ÜNİTE 2. SES VE MÜZİK

Transkript

1 ÜNİTE 2. SES VE MÜZİK Giriş Ses dediğimiz şey tamamen hareketin ürünüdür. Hareket eden her cisim titreşir ve ses dalgaları oluşturur. Tıpkı durgun suya atılan bir taşın oluşturduğu daire şeklindeki dalgalar gibi. Ses dalgaları sesi iletme yetisine sahip ortamlarda değişik hızlarda yol alır. Örneğin sesin havadaki hızı saniyede yaklaşık 340 metreyken bu hız deniz suyunda saniyedeki yaklaşık 1500 metre, çelikte ise 5000 metredir. 1 Peki, ama ses nasıl oluşur? Hareket eden ses oluşturduğu dalgalarla hava moleküllerini harekete geçirir. Bu hareket ortamda sıkışma ve genleşme şeklinde ilerler. Hava molekülleri enerjiyi birbirine aktararak oluşan ses, dalgalar halinde havada yayılır ve enerji taşır. Taşınan enerji mekanik sistem tarafından yutulur. Yani dalgalar kulağımıza gelen işitme organımızı uyarır ve ses beynimizde değerlendirilir. 2 Ancak kulağa ulaşan ses dalgaları beyindeki işitme merkezine gelene kadar bazı aşamalardan geçer. Kulağa ulaşan ses dalgaları dış kulak aracılığıyla kulak zarına ulaşır. Akabinde sesteki basınç ve genliği ayarlayan Çekiç, Örs ve Üzengi kemikleri yardımıyla iç kulağa gelir. İç kulakta içi sıvı bölümlerden oluşan Salyangoz ve Östaki borusu aracılığıyla ses, işitme sinirine oradan da beyne iletilir. Bu anlamda bir sesin varlığından söz edebilmemiz için titreşimlerle oluşan sesin iletken bir ortamda kulağa ulaşması ve beyindeki işitme merkezinde değerlendirilmesi gerekir. Bu üç ögeden biri yani ses kaynağı, iletken ortam ve kulak-beyin bulunmuyorsa herhangi bir sesten söz etmemiz mümkün değildir. 3 Sesin üç temel özelliği vardır: Birincisi yükseklik yani sesin ince ya da kalın olması hali; ikincisi sesin gürlüğü yani sesin şiddetli olma hali; üçüncüsü ise sesin niteliği yani tınısıdır. Sesin yüksekliği müzikteki seslerin ince ya da kalın olmasıyla doğru orantılıdır. Bu durum titreşimin saniyedeki sayısı yani frekansıyla belirlenir. 4 Frekans, bir saniye içindeki titreşim ya da çevrim sayısıdır. Frekans birimi Hertz (Hz) ile ifade edilir. Bir saniye içindeki titreşim sayısı arttıkça yani frekans yükseldikçe sesler tizleşir ve incelir, frekans düştükçe ses kalınlaşır. Frekans ile örneğin piyanodaki bir sesi temsil eden tuş yani perde (pitch) ile doğru orantılıdır. Frekans yükseldikçe perde incelir, düştükçe perde kalınlaşır. 5 Bu nedenle kadın seslerinin frekansı erkek seslerine göre daha fazladır. Ayrıca şunu belirtmek gerekir ki insan kulağı yaklaşık olarak frekansı 20 ila arasında bulunan sesleri duyar. Müzikte kullanılan sesler ise bu kadar geniş bir frekans sayısını kapsamaz. Örneğin piyanonun en kalın sesi 27,5 frekansken en ince sesi 4186 frekanstır. 6 1 Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 1

