AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE COĞRAFİ İŞARETLİ ÜRÜNLERİN GELİŞİMİ VE YASAL YAPILANMANIN İNCELENMESİ

Transkript

1 AVRUPA BİRLİĞİ NDE VE TÜRKİYE DE COĞRAFİ İŞARETLİ ÜRÜNLERİN GELİŞİMİ VE YASAL YAPILANMANIN İNCELENMESİ Münire ARIKAN Yavuz TAŞCIOĞLU Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ÖZET Coğrafi işaret, belli bir niteliği, ünü ve diğer özellikleriyle bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü tanıtıp, gösteren işaretlerdir. Bir bölgenin herhangi bir ürünü, halısı, kilimi, meyvesi, taşı, madeni, çeşitli malzemelerle oluşmuş işlemeleri coğrafi işaret alabilir. Coğrafi işaretler; mahreç işareti, menşe işareti, geleneksel özellikli ürün olarak üç gruba ayrılmaktadır. Coğrafi işaret ile üreticiler kaliteli ürün üretmekteler bu da ürünün fiyatının yükselmesine yol açarak üreticilerin gelir artışını sağlamaktadır. Coğrafi işaret ülkemizde 1955 yılında 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kabul edilmiştir. Türkiye de 1996 yılından günümüze kadar 185 adet tescilli ürün bulunmaktadır. Başvuru aşamasında da 206 adet ürün bulunmaktadır. Ülkemizde coğrafi işaret kapsamına giren ürün Avrupa Birliği ne göre daha geniştir. Ülkemizde Türk Patent Enstitüsü tarafından yapılmaktadır. Avrupa Birliği nde 2006/510 sayılı tarım ürünleri ve gıda maddelerinde mahreç ve menşe adlarının korunması hakkında; 2006/509 sayılı geleneksel özellikli ürün adlarının korunması hakkında tüzük çıkarılmıştır. Ülkemizde geleneksel özellikli ürün adı veya sembolü bulunmamaktadır. Avrupa Birliği nde coğrafi işaretler tarım ürünleri ve insan gıdalarını kapsamaktadır. Avrupa Birliği nde 1996 yılından 2014 yılına kadar 1454 adet coğrafi işaretli ürün bulunmaktadır. Bu çalışmada coğrafi işaret tanımı yapılarak ülkemizdeki ve Avrupa Birliği ndeki ürünlerin gelişimi incelenerek hukuki açıdan karşılaştırılması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Coğrafi işaret, Türkiye, Avrupa Birliği A RESEARCH INTO PROGRESS AND LEGAL STRUCTURES OF GEOGRAPHICALLY INDICATED PRODUCTS IN THE EUROPEAN UNION AND TURKEY ABSTRACT Geographical indications are signs used on certain products which correspond to a specific geographical town, region or country or to a specific origin. Any product, carpet, rug, fruit, stone, mine or embroideries of several materials of a certain region may be awarded geographical indications. Geographical indications are divided into three sub-categories as merchandise mark, origin mark and product with traditional specialty. The producers grow 571

2 products of more quality thanks to geographical indications which leads to the increase in the price of that product as well as the improvement in the income of the producers. Geographical indication was enacted via Legislative Decree no 555 in 1955 in Turkey. 185 trademarks have been registered since 1996 while 206 products are still going through application process. The products with geographical indications in Turkey outnumber the ones in The European Union. The Turkish Patent Institute is the authorized institute to award geographical indications. The regulation no 2006/510 on the protection of trademarks and origins in farm products and food items and the regulation no 2006/509 on the protection of products with traditional specialty were enacted in the EU. There is no product or symbol with traditional specialty in Turkey. In the