BÜTÜNCÜL PSİKOTERAPİ 10. DÖNEM

Transkript

1 BÜTÜNCÜL PSİKOTERAPİ 10. DÖNEM AĞUSTOS DERS NOTLARI Editör Dr. Tahir ÖZAKKAŞ i

2 Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları: 125 Bütüncül Psikoterapi Eğitimi 10. Dönem Ağustos 2011 Ders Notları ISBN Copyright Psikoterapi Enstitüsü Tüm hakları saklıdır. Yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen yayımlanamaz, kısmen de olsa çoğaltılamaz ve elektronik ortamlarda yayımlanamaz. Birinci baskı: Haziran 2013 Editör: Tahir Özakkaş Yayıma hazırlayan: Sevgi Çorabatur, Menekşe Arık Katkıda Bulunanlar: Aysun Çamkerten, Meltem Ok, Z. Nihan Demirdöğen, H. Nurdan Çam, Ahmet Çorak Baskı: İklim Ofset Nişanca Mah. Arpacı Hayrettin Sok. No:21 Eyüp/İstanbul Tel: PSİKOTERAPİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM ARAŞTIRMA SAĞLIK ORGANİZASYON VE DANIŞMANLIK LTD. ŞTİ. Eğitim ve Kongre Merkezi: Fatih Sultan Mehmet Caddesi No285 Darıca-İZMİT Tel : Fax : Merkez: Bağdat Caddesi No: 540/8 Bostancı-İSTANBUL / TÜRKİYE Tel : Fax : ii

3 SUNUŞ İnsanlık tarihi boyunca, her toplumda psikolojik rahatsızlıkları tedavi etmeye yönelik girişimler olmuştur. Bu alanda yapılan girişimler sonucu ortaya çıkan pek çok farklı ekolün savunucuları, kendi ekollerini yüceltme ve diğer ekolleri küçümseyerek ötekileştirme yoluna gitmiştir. Ancak buna rağmen farklı yaklaşımlardan bilgiler edinerek kuramını zenginleştirmeye ve bu alanda çalışmalar yapmaya başlayan öncü terapistler, psikoterapide bütünleşmeyi sağlayarak alandaki bölünmeleri büyük oranda azaltmıştır. Bütüncül psikoterapi, hastanın bilişlerinin, davranışlarının, kişiliğinin ve duygusal süreçlerinin yeniden düzenlemesine yardımcı olmak için pek çok farklı ekolden faydalanarak daha gerçekçi, uyumlu ve esnek bir çalışma alanı sunar. Eğitimini verdiğimiz bütüncül psikoterapi, zamanzaman eklektik ve asimilatif, genellikle de entegratif ve ortak faktörler üzerine kurulmuş bütüncül bir yaklaşımı içerir. Bireye, teori odaklı değil danışan odaklı bakmaya çalışan bütüncül psikoterapiler, farklı yaklaşımların bileşenlerini bir araya getirerek terapisti geniş bir vizyona ulaştırır. Bu amaçtan yola çıkarak, çeşitli bilimsel etkinlik, araştırma, eğitim ve yayın çalışmalarıyla, ülkemizde bütüncül psikoterapi uygulamalarının gelişimine öncülük etmekten gurur duyuyoruz. Elinizdeki bu ders notları, ruhsal bozuklukların tedavisinde tek bir psikoterapi yaklaşımına bağlı kalmaktansa elindeki veriyi kullanarak uygulanabilecek en iyi tekniği ve teoriyi arayan bütüncül yaklaşımlı terapistler yetiştirme adına verilen Bütüncül Psikoterapi Teorik Eğitimi 10. Grubunun ağustos ayı deşifrelerini sunmaktadır. Bu ders notları, eğitim deşifresinin derlemesi olma özelliğiyle dünyada eşi benzeri görülmemiş bir yayın niteliği de taşımaktadır. iii