2 Sesin diğer bir özelliği sesin gürlüğü yani şiddetli olma halidir. Nasıl kil sesin yüksekliği titreşim sayısına bağlıdır, sesin gürlüğü ya da kısık oluşu da titreşimin genliğine yani genişliğine bağlıdır. Titreşimin şiddeti arttıkça sesin gürlüğü de artar. Aşağıdaki grafik söz konusu durumu örnekler niteliktedir. Ses şiddetini belirleyen birime desibel denir. Gündelik yaşamdaki seslerin şiddeti farklı olabilir. Örneğin ağaç yaprağının hışırtısı 10 desibel, normal konuşma desibel, trafik gürültüsü desibel, acı veren ses şiddeti 120 desibel dolayındadır. 7 Sesin son özelliği niteliği yani tınısıdır. Tını, müziksel anlamda çalgıların veya insan sesinin ses kalitelerindeki farklılık olarak açıklanabilir. Ses tınısı çalgıların ölçek, şekil ve büyüklüklerinden ayrıca yapıldığı materyalden etkilenebilir. Ses kaynağından çıktıktan sonra çevredeki oluşumlar kaynak veya dalgaları ile ilişkilerine göre rezonans adı verilen fiziksel bir olaya neden olur. Sese asıl karakterini bu olay kazandırır. Herhangi bir eseri ud ile çaldığımızda sesin frekansı ne ise diğer bir çalgı ile çaldığımız da aynıdır. Frekansları aynı olduğu halde sesin hangi çalgıya ait olduğunun yine sesin tını özelliğinden anlarız. 8 Peki, ama müzikteki bu tını farklılığının kaynağı nedir, neden kaynaklanmaktadır? Yanıtı gayet basit: Tını farklılığı ses frekanslarının selenlerinden yani doğuşkan seslerinden kaynaklanır. Peki, ama selen ya da diğer bir isimler doğuşkan sesler nedir? Doğası gereği aslında hiçbir ses tek sesli değildir. İçinde birden fazla iç ses barındırır ancak normal duyumda biz bu sesleri ya oldukça zor ya da hiç duyamayız. Ancak ses fiziği çalışmaları şunu göstermiştir ki duyulan ana sesin yanında her biri bir öncekinden daha hafif işitilen ikincil, üçüncül, dördüncül sesler mevcuttur. Bu seslere armonikler-doğuşkanlar adı verilir. Bir sesin niteliği ve kalitesi hangi armoniklerden oluştuğuna ve onların bağıl genlerine bağlıdır. Örneğin piyano teli keman telinden daha fazla sayıda armonik yapı ortaya koymaktadır. Elbette ki burada tel titreşiminin nasıl sağladığı önemli bir unsurdur. Piyano teli çekiç vasıtasıyla uyarılırken keman teli yavaş bir yay hareketiyle uyarılmaktadır. Bu bile sesin yarattığı doğuşkanları ve haliyle sesin tınısını etkilemektedir. Bir başka deyişle ses tınısını bu iç sesler belirlemektedir. Şu bir gerçektir ki titreşen her cisim kendine göre bir ses rengi sergiler. 9 Peki, ama doğuşkanlar nasıl duyulur? Temel sesin armonikleri yani selen ya da doğuşkanları ilgili sesin altında ve üstünde duyulur. Temel sesin altında olanlara alt 7 Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, 2001; Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 2