EU, geographical indications cover the farm products and edible food items products have been awarded geographical indications in The European Union between 1996 and This study has the objective of defining the term of geographical indication and comparison of the legal status of these products both in Turkey and the EU by researching the growth of these products. Keywords: Geographical Indication, Turkey, European Union 1. GİRİŞ Coğrafi işaretler, belirli bir alandan kaynaklanan bir ürünü tanımlayan ya da kalitesi, ünü veya diğer karakteristik özellikleri bakımından coğrafi kaynağına atfedilen, bir bölgeyi temsil eden sınaî mülkiyet hakkıdır (Ilıcalı 2005). Coğrafi işaretleri önemli kılan unsurlardan biri, içinde barındırdığı anlam ve onun bir kırsal kalkınma aracı olarak küreselleşmeye karsı yerel hareketlerin teşvikini sağlayan bir olgu olarak görülmesidir. Coğrafi işaretler üretici açısından bakıldığı zaman yüksek kaliteli ürün üretmenin getirdiği fiyat artışı gibi bir avantaj elde etmesini sağlamaktadır. Tüketici açısından da aldığı ürünün belirli bir yöntemle yetiştirildiğini ve kalitesinin oluşturduğu garantisi açısından bir güven oluşturmaktadır. Coğrafi işaretler yerel değerlerin korunması ve sürdürülebilir olması açısından kırsal alanda kalkınmanın ekonomik araçlarından bir tanesidir. Coğrafi işaretler yerel üreticinin pazara yönelik üretim yapmasını arttırmakta, daha kaliteli ürün yetiştirmelerini sağlamakta, yerel dinamiklerin canlandırılmasını sağlamak gibi öneme sahiptir. Coğrafi işaretler özellikle AB ülkelerinde tarım işletmeleri için önemli bir kalkınma aracıdır. Coğrafi İşaretler Kanun taslağında amaç; yöresel veya geleneksel karaktere sahip ürünlerin teşviki ve üretimin çeşitlendirilmesi yoluyla ürünlerin piyasa değerlerinin artırılarak, bölgesel, kırsal ekonomilerin güçlendirilmesine katkı sağlamak; üretim metodunda ve kaynakta garanti sunulmak suretiyle tüketicilerin yüksek kalitede ürünlere erişimini kolaylaştırmak ve adil ticaretin sağlanması amacıyla; doğal ve beşerî unsurların bir araya gelmesi sonucu tarım, maden, el sanatları ve benzeri alanlarda ortaya çıkan ve Kanunda yer alan tanımlara ve koşullara uygun her türlü ürünün coğrafi işaret veya geleneksel özellikli ürün adıyla korunmasına ilişkin kuralları ve şartları belirlemek olarak tanımlanmıştır. 2. COĞRAFİ İŞARET NEDİR? Coğrafi işaret, belli bir niteliği, ünü ve diğer özellikleriyle bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü tanıtıp, gösteren işaretlerdir. Coğrafi işaret ayırt edici işaretler arasında ünü en eskiye dayanmaktadır. Bir bölgenin herhangi bir ürünü, halısı, kilimi, 572

3 meyvesi, taşı, madeni, çeşitli malzemelerle oluşmuş işlemeleri diğer yörelerde üretilenlerden farklı olabilir. Bir yörede halı, kilim, çini vb ün kazanmış olabilir. Bu ürünün o yörenin adının konulması tüketiciler tarafından o ürünün belli bir kaliteye sahip olduğu algılanarak güvenilir bulunulabilir. Bir işaretin coğrafi işaret olarak nitelenmesi için bazı unsurları taşıması gerekmektedir. Bunları 5 grup altında toplayabiliriz: a) Ürün: coğrafi işaretin bir ürünü temsil etmesi gerekir. Çünkü coğrafi işaret bir ürünün kökenini belirtir ve diğer ürünlerden ayırt edilmesini sağlar. Bu kavram AB de sadece tarımsal ürünler, insan gıdalarını kapsamaktadır. (20 mart 2006 tarihli 510/2006) Ülkemizde ise doğal ürünler, tarım ürünleri, madenler, el sanatları