Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan

Transkript

1 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan Mücahide KÜÇÜKSUCU 1, Sevilay KONYA 2, Zeynep KARAÇOR 3 Özet Ana-akım, neoklasik iktisadi düşünce, bugünkü iktisat eğitiminin temellerini atarken, ölçülebilirlik endişesini öncelleyerek bir iktisadi insan tanımı yapmıştır. İktisadi bir aktör olarak bu birey (homo-economicus), rasyonel, bencil ve duygusuzdur. Seçimlerinde ve kararlarında ileri derecede rasyonel olduğundan, ruh halini, duygularını, davranışlarına kesinlikle yansıtmamaktadır. Kendi kişisel çıkarlarını öylesine önemsemektedir ki, diğerlerine hizmeti de neoklasik öğretiye göre, ancak kendi çıkarlarını önemsemek yoluyla olmaktadır. Peki insan davranışları bu kalıpların içine sığacak kadar dar ve anlaşılabilir midir? İşte bu soru yöneltildiğinde cevaplama sahası olarak karşımıza davranışsal iktisat çıkmaktadır. Davranışsal ekonomi, ekonomistlerin insan davranışlarını açıklamak üzere geliştirdiği en temel varsayımların, gerçek insan davranışlarıyla çeliştiğini iddia etmektedir. Davranışsal iktisat savunucularına göre bunun temel nedeni, insanların ekonomik yaşamlarını belirleyen duygusal, bilişsel ve sosyal nitelikli ekonomik içgüdülerinin olmasıdır. Yalnızca ekonomik çıkarımları kolaylaştırmak adına, çoklu insan davranışlarını formüle etmek yanlış ekonomik çıkarımlarla yüzleşmeye neden olmaktadır. Davranışsal iktisat, yukarıdaki ifadelerimizden de basitçe çıkarılabileceği üzere ekonomi ve psikolojinin birleşimidir. Davranışsal iktisadın amacı, standart ekonomik teorideki bencil, öz-çıkarcı, çıktı odaklı bir homo-economicus modeli yerine bizlerin, yani duyguları ile toplumsallığı olan homo saphienslerin ekonomik davranışlarını psikolojiden yardım alarak açıklamaktır.en anlaşılır haliyle, bireyin ekonomik kararlarının; yetiştirilme tarzına, yaşadığı sosyal çevreye, belki sadece o günkü ruh haline, belki ortada rasyonel bir sebep olmaksızın gelen hislerine, bazen gördüğü rüyaya ya da kaybettiği bir iddiaya bağlı olabileceğini savunan davranışsal iktisat ve temel varsayımları çalışmamızın çatısını oluşturacaktır. Ancak öncelikle, çalışmamızda ana-akım iktisadın eksiklerine vurgu yapmak için neoklasik iktisadın temel varsayımlarına yer vereceğiz. Ardından bu eksikliklerden yola çıkarak davranışsal iktisadın insan davranışlarının karmaşıklığına ilişkin yaklaşımlarını ele alacağız. Bireyin yalnız kendini ilgilendiren meselelerde tutum ve davranışları ile kendinden başka en az bir kişiyi daha ilgilendiren durumlarda sergilediği davranışları ayrı ayrı değerlendireceğiz. Anahtar Kelimeler: Neoklasik İktisat, İnsan Psikolojisi, Davranışsal İktisat Psychological Background in Economics in the Axis of Behavioral Economics Absract While mainstream, neoclassical economic thought has laid the foundations of today's economic education, it has made an economic human definition by predicting the anxiety of measurability. As an economic actor, this individual (homo-economicus) is rational, selfish, and emotionless. Since he is rational in his choices and decisions, he does not necessarily reflect his 1 Doktora Öğrencisi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, İktisat Anabilim Dalı, akpinar.m@hotmail.com 2 Öğr.Gör. Selçuk Üniversitesi Taşkent MYO, Dış Ticaret Bölümü, sevilaykonya@selcuk.edu.tr 3 Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi İİBF, İktisat Bölümü,zkaracor@selcuk.edu.tr 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS=, May