3 doğuşkan, üstünde olana ise üst doğuşkanlar denir. Örneğin piyanoda do sesine basıldığında üst doğuşkan sesi olarak ilk duyulan ana ses do sesidir. Sonra sırayla kulağımıza sekizinci derece do, on ikinci derece sol, on beşinci derece do, on yedinci derece mi sesi gelir. Bu sesler yan yana geldiğinde do-do-sol-do-mi sesleri yani do majör sesleri elde edilmiş olur. Alt doğuşkan seslerde ise yine ilk duyulan ana ses do sesidir. Sonra sırayla sekizinci ses do, on ikinci derece fa, on beşinci derece do, on yedinci derece la bemol sesleri duyulur. Bu sesler yan yana geldiğinde la bemol- do-fa-do-do sesleri duyulur. Yani fa minör akoru elde edilir. 10 Müziksel sesler üzerinde yapılan selen analizleri, birinci selenden bir sekizli üstte ikinci selenin, ikinci selenden bir beşli üstte üçüncü selenin, üçüncü selenden bir dörtlü üstte dördüncü selenin, dördüncü selenden bir B3 lü üstte beşinci selenin oluştuğunu ve tam tel boyu hangi sesi verirse versin, selenler arasındaki sıra ve aralık ilişkilerinin hiçbir şekilde değişmediğini göstermektedir. Buna göre örneğin Do3 sesini oluşturan ilk 16 selenin sırası, temel sesten ve birbirlerinden (aralık olarak) uzaklıkları ve dolayısıyla yükseklikleri şu şekilde oluşmaktadır: 11 Sese İlişkin Kavram ve Tanımlar Sesle ilgili kavramların başında akustik gelir. Akustik en kestirme tanımla ses bilimi demektir; sesin oluşum ve iletişimine ilişkin her konuyu inceler. Bu alanın başlıca çalışma konuları genel akustik, müzik akustiği, bina akustiği, elektro akustik, psikoakustik ve çevre akustiğidir. Genel akustik; seslerin oluşumu, ses kaynakları, kulağın yapısı, işitme sistemlerinin özellikleri, armonikler, yansıma, kırılma, gürültü, müzik sesleri gibi temel olgu ve kavramları ele alır. Müzik akustiği; çalgıları, tellerin titreşimini, titreşimin fiziksel özelliklerini, ses aralıklarını, perdeleri, ses dizilerini, tonaliteyi vb. inceler. Bina akustiği; kapalı mekânlardaki ses durumunu ele alarak yankılanma, sesin yalıtımı, salonun biçimlendirilmesi ve boyutlandırılması gibi konulara yönelir. Elektro akustik; ses aygıtları, elektronik gereçler, yapay ses üreten çalgılar gibi konulara eğilir. Psiko-akustik; müziğin özellikle insanların duygusal yaşamı üzerindeki 10 Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, Adnan Atalay, Türk Müziğinde Komalı Ses Var mıdır?, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 3

4 etkilerini inceler. Çevre akustiği ise, insan ve çevre açısından seslerin olumsuz etkilerine ve gürültüyü önlemek için alınacak önlemlere eğilir. 12 Sese ilişkin diğer bir kavram ve tanım insan sesidir. İnsan sesi, hava basıncını sağlayan, ses üreten ve sesi yansıtarak düzenleyen organların birbirini tamamlayan işlevleri sonucunda oluşur. Sesin çıkması için gerekli hava basıncını sağlayan organlar sırayla; soluk borusu, göğüs kafesi, akciğer, diyafram ve karın kaslarıdır. Ses üreten organ ise gırtlak yani larenkstir. Sese müziksel nitelik kazandıran organlar ise göğüs ve kafa yansıtıcıları yani rezonatörlerdir. Ses organlarının önde gelen bileşeni kuşkusuz diyaframdır. Diyafram, karın boşluğunu göğüsten ayıran kubbe biçiminde güçlü bir soluma kasıdır. Soluk alırken ciğerlere hava dolmasına, soluk verirken havanın dışarı atılmasına katkıda bulunur. Diyafram sesin doğru düzenli ve uzun süreli akışını denetlerken anlatımda duygusal bir olanak sağlar. Diğer bir ses organı akciğerler ise göğüs boşluğunun sağına ve soluna yerleşmiş durumdadır. Soluk alıp verme sırasında genişler ve daralırlar. Havanın akciğerlere girişi göğüs boşluğunun genişlemesiyle, soluk verme ise solunum kaslarının gevşemesiyle gerçekleşir. Soluk borusu ise bronşlarla gırtlağı birleştiren silindir biçiminde uzun bir organdır ve ses yaratmada önemli bir işleve sahiptir. Gırtlak, soluk borusuyla yutağın arasında yer alan kıkırdak ve kas dokularından oluşur. Dıştan belirgin bir biçimde görünen gırtlak çıkıntısına kalkansı kıkırdak denir. Bunun altında yüzük kıkırdak vardır. Ses tellerinin arka ucu yüzük kıkırdağın gerisinde bulunan iki adet ibriksi kıkırdağa bağlıdır. Gırtlak ilk sesi üreten organdır. Son olarak yansıtıcılar yani rezonatörler ise gırtlakta oluşan sesleri müziksel seslere dönüştürerek tınlamasını sağlayan akustik boşluklardır. Göğüs ve kafa rezonatörleri olmak üzere iki ayrı bölgede yer alırlar. Göğüs rezonatörleri soluk borusu ve bronşlardır. Kafa rezonatörleri ise ağız boşluğu, yutak, burun konkaları ve sinüslerdir. Şimdi gelin müziksel sesin nasıl oluştuğuna daha detaylı bakalım. Öncelikle şarkı söylemek için olağan soluma durumundan daha fazla hava gerekir. Soluk alındığında diyafram içe çekilir, kaburgalar genişler, şişen ciğerlere hava dolar. Ses telleri soluk alma sırasında genişler, soluk verilirken teller arasındaki boşluk daralır, havanın basıncıyla titreşim sağlanır ve böylece ses üretilir. Ses telleriyle dudaklar arasında kalan son kısım ise sesin yankılanarak tınlamasını sağlar. Ses tellerinin titreşimiyle oluşan ses yansıtıcı boşluklardan hareketle dil, diş ve dudak tarafından yeniden biçimlendirilir. Şarkı söyleme tekniğinde ağız boşluğu, ses renklerini elde etmede önemli rol oynar. 13 Kuşkusuz en doğal çalgı insan sesidir. Nitekim her insan sesi kendine özgü bir karakter ve aralığa sahiptir. Tizden pese doğru sıralandığında kadın sesleri soprano, mezzosoprano, alto; erkek sesleri ise tenor, bariton ve bas olmak üzere sınıflanırlar. Çocuk sesleri cinsiyet fark etmeksizin soprano olarak değerlendirilir. Yetişkin erkekte vokal kord yani ses tellerinin uzunluğu 23 mm iken, yetişkin kadınlarda ortalama 17 mm kadardır. Ortalama ses kapasitesi iki oktav sınırındadır. Eğitilmiş seslere bu aralık üç oktava kadar çıkmaktadır. Ses türlerine göre ses tel boyutlarına bakıldığında soprano 12 Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 4