ürünlerini, sanayi ürünleri kapsamından birine girmektedir. (555 sayılı KHK) b) Belirli bir coğrafya: coğrafi işaret sınırları belirlenmiş bir coğrafyadan kaynaklanan ürünleri ifade eder. c) İşaret: coğrafi işaret ürünleri ayırt etmeye yarayan ve kullanıldıkları ürünleri farklılaştırmaya yarayan işaretlerdir. Bu unsur içinde ürünün adı, işaret ve ifadeleri yer almaktadır. d) Ürünün belirli bir karakteristik taşıması: coğrafi işaretli ürünler yetiştirildiği alandan dolayı bir özellik kazanmış ürünlerdir. Bu unsurlar toprak, nem, rüzgar gibi iklim bileşenleri olabileceği gibi, ürünün işleme tekniklerinden kullandıkları malzemeye kadar olan her türlü faklılıklardır. e) Ürünün karakteristik özelliği ile coğrafi kökeni arasında ilişki olması: bu özellik kültürel mirasın korunması, tüketicinin karar alma sürecini etkileyen, ürünün özellikleri hakkında tüketiciye bilgi vermesi unsurlarını içermektedir. Coğrafi işaretler mahreç ve menşe olarak ikiye ayrılmaktadır. Birde ürünlerin geleneksel özelliklerinin, ürünün tarifinin korunduğu geleneksel özellikli ürünler adı bulunmaktadır. Ancak ülkemizde AB deki 509/2006 sayılı tüzükle düzenlenen geleneksel özellikli ürünlere karşılık gelen bir mevzuat yer almamaktadır Mahreç İşareti (Protected Geographical Indication) (PGI) Mahreç işareti; coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan veya bölgeden kaynaklanan belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleriyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeşleşmiş bir ürün olması yanında üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinde en az birinin belirlenmesi yöre, alan veya bölge sınırları içinde üretilen belirlenmiş yöre alan veya bölge sınırları içinde üretilen ürünün belirleyici işaretidir. Başka yörede de yetiştirilebilir ancak ait olduğu bölgenin hammaddesi ve üretim şekilleri ve kalite bakımından da aynı olması gerekmektedir Menşe İşareti (Protected Designation of Origin) (PDO) Menşe işareti, coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleriyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeşleşmiş yöre, alan, bölgeye özgü doğa ve insan faktöründen kaynaklanan üretimi, işlenmesi ve diğer işlemleri tümüyle bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde üretilen bir ürünü tanımlamaktadır. Menşe işaretini alan ürünün tamamen o bölgede yetişmesi gerekmektedir. 573

4 2.3. Geleneksel Özellikli Ürün Adı (Tarditional Speciality Guaranteed) (TSG) Menşe adına karşılık gelmemekle birlikte nitelik ve üretim araçları bakımından geleneksel özellikleri vurgulanmaktadır. Ürünün tarifi korunmaktadır Coğrafi İşaret Nasıl Alınır? Şekil 1. PGI, PDO, TSG sembolleri Coğrafi İşaret Tescili İçin Başvuru Coğrafi işaret tescili başvurusunda bulunabilecek kişiler: a) Ürünün üretici olan gerçek veya tüzel kişiler b) Tüketici dernekleri c) Konu ve coğrafi bölge ile ilgili kamu kuruluşları Başvuru coğrafi işaretin adı, başvuru sahibinin adı ve adresi, ürünün adı, coğrafi işaretin kullanım biçimi markalama, etiketleme, işaretlemelerden biri belirtilerek ve gerekli evraklar toplanarak Türk Patent Enstitüsüne başvuru yapılır. Başvuru şartları ise: Başvuru dilekçesi, tescili istenilen menşe adı veya mahreç işaretine ait 15 adet örnek (8x8 cm), tescile konu olan menşe adı veya mahreç işareti ile ilgili ürünün adı, başvuru ücretinin ödendiğini gösterir belgenin aslı, ürünün tanımı; ürünün ve gerekiyorsa hammaddenin fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik ve benzeri ilgili özelliklerini açıklayıcı teknik bilgiler ve belgeler, ürünün üretim tekniğine ve varsa yerel özel üretim teknik ve şartlarına ilişkin bilgi ve belgeler, ürünün, tescili talep edilen coğrafi işaret tanımlarından hangisine uygun olduğuna dair açıklayıcı bilgi ve kanıtlayıcı belgeler, tescili istenilen menşe adı veya mahreç işaretinin kullanılacağı yöre, alan veya bölgenin coğrafi sınırlarını açıkça tanımlayan ve belirleyen bilgiler ve belgeler, menşe adı veya mahreç işaretinin kullanım biçimi, markalama, işaretleme veya etiketleme şekillerini ayrıntılarıyla açıklayan bilgiler, denetim biçimi ayrıntılı olarak açıklayan bilgiler, ilan ücretinin ödendiğini gösterir belgenin aslı gibi belgeler istenmektedir. AB de ise başvuruyu gruplar yapmaya yetkili kılınmıştır. Bu grup tarım ürünü ve gıda maddesinin üretiminde, işlenmesinde çalışan kişilerden oluşan topluluktur. Eğer bir üye devletin ülkesinden kaynaklanan menşe adının ya da mahreç işaretinin tescili için başvurulmakta ise, başvuruyu söz konusu üye devlete yapılması zorunludur. Ancak üye olmayan bir bölge ise o zaman Komisyona başvuru yapılması gerekmektedir. Başvuru üye devletten kaynaklanıyorsa, başvurunun şu unsurlardan oluşması yeterlidir: Başvuran grubun ad ve adresi: grubunun ad ve adresinin başvuruda belirtilmesi zorunludur. Başvuru ayrıca grubun hukuki statüsü, büyüklüğü ve niteliği hakkında bilgi içermelidir. Şartname: şartnamede şu unsurların bulunması gerekir: Tarım ürünü ve gıda maddesinin adı, Temel özellikleri, Kaynaklanması gereken coğrafi alanın tarifi. Üretim metodu, Niteliği veya özelliği ya da ünü ile coğrafi çevre yahut coğrafi köken arasındaki bağ. Tek metin belgesi: 574

5 şartnamenin temel noktaları, ürünle coğrafi çevre ya da coğrafi köken arasındaki bağ olması gereken unsurlardır Coğrafi İşaret Başvurunun İncelenmesi Türk Patent Enstitüsü, KHK uyarınca coğrafi işaret niteliğinde olup olmadığını, coğrafi işaret olarak tescil edilemeyecek ad veya işaret sayılıp sayılmadığını, başvuru hakkının olup olmadığını incelemektedir. Dosyalarda bir eksikliğin olup olmadığını TPE inceler. Eksik olan belgelerin tamamlanması için 3 aylık bir süre verilmektedir. Koşulları sağlayan başvurular Enstitü tarafından Resmi Gazete ile yurt çapında dağıtımı yapılan günlük iki ve bir yerel gazetede yayınlanır. Yayında başvuru sahibinin kimliği, ürünün adı, menşe adı ve mahreç işaretine ait bilgiler, tescilli işaretin kullanım koşulları ve yönetmelikte görülen diğer hususlar açıklanır. Sicil kaydı Resmi Gazetede yayın tarihinden itibaren altı ay içerisinde ad veya işaret hakkında itiraz yapılmamışsa Resmi Gazete de yayımlanan tarihten itibaren kesinlik kazanır. İtiraz başvurunun Resmi Gazete de yayımlanmasından itibaren altı ay içerisinde ilgili herkes tarafından başvurunun KHK uyarınca coğrafi işaret niteliği taşımadığı, coğrafi işaret olarak tescil edilemeyecek adlardan olduğu, başvuru hakkının olmadığı gibi konulardan itiraz edebilirler. AB de üye devlet tarafından yapılan ön incelemede, başvuru haklı ve tüzük şartlarına uygun bulunursa ulusal itiraz sürecine geçilir. Ulusal süreçte itiraz etme hakkı, sadece o üye devlette yerleşik gerçek kişilere ve o devlet ülkesinde kurulmuş bulunan tüzel kişilere tanınmıştır. Ulusal itiraz sürecinden sonra Komisyonun ön incelenmesine gönderilmektedir. Komisyon kendine