2 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan mood, feelings, and behavior. His personal interests are so important that his service to others is by neoclassical teaching, but through his own interests. Are the human behaviors so narrow and understandable that they fit into these molds? When this question is pointed out, confrontational behavioral economics emerges as the answer field. Behavioral economics argues that the most basic assumptions economists have developed to explain human behavior conflict with real human behavior. According to advocates of behavioral economics, the main reason for this is the economic instincts of emotional, cognitive and social nature that determine the economic lives of people. Formulating multiple human behaviors simply confronts the wrong economic implications in order to facilitate economic inferences. Behavioral economics is a combination of economics and psychology, as can be easily deduced from the above expressions. The aim of behavioral economics is to explain psychodynamically the economic behavior of ourselves, that is homo sapiens with their emotions and sociality, instead of a selfish, selfinterested, output-oriented homo-economicus model in standard economic theory. Most understandably, the economic decisions of the individual; It will form the framework of our study of behavioral economics and basic assumptions which argue that it may be connected to the social environment in which we live, perhaps only to the mood of that day, perhaps to the feelings that come without a rational cause, sometimes to the dreams we see or lose. But first, we will include the basic assumptions of neoclassical economics to emphasize the lack of mainstream economics in our work. We will then examine the approaches of behavioral economics to the complexity of human behavior, based on these shortcomings. We will separately evaluate the attitudes and behaviors of the individual on his / her own interests and the behaviors he / she exhibits in situations that are more relevant to at least one other person than himself / herself. Keywords: Neoclassical Economics, Human Psychology, Behavioral Economics GİRİŞ Bir sosyal bilim olarak iktisat, araştırmalarında kendi özgün metotlarını kullansa da diğer bilimlerden de istifade etmiştir. Ekonometri, istatistik, matematik, fizik ve hatta biyolojinin yanı sıra, sosyoloji, antropoloji ve psikoloji de iktisadi araştırmalarda iktisatçıların kullandığı sahalar olarak sıralanabilmektedir. İktisadın farklı disiplinler yollardan faydalanması çeşitli ekollerin ortaya çıkmasına da neden olmuştur. Bugün ana-akım olarak tanımladığımız hakim iktisadi görüş olan neoklasik iktisat, matematiksel model ve formülasyonların iktisat biliminin içine dahil edilmesi ve insan faktörünün varsayımlar kullanılarak, ölçülemeyecek özelliklerinin dışsallaştırılmasından ibarettir. Çalışmamızda da detaylıca ifade ettiğimiz üzere matematiğin kontrolsüzce, bir araç değil bir amaç olarak iktisadın sınırları içine dahil olması, insani özelliklerin ve psikolojinin uzun yıllar göz ardı edilmesine neden olmuştur. İktisat bilimi, temelinde insan olduğu halde, insanı da matematiksel sınırlar içerisinde ele alıp homoeconomicus adı verilen rasyonel, bencil ve duygularından arınmış bir aktör betimlemektedir. Elbette bu tasvirde insan psikolojisinin dışsallaştırılmasının katkısı bulunmaktadır. İktisat ve psikoloji bilimlerine bakıldığı zaman her ikisinin de en temelde hareket noktasının insan olduğu görülmektedir. İktisat, insanın ekonomik nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