4 Bu ders notlarında Nörobiyolojiye Giriş, Ruhsal Aygıt ve Savunma Düzenekleri konuları ele alınmaktadır. Bütüncül psikoterapiler de insanın ruhsal yapısının gelişiminde olduğu gibi zamanla özerkleşecek, bireyselleşecek ve ayrışarak psikoterapi ruhunu ayakta tutacaktır. Psikoterapi uygulayıcıları için önemli olduğunu düşündüğümüz bu eğitim ders notlarını, sizlerin ilgisine sunmaktan kıvanç duymaktayız. Keyifli okumalar dileriz Tahir ÖZAKKAŞ Psikoterapi Enstitüsü Başkanı iv

5 İ Ç İ N D E K İ L E R AĞUSTOS GÜN 1 NÖROBİYOLOJİYE GİRİŞ SAVUNMA MEKANİZMALARI UYGULAMA DERSİ NÖROBİYOLOJİ VE RUHSAL AYGIT RUHSAL AYGIT VE SAVUNMA DÜZENEKLERİ AĞUSTOS GÜN 5 SAVUNMA DÜZENEKLERİ ADAPTİF VE MALADAPTİF SAVUNMALAR HİSTERİ ÖDİPAL DÖNEM VE VAKA ÖRNEKLERİ SAVUNMA DÜZENEKLERİNE DEVAM AĞUSTOS GÜN 9 BÖLME - BASTIRMA - DİSSOSİYASYON SAVUNMA DÜZENEKLERİNE DEVAM RUHSAL AYGIT DİSSOSİASYON v

6

7 Ağustos GÜN

8 1 NÖROBİYOLOJİYE GİRİŞ Ahmet Çorak: Bugün nörobiyolojiye bir giriş yapacağız, biraz daha dinamik psikoterapiye yönelik bir ders olacak. Biliyorsunuz beyin elektrikle çalışıyor, akson adını verdiğimiz telleri var ve tellerin çevresinde plastik kılıflara benzeyen kılıfları var ki kısa devre yapmasın. Bu kılıflara miyelin kılıf deniyor ve beyinde glia hücrelerinden oluşuyor. Beyin insanoğlunun evrende karşılaştığı en karmaşık fenomen, yüz milyar tane elemanı var. Bir sistem düşünün ki yüz milyar elemandan ibaret olsun ve her bir eleman diğeriyle haberleşebilsin. Bir eleman en az on bin elemandan haberdar olabiliyor ki bu iki yüz bine kadar çıkabiliyor. Dünya nüfusunu yüz milyara çıkaralım, yüz milyar kişiyiz. Herkes internete bağlı ve gerektiği zaman bu yüz milyar insan gezegendeki bir problem üzerinde yoğunlaşabiliyor. Ben tek bir birey olarak şu işi çözelim dediğim zaman iki yüz bin kişiden bilgi alabiliyorum. Böyle bir kompleksiteyi bilgisayarla bile modellemek mümkün değil. Araştırmacıların bugün yapabildikleri, yirmi bin tane, elli bin tane nöron içeren bir beyin bölgesini sıçanlarda modelleyebilmek ve onu da ancak bir yere kadar modelleyebiliyoruz. Bu karmaşıklıkta başka bir şeyde yok evrende. Mesela bir galaksi de yüz milyon tane elemandan oluşuyor ama bir yıldız iki yüzbin yıldızla haberleşmiyor.