5 14-17 mm; mezzosoprano mm; kontralto mm; tenor mm; bariton mm; bas mm olarak saptanmıştır. 14 Ses türlerine göre ortaya çıkan ses genişlikleri şöyledir: Ses-Müzik-Beyin Organize olmuş seslerin yani müziğin anlam bulduğu yer biyolojik olarak beyindir. İnsan sesleri kulak aracılığıyla işitip birtakım nörolojik faaliyetlerden geçirmek suretiyle müzik haline getirmektedir. Peki, ama bu ürettiğimiz, yarattığımız veya işitip duyumsadığımız müziklerin insan beynine olan etkisi nedir? Bu başlıkta ses-müzikbeyin ilişkisine yanıt aranacaktır. Müzik yapmak, iletişim, işbirliği, grup koordinasyonu ve sosyal bütünlük gibi evrimsel fonksiyonları içerir. Aynı zamanda müzik beynin, algılama, hareket, duygu, öğrenme ve hafıza gibi hemen hemen bütün zihinsel fonksiyonlarını faaliyete geçiren çok yönlü bir iştir. İşte bu zenginlik müziği, beynin işleyişini araştırmak için ideal bir araç haline getirmiştir. Müzik-beyin ilişkisini konu alan araştırmalar göstermiştir ki beyin, hem frekans (perde) analizleri gibi müziğe özel görevlerde uzmanlaşmış bölgelere sahiptir (sağ arka üst temporal korteks); hem de yeni bilişsel kalıplar yaratmak için (ses ve zaman organizasyonu gibi) farklı mekanizmaları ve alanları birleştirmektedir. İşitme, beyin ve müzik arasında da sıkı bir bağ bulunmaktadır. Müziğin ya da sesin işitilebilmesi için öncelikle titreşen bir cismin varlığına ihtiyaç vardır. Ardından bu titreşimi iletecek bir ortam ve titreşimi algılayacak bir kulağın olması gerekmektedir. Bunun ötesinde kulağa gelen sesin de beyin tarafından algılanması ve yargılanması, müziksel işitmenin önkoşuludur. Farklı zamanlarda yapılan çalışmalar 15 göstermektedir 14 Zeki Nacakcı ve Alaattin Canbay (ed.), Müzik Kültürü, A. Şebnem Soysal vd., Temporal Lobun Sesi: Müzik, 2005; Hakan Çuhadar, Müziksel Zeka, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 5

