlığından, reayanın hayvancılıkla da uğraştığı anlaşılmaktadır. Tahrirde murahhasiye vergisinin alınması Ermeni Papazların yukarıda bahsedilen sancaklarda dini faaliyetlerde bulunduklarını göstermektedir. Bu sancaklarda belli bir oranda (1000 veya 500 akçe) vergi vererek bu hizmetlerini devam ettirmişlerdir. İncelenen tahrir defterinde Bayezid Sancağı ve tevabihanın toplam 554 karye ve mezrası bulunmaktadır. Bu köy ve mezraların büyük bir çoğunluğunun sadece hasılları verilmiş olup, vergi mükellefleri kaydedilmemiştir. Bu durumun nedeni defterde belirtilmemiş olup, bu yerlerin gayr-ı meskûn oldukları tahmin edilmektedir. Örneğin, Eleşkird Livası nın 173 karye ve mezrası olup, sadece 29 karye ve mezranın; Bayezid Livası nın ise 118 karye ve mezrası kayıtlı olup, sadece 20 karye ve mezranın vergi mükellefleri verilmiştir. Benzer durumlar diğer livalar için de geçerlidir KAYNAKÇA BOA, DFE. RZ. d, No BOA, Kamil Kepeci Tasnifi (KKT), Ruus 266. TK, KKA, Bayezid Sancağı ve Tevabiha İcmal Defteri, Defter No: 265. TK, KKA, Bayezid Sancağı ve Tevabiha Mufassal Defteri, Defter No. [417]

22 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü Feridun Bey, Munşeatü s Selattin, C. I, İstanbul Katib Çelebi, Kitab-ı Cihannüma li- Katib Çelebi, C. I Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 5. Kitap II. Kısım, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul AYDIN, Dündar, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı, Kuruluş ve Genişleme Devri ( ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara BARKAN, Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğunda Zira-i Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları (Kanunnameler), C. 1, İstanbul Türkiye de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri, İÜİFM, II/I, İstanbul 1940, ss ÇAĞATAY, Neşet, Osmanlı İmparatorluğu nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 5, Sayı: 5, Ankara 1947, ss ÇETİN, Yusuf, Eski Bayezid Kalesi Tarihi ve Mimarisi, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, ss EMECEN, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazası, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Bennak, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, ss Çift Resmi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss ERİNÇ, Sırrı, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul GÜÇER, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul GÜL, Abdulkadir, Bayezid Sancağı nın Demografik Yapısına Genel Bir Bakış, III. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh un Gemisi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2001, ss GÜNEŞ, Ahmet Osmanlı Tahrir Defterleri ve Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı. 150, 2004, ss [418]

23 III. Murad Dönemi Tahrir Defterlerine Göre Bayezid Sancağı ve Tevabiha İNALCIK, Halil Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1, Ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, Çev. Halil Berktay, Eren Yayınları, İstanbul Çiftlik, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss İNBAŞI, Mehmet, Bayburt Sancağı (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Journal of Graduate School of Social Scicences) C. 10, Sayı 2 (2007), ss Çıldır Beyleri: I. İshak Paşa ve II. İshak Paşa Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu Bildirileri, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, ss İSLAMOĞLU, Huricihan, Osmanlı İmparatorluğu nda Devlet ve Köylü, İletişim Yayınları, Haz. Ayşe Çavdar, 2. Baskı, İstanbul KALLEK, Cengiz, Kile, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, İstanbul 2002, ss KARATAŞ, Yakup, Bayezid Sancağı ve İdarecileri ( ), Kitapevi, İstanbul KAYA, Hakan, Bayezid Sancağı Örneğinde Osmanlı İdari Yapısında Yurtluk-Ocaklık, Current Research Social Science, 2 (1), 2016, ss KILIÇ, Orhan 730 Numaralı, Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed Dönemi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Osmanlıların Kafkas-Ellerini Fethi ( ), Sevinç Matbaası, Ankara KONUKÇU, Enver, Tarihi Coğrafyada Bayezid, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Ed. Oktay Belli, İstanbul 2004, ss McGOWAN, Bruce W., Sirem Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara ÖZ, Mehmet, Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler Vakıflar Dergisi, 22 (1999), ss Tahrir, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss ÖZTÜRK, Yücel, 527 Numaralı Küçük Ardahan ve Kars Livaları Timar İcmal Defteri (II. Selim Dönemi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ [419]

24 Hakan Kaya Mehmet Emin Türklü ÖZÜNLÜ, Emine Erdoğan, XVI. Yüzyıl Osmanlı Kentlerinin Ekonomik Nitelikleri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi, Kastamonu Eğitim Dergisi, C. 18, No. 1, 2010, ss SAHİLLİOĞLU, Halil, Arus Resmi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1991, ss Bad-ı Heva, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss TAŞKIN, Ünal, Rüsûm-ı Örfiye Tarih Okulu, sayı. 14, 2013, ss ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara [420]