ulaşan başvurunun haklı olup olmadığını ve Tüzükte bulunan şartları taşıyıp taşımadığını incelemektedir. Bu inceleme süreci 12 aydan fazla olamaz. Komisyon incelemesinde başvuru hakkının olmadığını, Tüzükteki özellikleri taşımadığı kanaatine varırsa başvuruyu reddetmektedir. Komisyon olumlu sonuca varırsa başvuruyu AB Resmi Gazetesinde yayımlanmaktadır. Başvurunun yayımlanmasının ardından uluslar arası itiraz süreci başlamaktadır. AB Resmi Gazetesinde yayımlanması tarihinden itibaren 6 ay içinde itiraz edilebilmektedir Tescil ve Yayın Resmi Gazete yayın tarihinden itibaren altı ay içerisinde herhangi bir itiraz yapılmamışsa ad veya işaret Resmi Gazete de yayınlanma tarihi itibariyle kesinlik kazanır. Kesinlik kazanan başvuru, coğrafi işaret siciline kayıt edilir. Coğrafi işaret sicilinde: a) Başvuru tarihi ve numarası b) Tescil tarihi ve numarası c) Coğrafi işaret sahibinin kimliği ve adresi d) Coğrafi işaretin kullanım koşulları yer alır. AB de tescil Komisyon tarafından tutulmakta olan menşe adları ve mahreç işaretleri siciline yapılmaktadır. Söz konusu sicil Brüksel de tutulmaktadır. Tescilin ardından, menşe adı ya da mahreç işareti, AB Resmi Gazetesinde de yayımlanmaktadır Coğrafi İşaret Niçin Alınır? Coğrafi işaretler, özellikle yerel üreticilerin pazara yönelik üretim konularında cesaretlendirilmesi, daha kaliteli üretimde bulunmaları için teşvik aracı olarak kullanılması ayrı bir önem taşımaktadır. Coğrafi işaretlerin üretici açısından yüksek kaliteli ürün üretmenin fiyat avantajı nedeni ile sağladığı gelirde artış, tüketici açısından ise bahse konu olan ürünün 575

6 üretiminin belirli bir metotla yapıldığının ve kalitenin garantisi açısından güven oluşturması bakımından farklılık yaratmaktadır. Coğrafi işareti önemli kılan bir diğer unsur da, kırsal kalkınma aracı olarak küreselleşen dünyada yerel hareketlerin teşvikini sağlayan bir olgudur. Coğrafi işaretlerin kırsalda sağladığı avantajlar 5 ana başlık altında toplanabilir (Wilson vd. 1999, Treager 2003, Lopez ve Martin 2005, Treager vd. 2007, Kan ve Gülçubuk 2008). a) Koruma amacı: üreticilerin sahtecilikten dolayı gasp edilmesini ve tüketicilerin ise aldatılmasının önüne geçen bir araç olarak kullanılabilir. b) Pazarlama aracı: ürünün pazardaki imajını, şöhretini ve profilini olumlu yönde etkilemektedir. c) Kırsal kalkınma aracı: üretim için farklı bir yaklaşım olup, yerel işletmelerin sürdürülebilirliğinin sağlanması, kültürel mirasın ve biyoçeşitliliğinin korunması amacı ile kullanılabilmektedir. d) Ekonomik bir denge oluşturma aracı: az gelişmiş ve gelişmiş alanlar arasındaki ekonomik farklılığının giderilmesinde kullanılabilmektedir. Ayrıca korumanın devlet tarafından sağlanması üreticiler için daha az masraf anlamına gelmektedir. e) Bilgi aracı: coğrafi işaretler üretici ile tüketici arasında bilginin ve kültürün paylaşımını sağlayan önemli bir bilgi aracıdır. Özellikle tüketiciler açısından tükettikleri ürün hakkında değil bölgenin kültürü hakkında bilgi edinmelerini de sağlamaktadır. Coğrafi işaretler pazarlama ve bölgesel ekonominin yanında coğrafi işaretler bölgenin ve ürünün tanıtımına olanak sağladığı için kırsal turizme de etkisinin olması beklenmektedir. Coğrafi işaretin en önemli özelliğinden biri de ürünün üretim kodlarının olmasıdır. Üretici belirli olan bu üretim kodlarına göre üretim yapmaktadırlar. Böylece tüketiciye belirli bir standart ve