6 ki müzik algısı ve performansı, beynimizin şakak bölgesinde özellikle de sağ şakak bölgesinde gerçekleşen bir süreçtir. Son yıl içerisinde şakak bölgede bulunan beyin bölgesinin (özellikle de sağ şakak) fonksiyonları ayrıntılı olarak araştırılmıştır. Bu uğraşılar müzik algısının sinirsel (nöral) temellerini bulma konusunda önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Yine yapılan araştırmalar ritim duygusunun beynimizin sol-alt ön-alın bölgesindeki girus insula olarak adlandırılan bölge ile ilişkili olduğunu göstermektedir. Müziksel aralık ve perdeyi ayırt etme özelliğinin ise sol kuneus ve prekuneus ile ilişkili olduğu görülmüştür. Buna karşın tınının ayırt edilmesi sağ ön-alın ve şakak bölgeleri tarafından kontrol edilmektedir. Yani sağ yarım küre ezgi ve vurguları tanımlarken, dil ve çözümleme yetisini denetleyen sol yarım küre, ritim ve nota gibi daha çok müziğin çözümsel yönleriyle ilgilenmektedir. 16 Müzik notalarının okunması ve çalgı icrası, yıllarca süren pratiğe ihtiyaç duyulan çok karmaşık bir bedensel-beyinsel motor görevdir. Acaba sadece sağ ve sol şakak bölgeleri mi müzik performansı sırasında harekete geçmektedir? Müzik icrası esnasında kalınlıkincelik, ritim, tempo ve nüans gibi müzikal öğelerin hızlı ve etkin bir şekilde algılanması ve bu algıların görsel-motor sisteme dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu konuda 12 müzik öğrencisi (piyanist) üzerinde yapılan bir araştırmada, deneklerin bir müzik parçasını çalarken (sağ ellerini kullananlar) oluşan beyin hareketlilikleri manyetik rezonans (MR) görüntüleme aleti ile incelenmiştir. Bu müzik performansı sırasında, yankarşı birinci motor korteks ve arka pariyatel korteksin çift taraflı olarak aktif hale geldiği görülmüştür. Bu çalışma göstermektedir ki müziksel bir eylem, sadece sağ ve sol şakak lobları ile de sınırlı değildir. Beynimizin sağ ve sol yarı bölgelerinin her ikisinin de işleme katıldığı bir eylem söz konusudur. 17 İnsan beyninin sol yandan görünüşü. 16 Herve Platel vd., The Structural Components of Music Perception: A Functional Anatomical Study, Hakan Çuhadar, Müziksel Zekâ, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 6

7 Sonuç olarak şu söylenebilir ki ses algılamanın ilk basamağı iç kulakta başlar. Ardından iç kulak bu bilgileri işitme sinirleri aracılığıyla beyne gönderir. Son olarak bu bilgiler temporal lobun işitme korteksine ulaşır. İşitme sistemindeki belirli frekanslara duyarlı çok sayıda hücre bu uyarılara tepki verir. Farklı frekanslara duyarlı bu çok sayıdaki komşu hücre beyindeki işitme korteksinde benzer ses frekanslarına aynı anda tepki verebildiğinden işitme korteksinin yüzeyi seslerin üst üste binmemesi ve bir karmaşıklık yaşanmaması için bir frekans haritası şeklinde biçimlenmiştir. Bunun sonucunda müziksel algı sürecinde beyinde tek bir yarıkürenin ya da merkezin etkinleşmediği, beyindeki karmaşık nöron ağının müziksel algılamada temel araç olduğu ortaya çıkmaktadır. Aşağıdaki bu resim beynin müzikle kurduğu ilişkiyi gözler önüne sermektedir. İlki müziksiz ikincisi ise müzikli bir beyindir. Müzikli beynin oldukça renkli olduğu yani yoğun bir aktivasyon içinde olduğu görülmektedir. Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 7

8 Görsel: sinirbilim.org. Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 8