Burhanettin Tatar. KELAMİ SÖYLEMiN MONOLOJİK KARAKTER!

Transkript

1 KELAMİ SÖYLEMiN MONOLOJİK KARAKTER! Burhanettin Tatar Bu yazıda ilk başlarda cedel yönelimli bir konumda olan Kelam'ın, sonradan kapalı ve elit bir söyleme dönüştüğü iddia edilecek ve bu değişimin sebeplerinin analizi yapılacaktır. Alemin muhdes oluşu tezi, bunun dille ilişkisi ve zamansal bir karaktere sahip varlığın bir soyutlama aracı olarak dille ifade edilebilmesi tartışmalannı yaparak bu dönüşüm süreci incelenecektir. Anahtar kelimeler: Dil, varlık, alemin muhdesliği, kelam Dil, bir soyutlama hadisesidir. Varlığın dile gelmiş soyut (linguistik) hali ile dilin gerisinde kalan somut hali arasındaki fark, Kelamcılann ve özellikle Gazali'nin sevdiği bir örnekle, dış alemdeki taş ve ateş ile "taş" ve "ateş" kelimeleri arasındaki farktır. Ilki kütlesi ve aği.rlığı olan veya yakıcılık niteliği bulunan şeyler iken, ikincisi kütleden ve yakıcılık niteliğinden mahrumdur. Yine ilki kütlesi ve yakıcılık niteliği fiziksel değişime açık (zamansal) şeyler iken, ikincisi değişim ve zamansallığa bir şekilde direnmekte ve onlan aşmaya çalışmaktadır. Şayet dil bir soyutlama hadisesi ise, dil özü itibariyle değişime açık (zamansal) varlığı nasıl soyutlar? Varlığın değişime açıklığı (zamansallığı) ile dilin bu zamansallığı ve değişimi aşma çabası nasıl uzlaştırılabilir? Varlık özü itibariyle değişime. açıksa, değişime direnen dil sonuçta neyi dile getirir? Kelamcılar arasında genel kabul gördüğü söylenebilecek alemin muhdes oluşu tezi ve bir ara iman sorunu haline getirilen atom nazariyesi açısından bakıldığında Kelamcılann varlığın değişimi ile varlığın soyutlanması arasında bir tür paralellik kurdukları tasarlanabilir. Şöyle ki, şayet alem bütünüyle muhdes yani 'zamansal bir hadise' ise, bu durumda alemin somut varlığı onun yalnızca zamansal bir tezalıüründen ibarettir. Bir zamanlar tasarım halinde olan şeyin sonra dış alemde somut varlık kazanması ve bilahare bu somut varlığını yitirmesi onun kalıcı yönünün yalnızca soyutlanabilir yönü olduğunu gösterir. Sözgelimi, bir futbol oyunu önce tasarım hat ez k i r e, dıişıiııce, siyaset, sosyal bilim dergisi, sayı 31-32, mart 1 lıaziraıı 2003, s

2 76 tezkir e linde iken sonra sahada oyuncular aracılığıyla somut varlığına erişir; bilahare tekrar yaşanmış ve dile gelmiş bir tecrübe olarak soyutlaşır. Aynı şekilde, önce tasarım halinde iken Allah'ın iradesi ve yaratması ile dış alem olarak varlık kazanan şey, bilahare somut varlığını yitirerek tekrar soyut hale gelir. Buna göre, dilin soyutladığı şey, değişen varlığın yanı sıra duran ve ona ilave olan bir şey değil, bizzat değişen şeydir. Daha açık olarak söylersek, dilin soyutladığı şey tezahür eden "şey" dir, tezalıürün kendisi değil. "Ateş" kelimesi yakan ateşi soyutlar; ateşin yakıcılığını değil. Yakan ateş bir "şey" iken, ateşin yakıcılığı bir eylem ve hadisedir. Dil, muhdes olan alemi soyutlarken, alemin muhdesliği bir hadise ve eylem olarak dilin gerisinde kalır. Kuşkusuz Kelamcılar "alem muhdestir" derken alemin kendisi ile muhdesliği arasında fiilen bir ayırım