kalite güveni de sağlamaktadırlar Avrupa Birliği nde Coğrafi İşaretli Ürünler Nelerdir ve Gelişimi AB ülkelerinde coğrafi işaret kullanılarak yerel ürünlere ayırıcı özellik kazandırmaktadır. Yerel ürünlerin hem katma değeri arttırmakta hem orijinallik kazandırmakta hem de kırsal kalkınmaya ekonomik olarak katkı sağlamaktadır. Gıda maddelerinin korunması ve geliştirilmesi için 3 sebep bulunmaktadır: Tarımsal üretim çeşitliliğini teşvik etmek Ürün isimlerinin yanlış kullanımını ve taklit edilmesini önlemek Ürünlerin belirleyici özellikleri hakkında tüketicilerin bilgi almasına yardımcı olmaktır. Avrupa Birliği nde kalite politikası olarak adlandırılan sistem, coğrafi işaretlere ilişkin 2081/1992 sayılı Konsey Tüzüğü ve geleneksel özellikli ürün adına ilişkin 2082/1992 sayılı Konsey Tüzüğü ile kurulmuştur. Ancak 2006 yılında coğrafi işaretler Tarım Ürünleri ve Gıda Maddelerinde Mahreç İşaretlerinin ve Menşe Adlarının Korunması Hakkında 510/2006 (AT) sayılı ve 20 Mart 2006 tarihli Konsey Tüzüğü ile, geleneksel özellikli ürün adı ise Geleneksel Özellikli Ürün Adı Niteliğindeki Tarım Ürünleri ve Gıda Maddeleri Hakkında 509/2006(AT) sayılı 20 Mart 2006 tarihli Konsey Tüzüğü ile yeniden düzenlenmiştir yılında gıda ürünleri tanıtımını yapmak ve koruma altına almak için menşe adı koruması(pdo), mahreç işaretin koruması(pgi) ve geleneksel özellikli ürün adı koruması(tsg) olarak bilinen sistemleri oluşturmuştur. Şarap ve damıtılmış alkollü içkiler üzerindeki menşe adları ise özel düzenlemelere konu edilmiştir. Tarım ürünü niteliği taşımalarına rağmen Tüzük hükümlerine tabi tutulmamıştır. 576

7 1996 yılından 2014 yılına kadar geçen sürede PDO, PGI, TSG korumasına sahip 1455 adet ürün bulunmaktadır. Bunların 666 adeti PDO, 725 adeti PGI, 63 adeti de TSG ürünleridir yılında 321 adet ürün coğrafi işaret almıştır. Coğrafi işaret her yıl farklılaşmaktadır. En çok 1996 yılında bunu 181 adet ürün ile 2014 yılı 118 adet ürün ile de 2013 yılı izlemektedir. En az sayı 2006 yılında 7 adet ürün coğrafi işaret almıştır Türkiye de Coğrafi İşaretli Ürünler ve Gelişimi Türkiye de coğrafi işaretlerin korunmasına yönelik çalışma 1955 yılında 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kabul edilmiştir. Bu zamana kadar coğrafi işaretler marka olarak tesciline yasak getirilerek korunmaya çalışılmıştır. Kanun Hükmünde Kararname hazırlanırken 2081/92 sayılı AB Tüzüğü dikkate alınarak hazırlanmıştır. Coğrafi işaret korunmasının yasal dayanağı 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname olmuş ve hala Kanun çalışmaları devam etmektedir. 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ye 4128 sayılı Kanunla ceza hükümleri eklenmiştir. AB nde olduğu gibi coğrafi işaretler mahreç ve menşe olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Ancak AB nde 509/2006 sayılı tüzükle düzenlenen Geleneksel Özellikli Ürünler e karşılık gelen mevzuat bulunmamaktadır. Coğrafi işaretler tescilinden sorumlu kurum Türk Patent Enstitüsü dür. Türk mevzuatında bulunan korumaya sahip ürünler AB ne göre daha geniş kapsama sahiptir. AB mevzuatındaki tüm ürünleri kapsamaktadır. Ülkemizde toplam 180 adet tescilli ürün bulunmaktadır. Günümüzde de coğrafi işaret tescili devam etmektedir. Başvuru aşamasında 214 adet ürün bulunmaktadır. Türkiye de illere göre coğrafi işaret dağılımını incelediğimiz zaman en fazla Ankara da olduğu görülmektedir. Ankara da 10 un üzerinde tescilli ürün bulunmaktadır. Bunların çoğunluğu da halı- kilim- battaniyeler oluşturmaktadır. En az tescilli ürün ise Muğla, Antakya, Hatay, Uşak, Rize, Elazığ, Adıyaman, Ordu, Ardahan, Kastamonu, Giresun, Amasya, Bartın, Zonguldak illerinde bulunmaktadır. Antalya İlimizde ise 2 adet tescilli ürün bulunmaktadır. Bunların Finike Portakalı ve Gazipaşa muzudur (Şekil 2). 577