3 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR tercihleri ve seçimleriyle ve bu seçimlerin yine iktisadi sonuçları ile ilgilenirken, psikoloji en genel manada insan davranışları ve bu davranışların nedenleriyle ilgilenmektedir. Bu büyük ortak payda gerek iktisatçıların gerek psikologların yeni bir ortak sahada çalışma yapmasına imkan sağlamıştır: davranışsal iktisat. Bu çalışmada amacımız öncelikle ana-akım iktisadın kısaca araç ve modellerine değinerek eksiklikleri gözler önüne sermektir. Konumuz açısından önemi büyük olan neoklasik iktisadın insan modeli homoeconomicus derinlikli olarak ele alınacaktır. Daha sonra tarihsel olarak iktisatta insan psikolojisi araştırmalarına değinilecek ve davranışsal iktisadın doğuşu gelişimi ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Yeni bir kavram olarak ortaya çıkan davranışsal iktisat ile beraber, iktisatta yaşanan teorik ve yöntemsel gelişmelerin ortaya konulacaktır. 1. Neo-Klasik İktisadi Düşünce Akımının Genel Çerçevesi Modern anlamda iktisat biliminin doğması günümüzden yüz elli yıl öncesine dayanmaktadır. 19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde iktisat biliminde ortaya çıkan değişiklikler modern anlamda iktisat biliminin habercisi idi. Bu değişiklikler ise iktisat biliminin klasik özelliklerini terk eden iktisatçılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Ortaya koydukları değişikliklere Neo-Klasik Yaklaşım adını vermişlerdir. Neo-Klasik yaklaşımın iktisat bilimine kazandırdıkları 19. yüzyılda yaşanılan ekonomik koşullarla ilgili olmuştur. Batı ekonomilerindeki ulaşım ve teknolojik ilerlemedeki gelişmeler neo-klasik iktisat yaklaşımına temel oluşturmuştur (Erim, 2014: 119). Neo-klasik teoride Marjinal Fayda teorisinin temelini atmışlardır. Kıymet kavramından fayda kavramına geçiş yapmışlardır. İnsan ihtiyaçları yerine insan isteklerine, ekonomik yapı yerine ekonomik analiz kavramlarına yönelmişlerdir. Neo-klasik teorinin ortaya çıkması iktisatta güçlü bir bölünmeye neden olmuştur (Savaş, 2007: 6). Modern Neo-klasik teorinin temel hatları Leon Walras ile şekillenmiştir. Walras ın çağdaşı olan Alfred Marshall kısmi denge analizi yaklaşımını kullanmış ve tek piyasa üzerinde kısmi denge üzerinde yoğunlaşmıştır. Analizin zaman boyutundan uzak olması genel denge modeline ulaşılmasına engel olmuştur. Bu sorunu engellemek için Walras statik bir model kullanmış ve matematiksel analizin önü açılmıştır. Statik model matematiksel analizlere dayanmaktadır. Statik analiz uygulanması iktisadın doğal bilimler olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Pareto, Hicks ve Samuelson gibi iktisatçılar kavramlar üretmiş, tam rekabet ve pareto optimumu gibi önemli kavramları literatüre kazandırmıştır (Aktaran: Atik, 2012: 5). 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