9 Elektrik dedim ama bildiğimiz elektrikten biraz farkı var. Beyin, elektrik akımı için elektron kullanmıyor. Bir sinir hücresi nasıl elektrik üretir, neden elektrik üretir bir başka sinir hücresini neden dürter, poke eder? Bir diğerini poke etmek için elektrik üretir. Bunu nasıl yapacak? Yüz trilyon tane hücre var insan vücudunda, hepsi de negatif yüklüdür, bildiğimiz eksi yüklüdür. Dışarıya karşı hücrenin içi negatiftir. Bir eksitasyon sırasında, yani bir nöronun aktiflenmesi sırasında, içeri sodyum iyonları girer. Sodyum iyonları (+) yüklüdür, hücrenin içi (+) olur. Hücrenin içi (+) olduktan sonra potasyum iyonları dışarı çıkar, o da (+) yüklüdür. (+) yükler dışarı çıkınca hücre içi tekrar ( -) olur. Dolayısıyla hücre bir (+) bir ( ) olur. Bu durum hemen yanıbaşındaki memran bölgesini etkiler. O da bir (+) olur, bir ( ) olur. Bu uyaran membran (zar) boyunca, nöronun ucuna kadar ilerler. Nöronun sonuna gelir, yani akson ucuna. Bu bölge komşu nöronla iletişim halindedir. İkisi arasında kalan dar aralığa sinaps diyoruz. Burada sinaptik bir ileti olacak, yani ilk nöron diğer nöronu uyaracak. Gördüğünüz gibi nöronal transmisyon, elektronların hareketinden ibaret olan bir elektriksel akım değil, iyonların yer değiştirmesinden ibaret olan bir elektriksel akım. Ama sonuç değişmiyor; bir elektriksel akımdan bahsediyoruz. Bir yerden bir yere gidiyor ve bir yeri uyarıyor. Mesela ben birisine yumruk atmak istedim, ne yapmam lazım? Kolumuzda dirsekle omuz arasındaki şu gördüğünüz kası kasmam lazım. Bunu kasarsam, yani kısaltırsam, gördüğünüz gibi yumruğum öne doğru gider. Kasmak, kısaltmak demektir. Kasın kısalması için de bir elektirk akımının gelmesi gerekir. Kaslar da elektrikle çalışır. Öyle ki, kaslarımız, dışarıdan bir elektrotla elektrik verildiğinde, aynı şekilde kasılır. Yani bildiğimiz elektrikle kasılır. Bu elektriği kim üretecek? Beyin üretecek, beyinde üretilen elektrik omurgadan aşağı doğru inerek en son kolumuzdaki kasa gelecek. Nörobiyolojiye Giriş 3

10 Beyinde, motor korteks dediğimiz bölgede, bizim bütün istemli kaslarımızın bir temsili vardır. Ben serçe parmağımı oynatıyorum, serçe parmağımı hareket ettiren kasa elektrik veren siniri takip edersem, sonunda motor kortekse gelirim. Ayak parmağım, yüz mimik kaslarım, hangisini takip etsem, en sonunda geleceğim yer motor kortekstir. Demek ki, birisine vurmak istediğim zaman, motor kortekste bulunan şu minik adamın tricepsinde başlıyor ilk defa elektrik akımı ve en sonunda benim tricepsime geliyor. Serçe parmağımdam yola çıkarsam motor kortekse gelirim, yüzük parmağımdan yola çıkarsam yine motor kortekse gelirim. Ama burada ilginç olan, serçe ve yüzük parmağım bende nasıl yanyana ise, onların motor korteksteki temsilleri de yanyana. Buna somatotopik organizasyon diyoruz. Vücutta kasların yerleşimi nasılsa, motor kortekste de o şekilde olacak. Bütün bunları birleştirdiğiniz zaman burada bir insan resmi oluştuğunu görüyoruz BPT AĞUSTOS DERS NOTLARI