8 3. YASAL YAPILANMA Şekil 2. Türkiye de İllere Göre Coğrafi İşaret Dağılımı 3.1 Avrupa Birliği nde Yasal Yapılanma Avrupa Birliği nde 1992 yılında kurulan bu sistem 2006 yılında Dünya Ticaret Örgütü nün baskılarıyla mevzuat değişikliği yaparak üye olmayan devletlere, doğrudan AB Komisyonuna başvuru yoluyla insan tüketimine yönelik ürünleri ve gıda maddeleri adlarını AB de tescil ettirme imkanı getirilmiştir. Aşağıda 2006 yılında çıkarılan tüzüğün bazı maddeleri bulunmaktadır Türkiye de Yasal Yapılanma Türkiye; Avrupa Topluluğu- Türkiye Ortaklık Konseyi nin 1/95 sayılı Kararı ile coğrafi işaretler de AB de Kalite Politikası olarak adlandırılan coğrafi işaretler ile geleneksel özellikli ürün adlarının korunması sistemi ve uluslar arası düzenlemelerle uyumlaştırma yükümlülüğü altına girmiştir. Aşağıda 1995 yılında çıkarılan 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin maddeleri bulunmaktadır Avrupa Birliği ile Türkiye nin Karşılaştırılması Avrupa Birliğinde coğrafi işaretler ilişkin sistem 2081/1992 sayılı Konsey Tüzüğü ve Geleneksel Özellikli ürün adına ilişkin 2082/1992 sayılı Konsey Tüzüğü ile kurulmuştur. Ülkemizde ise coğrafi işaretlere ilişkin çalışma 1955 yılında 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kabul edilmiştir. Avrupa Birliğinde 510/2006 ve 509/2006 sayılı tüzük ile ürünlerde sınıflandırma yapılmıştır. Ancak ülkemizde böyle bir sınıflandırma bulunmamaktadır. 578

9 Avrupa Birliğinde coğrafi işaret tarımsal ürünler ve insan gıdalarını kapsamaktadır. Türkiye de ise doğal ürünler, tarım ürünleri, madenler, el sanatları ürünleri, sınai ürünleri kapsamaktadır. Ülkemizde coğrafi işaretin kapsamı AB ne göre daha geniş olduğu görülmektedir. Avrupa Birliğinde coğrafi işaretler mahreç, menşe ve geleneksel özellikli ürün adı altında ayrılmaktadır. Ülkemizde geleneksel özellikli ürün adı ve sembolü bulunmamaktadır. Bununla ilgili bir çalışmada yapılmamaktadır. Avrupa Birliğinde coğrafi işaret başvurusunu üye bir devle devlette bulunan grup yapacaksa üye devlete yapması zorunludur. Ancak üye olmayan bir devlet yapacaksa başvuruyu Avrupa Komisyonuna yapması gerekir. Türkiye de başvuru Türk Patent Enstitüsüne yapılmaktadır. Avrupa Birliğinde 1996 yılından 2014 yılına kadar 1455 adet coğrafi işaretli ürün bulunmaktadır. Türkiye de 1996 yılından 2012 yılına kadar ise 180 adet coğrafi işaretli ürün bulunmaktadır. Başvuru aşamasında 214 adet ürün bulunmaktadır. Türkiye de tescil edilen coğrafi işaretler sadece Türkiye sınırları içinde geçerlidir. Yurtdışında koruma için her ülkede, ülke mevzuatına göre başvuru gerekir. AB nde Tescilli adın menşei olan coğrafi yer, AB sınırları içindeyse, ürün üzerinde bu sembollerin kullanılması zorunludur. Buna karşın, üye olmayan bir devlet kaynaklı olan ürünler üzerinde bu sembollerin kullanılması, zorunlu değil, isteğe bağlıdır. Kalite Politikası adlandırması AB ye özgü olup ülkemizde ve uluslar arası platformda coğrafi işaretlerin tescili bakımından böyle bir adlandırma bulunmamaktadır. 