yapılamayacağını ileri sürmektedirler. Anlayabildiğimiz kadarıyla söylemeye çalıştıklan şey, dilin soyutlama işlevi ile alemin ilk (fiili) düzeninden (nizam-evvel, first order) ikinci düzenine (nizam-ı sani, second order) yani rasyonel düzene erişildiğidir. Şayet atom nazariyesinin vurguladıği üzere, alem bütünüyle varlık:.yokluk arasında medcezir halindeyse, bu durumda dilin soyutlama işlevi, öncelikle "muhdes"liğin veya med-cezir hareketinin farkına vanlmasını mümkün kılar. Bu durum, Gazali'nin ve sufilerin sık sık verdiği bir örneğe başvuracak olursak, sarhoşun içkinin sarhoş ediciliğinin farkına varmasına benzeyen bir durumdur. Sarhoş, sarhoşluk ile ayıklık arasında m~d-cezir halinde iken sarhoşluğun farkına varır. Bununla birlikte Kelamcıların dilin soyutlama işlevi ile alemin. muhdesliği ve atom nazariyesi arasında yalnızca epistemolojik değil, belki daha temelde antolajik bir ilişki gördükleri söylenebilir. Alemin 'zamansal bir hadise' (muhdes) oluşu tezi alemin genel olarak soyutlaşma temayülünde bulunduğunu ima eder. Daha açıkçası, muhdeslik, alemin kendi somut (fiili) durumunu sürdürememesi, her an soyutlaşma eğilimi içinde somutlaşabilmesidir. Bu açıdan bakıldığında dil; alemin her an soyutlaşma eğilimini açığa çıkaran ve soyutlaştığı andaki durumunu yansıtan antolajik bir işieve sahiptir. Kısacası alem, dile (kelama) dönüşme eğilimindedir. Kanaatimizce KeJamcılar'ın "alemin muhdes oluşu" tezi Kelam'ın yani Kelamcılann anlama tarzının ve kullandıkları dilin kendi meşruiyetini, alemin genel olarak soyutlaşma ve dile dönüşme temayülünden aldığını i~a etmektedir. Şöyle ki, alemin soyutlaşma esnasındaki-gerçekliği en 'üst düzeyde Kelam içinde ortaya çıkar. Tam bu nokta Kelam'ın neden alemin gerçekliği ile Allah'ın gerçekliğini birleştirebilen bir ilim olarak kendisini tak-

3 Burhanettin Tatar 1 Kelami Söylemin Manotojik Karakteri 77 dim ettiğini anlamamız açısından önemlidir. Kelam, alemin gerçekliğini en soyut (en yüksek) derecede ortaya çıkaran bir anlama ve dil düzeyi olduğu için en yüksek Varlığı fark etmek ve anlamak için en meşru bir ilirndir. Ancak alemin soyut gerçekliği hakkında konuşma olarak Kelam'ın dil stratejisi ve kendini anlama tarzı ile Allah'ın varlığı ve sıfatları hakkında konuşma olarak Kelam'ın dil stratejisi ve kendini anlama tarzı arasında belirgin bir farklılık olduğu düşünülebilir. Alemin soyutlaşma (dile dönüşme) eğilimini kendi meşruiyeti için yeterli gören Kelam, bu noktada durmamakta ve müteal (aşkın) yani mutlak öteki olarak tasarladığı Allah hakkın. da da konuşmaktadır. Kelam, Allah hakkında konuşma meşruiyetini n ere- 'den almaktadır? ~uradaki sorun yalnızca müteal yani "mutlak öteki" olarak tasarırolanan Allah hakkında konuşmanın nasıl mümkün olduğu sorunu ile sınırlı değildir. Kelam, özellikle Mu'tezili kelamında daha belirgin olarak ortaya çıktığı üzere; Allah hakkında da bir takım soyutlamalar yapmakta ve sözgelimi Kur'an'da Allah'ın kendisi hakkındaki sözlerini rasyonel bir düzeye indirgeme çabasına girişmektedir. Bu noktada ibn Hazm'ın Kelam'a ilirazı yeniden hatırlanınaya değer: Kur'an'da