11 Benim beynimdeki bu minik insan figürünün triceps bölgesinde elektrik akımı oluşursa, o zaman bu elektrik doğruca nim tricepsime gelecek. Benim tricepsimle onun tricepsi bağlantılı. Benim serçe parmağımla onun serçe parmağı bağlantılı. Dolayısıyla onun tricepsinden kaynaklanan elektrik akımı benim tricepsime kadar gelecek, böylece tricepsim kasılacak ve bu sayede ben yumruk atabileceğim. Bu somatik sinir sisteminin bir faaliyetidir. İki tane temel sinir sistemi var vücudumuzda. Somatik sinir sistemi: Bizim yer değiştirmelerimizi, yani hareket etmemizi, bilinçli olayları kontrol eden bir sinir sistemidir. Bilinçli olayları kontrol edecek. Bu sayede ben yeryüzünde irademle hareket edebilirim, eğilip, bükülebilirim, buradan öbür tarafa gidebilirim. Bunlar iradidir, benim irademle ilgilidir, istemlidir. Fakat benim bir de içim var, iç organlarım, karaciğer, pankreans dalak Onların da yönetilmesi gerekiyor. Bu resmini çizdiğim homunkulus ile ilgisi yok bunun. Bu resimde iç organlar yok çünkü. Sadece bedeni çizmişiz. Bedene Yunanca da soma dendiği için, homunkulus ile ilgili hareketleri yöneten sinir sistemine somatik yani soma ile ilgili sinir sistemi diyoruz. Ancak iç organların yönetilebilmesi için ayrı bir sinir sistemine ihtiyaç var. Onun adı da otonom sinir sistemi. İnsanın sinir sistemini ikiye bölüyoruz. İstemli olanların yönetimi somatik sinir sistemine, iç organların yönetimi ise otonom sinir sistemine bırakılmış. Otonom Sinir Sistemi: Nörobiyolojiye Giriş 5

12 Oto, kendi kendisine demek. Mesela otomobil kendi kendine mobil olabilen, yani hareket edebilen anlamında. Nom yani orijinali nomos yönetmek demek. Otonom, kendi kendisini yöneten, yani özerk, erkini özünden alan anlamına geliyor. Nomos insanların ürettiği kanunlara denir. Tabiatın ürettiği kanunlara ise fisis denir. Fizik, fisis ile ilgili anlamındadır. İnsanların ürettiği kanun yani nomos bizde zamanla namus a dönüşmüş. Otonom sinir sistemi, bizim irademize tabi olmayan, buna ihtiyaç göstermeyen, kendi kendisini yönetebilen demek. Dolayısıyla bizim iç organlarımızla ilgili. İç organlar denilince aklımıza dalak, pankreas, böbrek vs geliyor ama daha kompleks. Benim vücudumda kontrol edilmesi gereken binlerce farklı madde var; kalsiyum, magnezyum, potasyum, sodyum, diğer mineraller, glukoz, aminoasitler v.s. Bunların hepsinin vücutta belli bir miktarı aşmaması ve belli bir miktarın da altına inmemesi lazım, yani dar bir aralıkta sabit tutulmak zorunda. Benim, glukoz düzeyim dar bir aralıkta sabit tutulmak zorunda; düşerse hipoglisemi diyoruz, artarsa hiperglisemi diyoruz. Bunlara sıcaklık, ph gibi pek çok başka faktörleri de ekleyebilirsiniz. İşte bütün bunların dar bir aralıkta sabit tutulmasına Yunanca homeostasis deniyor, Fransızca okunuşuyla homeostaz da denebiliyor. Homeo ile homo çok benzer önekler. Aynı cinsten, aynı, benzer anlamlarına gelirler. Örneğin homoseksüel sıfatı aynı cinsten demektir. Aslında kelime anlamı olarak cinsellik içermiyor. Stasis ise durağanlık anlamındadır. Bunun sıfat formunu günlük dilde kullanıyoruz; statik, yani stabil, durağan anlamlarında. Demek ki, vücudumuzdaki kimyasal ve fiziksel değerleri dar bir aralıkta sabit tutmak otonom sinir sisteminin görevi. Sıcaklık 38 i geçmeyecek, 36 nın altına düşmeyecek. Sürekli olarak kontrol edilmesi lazım. Dar bir aralıkta her şeyi sabit tutulacak. Otonom sinir sisteminin şefinin ismi hipotalamus. İşte hipotalamus bu dengeyi sürekli sağlamak zorunda. Bu değerler sabit tutulamadığı zaman neler çektiğimizi biliyorsunuz. Kalsiyu BPT AĞUSTOS DERS NOTLARI