4. SONUÇ Yöresel veya geleneksel karaktere sahip ürünlerin teşviki ve üretimin çeşitlendirilmesi yoluyla ürünlerin piyasa değerlerinin artırılarak, bölgesel, kırsal ekonomilerin güçlendirilmesine katkı sağlamak; üretim metodunda ve kaynakta garanti sunulmak suretiyle tüketicilerin yüksek kalitede ürünlere erişimini kolaylaştırmak ve adil ticaretin sağlanması amacıyla; doğal ve beşerî unsurların bir araya gelmesi sonucu tarım, maden, el sanatları ve benzeri alanlarda ortaya çıkan ve Kanunda yer alan tanımlara ve koşullara uygun her türlü ürünün coğrafi işaret veya geleneksel özellikli ürün adıyla korunmasına ilişkin kuralları ve şartları belirlemek amacıyla Coğrafi İşaretli Ürünler kanunu çıkarılmıştır. Ülkemizde Coğrafi işaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye göre ürünler tescillenmektedir. Ülkemizde Cİ tescilini Türk Patent Enstitüsü yapmaktadır. Ülkemizde 180 adet tescilli ürün bulunmaktadır. Hala da başvurular devam etmektedir. 214 adet ürün başvuru aşamasındadır. En çok ürün 1996 yılında özellikle halıkilim ürünleri coğrafi işaret almıştır. Türkiye de tescil edilen coğrafi işaretler sadece Türkiye sınırları içinde geçerlidir. Yurtdışında koruma için her ülkede, ülke mevzuatına göre başvuru gerekir. AB nde ise 510/2006 sayılı Coğrafi İşaretler ve tarım ürünleri ve gıda maddeleri için menşe isimlerin korunması tüzüğü çıkarılmış ve buna göre de Cİ tescili yapılmaktadır. Ayrıca 509/2006 sayılı Geleneksel Özellikli Ürünler tüzüğü de çıkarılmıştır. AB nde Coğrafi İşaret tescilinden sorumlu Komisyon dur. Başvurular Komisyona yapılmaktadır. AB nde 1454 adet tescilli ürün bulunmaktadır. AB nde ürünler belirli sınıflara ayrılmıştır. AB nde Tescilli adın menşei olan coğrafi yer, AB sınırları içindeyse, ürün üzerinde bu sembollerin kullanılması zorunludur. Buna karşın, üye olmayan bir devlet kaynaklı olan ürünler üzerinde bu sembollerin kullanılması, zorunlu değil, isteğe bağlıdır. Tescil edilmiş olan menşe adını ya mahreç işaretini kullanma hakkı, sadece bunu tescil ettiren kişilere tanınmış değildir. Tescilli bir menşe adının ya da mahreç işaretinin bütün 579

10 şartlarını sağlayan diğer üreticiler de, söz konusu işaretleri kullanmaya yetkilidirler. Bir üreticinin tescilli bir menşe adını ya da mahreç işaretini kullanmaya hakkı olup olmadığı hususu ise, ürünün şartnameye uygunluğu kıstasına göre belirlenmektedir. KAYNAKLAR Anonymous, Council Regulation (EC) No 510/2006 of 20 March 2006 on the protection of geographical indications and designations of origin for agricultural products and foodstuffs GTHB, T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı web sayfası ( Gülçubuk B. ve Kan M Kırsal Ekonominin Canlandırılmasında ve Yerel Sahiplenmede Coğrafi İşaretler, Uludağ Üniversitesi Ziraat fakültesi Dergisi, 2008, cilt. 22, sayı 2, s Gürsu R.P.D., Avrupa Birliği nde Kalite Politikası ve Türkiye nin Uyumu, AB Uzmanlık Tezi, Ankara. Kan M Yerel Düzeyde Ekonomik Kalkınmada Coğrafi İşaretlerin Kullanımı ve Etkisi: Akşehir Kirazı Araştırması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, 2011, Ankara. Marangoz M. Ve Akyıldız M Doğal ve Kültürel Mirasın Korunması Açısından Coğrafi İşaretlerin Önemi ve Buldan Bezi Örneği, Buldan Sempozyumu, Kasım RG, T.C. Başbakanlık tarih ve sayılı Resmi Gazete, (Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname) Ankara. TPE, Türk Patent Enstitüsü web sayfası ( tpe.gov.tr) 580