Allah'ın alim, rahim vs. olduğu belirtilir; O'nun bilgi, merhamet vs. sıfatlarının olduğu değil. ibn Hazm'ın bu itirazını Allah'ın sıfatlarının gerçekliği sorunu ile sınırlamak.doğru değildir. Burada onun itiraz ettiği şey, alemin soyut gerçekliği noktasında meşruiyet kazanan Kelam'ın aynı meşruiyeti zaten soyut ve aşkın olan bir gerçeklik alanına da yaymaya çalışmasıdır. Zira bu durumda Kelam, yalnızca soyut ve müteal bir Varlık hakkında yeni bir takım soyutlamalara gitmekle kalmaz, aynı zamanda Kur'an dilinin üstünde yeni bir dil inşa etmiş olur. Işte asıl sorun budur, yani; Kelam'ın alemin muhdes oluşu tezinden sonraki adımda yani Allah'ın varlığı ve sıfatları konusunda kendi meşruiyetini nasıl sağlayabileceğidir. Bu sorunu daha iyi anlayabilmek için Kelam'ın doğuş süreci ile sonradan kazandığı nitelikler arasında kısa bir karşılaştırma yapmak uygun görünmektedir. Her ne kadar Kelam, cedeli bir kimlik içinde Islam'ı veya bazı Islami kanaatleri karşı görüşte olanların yaklaşımlarının geçersizliğini göstererek savunma çabası şeklinde doğmuş olsa da, bir süre sonra kendisini Islami inancın üst (koruma) şemsiyesi olarak algılamaya başlamıştır. Ne var ki başlangıçta karşı görüşte olanlar ile inancı korunmaya çalışılan topluluk arasında bir savunma hattı oluşturma çabası içinde iken, daha sonra Gazali'nin llearn'ında halkın kendisinden korunması gereken bir disiplin şeklinde tasvir edilmesine değin geçen süre içinde Kelam'ın cedeli dilinin kendi içinde kapalı (monolojik veya elit) bir dile dönüştüğünü gör-

4 78 tezkir e mekteyiz. Özellikle Fahreddin Razi'nin etkisiyle iyice felsefileşen Kelam'ın kendi içine daha fazla kapandığı açıktır. Bize öyle geliyor ki, başlangıçta alemin muhdes oluşu sorunu ile daha fazla cedeli bir nitelik arz eden Kelam'ın dili Allah'ın varlığı ve sıfatları sorununa ağırlıklı yöneldikçe cedeli niteliğinden annarak manolajik ve elit bir dile dönüşmeye başlamıştır. Bu durum sadece Kelam'ın sonraki dönemlerde ciddi fiili hasımların ortadan kalkması nedeniyle muhayyel hasımlara yönelik olarak Allah'ın varlığı ve sıfatları hakkında kapalı bir söyleme dönüşmek durumunda kaldığı şeklinde açıklanamaz. Belki daha doğrusu, Allah'ın varlığı ve sıfatları hakkında konuşmanın zorunlu olarak bir süre sonra kendiliğinden kapalı bir söyleme dönüştüğüdür. Kanaatimizce ibn Hazm, Gazali ve ibn Rüşd gibi Kelam'a ciddi eleştiri yöneiten düşünürlerin fark ettikleri önemli nokta budur. Burada Kelam'ın Allah'ın varlığı ve sıfatları hakkında soyutlama. çabasına giriştiği esnada kendi hareket noktasını yani alemin muhdes oluşu tezini geride bıraktığı için kendi kendini doğrulayan, kendi meşruiyet zeminini kendisi oluşturan bir söylem tarzına büründüğü belirtilmelidir. Bu noktada, Kelam'ın Kur'an ayetlerini kendisine destek olarak seçmeye çalışması durumu değiştirmemektedir; çünkü ibn Hazm'ın dikkatlerimizi çektiği üzere, ayetler Kelam'ın kendi soyutlama çabası içinde bir işleme tabi tutulmakta ve farklı bir söylem düzeyine taşınmaya çalışılmaktadır. Geldiğimiz bu nokta Kelam'ın Allah'ın varlığı ve. sıfatları sorunu düzeyinde