13 mu sabit tutmazsa kramplar girmeye başlıyor, sodyumu sabit tutmazsa hipertansiyon krizi ortaya çıkıyor. Potasyumu sabit tutmazsa ani ölümler ortaya çıkıyor. Glikozu sabit tutmazsa şeker hastalığı ortaya çıkıyor. Bunların herbirinin hayati önemi var. Vücudumuzda yüzlerce sabit tutulması gereken element var. Vücudumuzda, hücrelerin içinde arsenik de su da belli oranlar dahilinde sabit tutulmalı. Suyun da arseniğin de fazlası zehirlenme belirtileri ortaya çıkarır. Dolayısıyla hipotalamusun işi çok önemli, çünkü iç ortamı sabit tutmak hipotalamusun görevi. Fakat hipotalamusa meydan okuyalım. Bir adamı alıp dağın başına çıkaralım, aç-susuz. Hipotalamusu bu adamın glikoz düzeyini nasıl sabit tutsun. Suyu da sabit tutamaz, Çünkü adam böbreklerinden su çıkarmaya devam ediyor, miktarı giderek azalsa da. Solunumla su buharı çıkarmaya devam ediyor, terliyor. Hipotalamusun bu durumda bir yola başvurması lazım. Dağın başında susuz kaldı adam. Hipotalamus çaresiz, su azaldı, bütün dengeler bozuldu su azalınca. Acilen bir su kaynağı bulması lazım. Fakat adam vücudundaki kimyasal dengeleri bilmiyor. Hipotalamus bıraksa, adam günlerce yemez-içmez, su aramayı aklına bile getirmez, orada ölüp gider. Hipotalamus, durumun aciliyetini adama nasıl iletecek? Önemli bir sorun var, çünkü hipotalamus vücudumuzun sadece içiyle ilgileniyor, dışıyla değil. Somatik sinir sistemi ile, yani istemli kaslarımızla bir alakası yok. İstemli kaslar ayrı bir sistem tarafından yönetiliyor, iç organlar ayrı bir sistem tarafından. Hipotalamus şöyle bir çözüm bulmuş. Limbik sistem dediğimiz, bir ara sinir sistemi organizasyonunu kullanarak, somatik sinir sistemini, yani istemli kaslarımızı, indirekt olarak yönetebilir. Nasıl? Bu adama sorsak, abi içim yanıyor, kavruluyor der. Yani bir duyguyu ifade ediyor. Hipotalamus, bu adamın bilincine bir mesaj gönderme imkanı bulmuş. Bu mesaj da duygu formunda, yani limbik sistem tarafından üretiliyor. Demek ki hipotalamus, limbik Nörobiyolojiye Giriş 7

14 sistemi kullanarak emosyon ve motivasyon şeklinde kişinin bilincine mesaj gönderebiliyor. Kursiyer: Hocam, bu bilgiler tamamen deneysel bilgiler mi yoksa teorik varsayımlarla mı hareket ediyorsunuz? Ahmet Çorak: Tümü deneysel Binlerce deney... Çünkü modern bilim empirik veriyi esas alır. Elbette veriler toplandıktan sonra rasyonel bir kurgu, yani bir hipotez üretir. Ama ürettiği hipotezi hemen empirik olarak tekrar test eder. Limbik sistemin ürettiği emosyon ve motivasyonlar sayesinde, demek ki hipotalamusun bir şansı var. Mademki ben bu gövdede dengeyi içsel olarak sağlayamadım. Taşırım bu gövdeyi derenin başına, dereden su içirtirim, dengeyi böyle sağlarım der. Limbik sistem bizi motive eder. Cayır cayır yanıyor içimiz; bunun adı emosyon. Çılgın gibi su arıyoruz; bunun adı da motivasyon. Önümüze çıkan her şeyi devirebiliriz. Susuz kaldıysak bütün engelleri aşabiliriz. Dağın başında, uçurumun kıyısında bir su var diye düşünsek, bütün tehlikeyi göze alır, çıkarız oraya; gözümüz döner. Yani motivasyon had safhada. Zaman ilerledikçe, limbik sistemin etkinliği de giderek artıyor ve bu konuyu bir numaralı öncelikli konu haline getiriyor. Bu beyin bölgesinin elektriksel etkinliği artıyor. Aksiyon potansiyeli adını verdiğimiz elektriği giderek daha fazla üretiyor. Bunu sinir hücreleri, aksiyon potansiyeli frekansını arttırarak yaparlar. Dürtü-çatışma kuramının terimleri ile konuşacak olursak, Id in tansiyonu o kadar yükselmiş ki, buradan kaynaklanan dürtüler egoyu tümüyle ele geçiriyor. Ego da zaten buna direnmiyor. Çünkü bu bir varkalım mücadelesi. Bu örnekte, egonun, kendi amaçları için, Id in enerjisini nasıl kullandığı görülüyor. Limbik sistemin faaliyeti egonun amaçları için çok uygun olmayabilir. Bazı motivasyon durumlarında, kimi insanların nasıl gözünün döndüğünü, hiç bir şey dinlemediğini, mutlaka onu yapmak istediklerine şahit olmuşsunuzdur. Bir başka sistem tarafından BPT AĞUSTOS DERS NOTLARI

15 engellenmedikçe limbik sistem dağları deler. Öyleyse limbik sistemi kim durduracak? Buna bir örnek verelim. Diyelim ki canımız çok kuru fasulye çekti ve kuru fasulye yemek için bir lokantaya gittik. Limbik sistem elektrik üretmeye başlıyor. Çok da canımız istemiş, mutlaka kuru fasulye yiyeceğiz. Kuru fasulyeciye girdik. Daha kapıdan girer girmez, ilk masada bir adamın kuru fasulye yediğini gördük. Dizginler limbik sistemin elinde olsa, ne olurdu? Limbik sistem sürekli kuru fasulye kuru fasulye diyor. Kuru fasulye de karşıda duruyor. Adamın önündeki tabağı hemen önümüze çekmemiz gerekirdi. Mesela, görüyoruz, sokak köpekleri böyle davranıyor. Biz ise asla böyle bir şey yapmıyoruz. Oysa ki limbik sistem laf dinlemez. Sosyal durum uygun değilmiş, ahlaki durum uygun değilmiş, hiç estetik değilmiş, dine uygun değilmiş, hiç bunları dikkate alacak bir sistem değil. Limbik sistemin görevi tamamen emosyon ve motivasyon üretmek. Bu saydığımız durumları dikkate alacak ve limbik sisteme dur diyecek, yani onu bastıracak başka bir sisteme ihtiyaç var. Böylece bir denge oluşması lazım, yoksa sokak köpekleri gibi davranırız. Maymun beyniyle insan beynini yan yana tuttuğumuzda daha ilk bakışta dikkatimizi çeken bir farklılık var. Bir insanı hayvandan ayıran en bariz özellik frontal lobun büyüklüğüdür. Frontal diyoruz bazen de prefrontal diyoruz. Frontal ön demek bir de başına pre getiriyoruz; önün de önü anlamına geliyor. Motor korteks, frontal lobun en arkasındadır. Onun önünde kalan alana prefrontal lob diyoruz. Niye motor korteks, hatta premotor alanı da çıkarıyoruz, çünkü motor korteks çok mekanik. İstemli kaslarımızın kasılması, yani bir kuklanın, ipleri vasıtasıyla hareket ettirilmesi ile ilgili. Hastanın beynini açmışlar, elektrodu motor kortekste bir yere dokundurmuşlar, biraz elektrik vermişler hastanın serçe parmağı kalkıyor: Demek ki serçe parmağın beyindeki temsili burası diye düşünmüşler. Hemen yanına elektrik vermişler; yüzük parmağı kalkıyor: Demek ki yüzük parmağının temsili de bunun yanın- Nörobiyolojiye Giriş 9