manolajik karaktere bürünen dili ile şiir ve tasavvuf dili arasında ilginç bir benzerliğin ve kader ortaklığının bulunduğunu fark etmemize imkan vermektedir. Bilindiği üzere gerek şiir gerekse tasavvuf dili, kendi kendine yeterli diller ( otonam söylemler) olarak dış kanıtlar göstermeye ihtiyaç duymaz. Onların kanıtlan yine kendi söylem tarzlardır. Bu yönüyle onlar ilk dönemlerden itibaren bir tür kehanet dili olarak aniaşılmak istenmiştir. Dış kanıtlara ihtiyaç duymadıklan için kendi içlerinde kapalı söylem olmaları şiir ve tasavvuf dilinin her zaman gündelik (olağan) anlama tarzının üzerinde kalmasına yol açmıştır. Daha açık bir deyişle, şiir söylemek veya tasavvufi bir söz sarf etmek, ancak gündelik anlama tarzının üstüne çıkabilen bilinçler için mümkün görülmüştür. Bu yüzden her ikisi de gündelik bilinci normal.. akışı içinden çekip çıkaran bir üst anlama faaliyeti olarak değerlendirilmiştir. Her ikisinin daha çok metafor dili olarak ele alınması ile bilincin gündelik akışının üzerine transfer edilmesi arasında yakın bir ilişki söz konu-

5 Burb.anettin Tatar 1 Kelami Söylemin Monolojik Karakteri 79 sud ur. Eski Yunan ve Orta Asya kültürlerinde şairlerinilham ya da vahiy aldıklanna yönelik inanç ile tasavvufta ağırlıklı yer tutan nefsin miracı (benliğin yükselişi) anlayışı şiir ve tasavvuf dilinin dışarıdan kendisine hemen nüfuz edilemeyen bir üst dil (yani olağan dil ile ilahi alem arasında ara bir anlama düzeyi) olarak tanımlanmasına yol açmıştır. Bu açıklamalardan sonra, kendisini ortak insan aklına (fıtri akıl) hitap ederek tüm kapalı söylerolere karşı olduğunu ima eden Kelam'ın cedelı dilinin Allah'ın varlığı ve sıfatları sorunu düzeyinde kendi içine kapalı bir söyleme dönüşmes( kendi yeterliğini ve kanitım kendinden almaya başlaniası sonucu bir tür şiir ve tasavvuf diline benzerneye başladığını tekrar belirtmeliyiz. Kuşkusuz Kelam, şiir ve tasavvuf dilinden farklı olarak bir tür mantıksal tutarlığı gözetmekte ve mantıksal tutarsızlık gösteren düşünceleri reddetme eğilimindedir. Ne var ki, mantıksal tutarlık sorunu kendi içinde kapalı bir söylemi açık uçlu hale dönüştürmek için yeterli değildir. Burada önemli olan bir söylemin hangi düzeyde ortaya çıktığı ve bu düzeyin ne ölçüde ortaklaşa tecrübe edilebilir veya paylaşılabilir bir düzey olduğudur. Kelam'ın soyut ve mantıksal tutarlığa özenen dili, olağan dil içinde verili olan dış alemin gerçekliğini Allah'ın varlığını ve sıfatıarını yüksek düzeyde kanıtlamanın bir aracı olarak farklı bir söylem düzeyine taşımakla olağan bilinci gündelik akışının ü~erine çıkarmaya çalışmaktadır. Ne var ki bu düzeyde soyutlaşma eğilimindeki dış alem yerini Kelam'm diline bıraktığından, Kelami söylemler k.endi kendine kanıt olma işlevini üstlenmektedir. Bunun sonucunda onlar kapalı bir sisteme dönüşerek, tıpkı şiir ve tasavvuf dili gibi, anlamı kendi anlatımında bulunan söylemler haline gelmektedir. Olağan dilin açık uçlu ve dinamik oluşuna karşın Kelam'ın kapalı söyleme dönüşmesi onun lslam tarihinde şiir ve tasavvuf dili gibi marjinal bir dil (söylem) olarak kalmasına yol açmıştır.