4 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan Neo-Klasik iktisat yaklaşımı matematiksel analiz, rasyonalizm, piyasa ekonomisi, mikro inceleme, kısmi denge analizi, tümden gelim yöntemi ve marjinal analiz tekniğini kullanmaktadır. Neo-klasik iktisat teorileri bu teknikler üzerinde kurulmuştur (Küçükkalay, 2015: 259). Neo-Klasik teoriler ile ilgili üç temel yaklaşım vardır (Bocutoğlu, 2012: 185): Neo-Klasik yaklaşımda fiyatlar hem arz hem de talepe göre belirlenmektedir. Neo-Klasik yaklaşımda ekonomide para çok önemlidir. Neo-Klasik yaklaşımda marjinal analiz hem tam rekabet hem de monopol ve oligopol gibi eksik rekabet piyasalarında da vardır. Neo-klasik iktisat teorisinin kullandığı yöntem soyutlayıcı ve tümden gelim yöntemcidir. Neo-klasik iktisat teorisinde insan rasyonel bir varlıktır. Doğal iktisadi düzen ve bunu belirleyen kurallara müdahale edilmediği sürece elde edilecek sosyal yarar en büyüktür. Kapitalist sisteminin mükemmel olduğunu kabul ederler. Rekabetin tam ve eksiksiz olduğu kabul edilir. Neo-klasik iktisat yaklaşımında toplum davranışları itibariyle birbirinin aynı olan bireylerden oluşmaktadır. Neo-klasik iktisat teorisi tüketim ve bireyin davranışlarını şekillendiren psikolojik ve zihni ele almaktadır. Neo-klasik yaklaşımda marjinal fayda teorisi kabul edilmektedir. Bu teoride değeri belirleyen faktörün marjinal fayda olduğunu kabul etmişlerdir (Selik, 2015: ). Neo-klasik iktisadi yaklaşımı diğer iktisadi yaklaşımlardan ayıran önemli bir özellik vardır. İleri düzeyde gerçekleştirilen iktisadi kuramcılık uluslararası bir faaliyet olarak ifade edilmiştir. Neo-klasik yaklaşımda iktisat bilimsel ve evrensel olarak ifade edilmiş ve elde ettiği sonuçlar daha az karamsar olarak ifade edilmiştir (Barber, 1999: 225). Neo-klasik iktisat yaklaşımının temel yaklaşımları şu şekilde ifade edilebilir (Berber): Neo-klasik yaklaşımda tam rekabet piyasasını kabul etmekle beraber bu piyasalardan kaymalarda olabileceğini ifade etmişlerdir. Piyasaların talep yönünü ele almışlardır. Neo-klasik teoriye göre malın değerini belirleyen şey ondan elde edilen faydadır. Neo-klasik teoriye göre bütçe denktir. Neo-klasik yaklaşımda birey ön plana çıkmıştır. Neo-klasik teori iktisat literatürüne marjinal fayda marjinal maliyet kavramlarını kazandırmıştır. Neo-klasik teoride mülkiyet haklarının korunması önemlidir nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

5 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR Neo-klasik yaklaşım maliye politikasına karşı çıkarken para politikasının uygulanabilirliğini ifade etmiştir. Neo-klasik teoride statik yaklaşım yapılmıştır. Neo-klasik yaklaşımda iktisat matematiksel yöntemlerle ifade etmiştir. Neo-klasik iktisatçılara göre ekonomi daima dengededir. A. Marshall kısmi denge analizi ve L. Walras genel denge analizi kavramlarını iktisat literatürüne kazandırmışlardır. Neo-klasik teoride kaynaklar kıttır. Kaynakların nasıl dağıtılacağı neo-klasik yaklaşımın temel konusu olmuştur. Neo-klasik yaklaşımda birey rasyoneldir. Rasyonelliğin temeli ise marjinal fayda ilkesidir. Tüketiciler tüketimlerine marjinal faydaları marjinal maliyetine eşit oluncaya kadar devam ederler. Neo-klasik teori üretim kaynaklarında etkinliği savunurlar. Tüketici için fayda maksimizasyonu, üretici için kar maksimizasyonu varsayımı altında üretim kaynaklarının dağılımında fiyat ve bölüşüm teorisi niteliğini kazanmaktadır. Bölüşüm teorisi marjinal ürüne dayanmaktadır. İktisadi rant kavramı bütün üretim faktörlerine uyarlanmıştır. Noe-klasikler toplumsal sınıflaşma kavramlarına yer vermemiştir. Kapitalist kavramı girişimci kavramından ve faiz kardan farklı düşünülmüştür. Ayrıca bütün bunlara ek olarak talep, kamu hizmetleri, getiri kanunları gibi konuları ele almışlardır (Kazgan, 2014: 119). Neo-klasik modelde matematiksel analiz benimsenmektedir. Bunun anlamı mikro iktisat ve makro iktisatta ayrı ayrı nitelendirilebilir. Mikro iktisatta arztalep ve kar-zarar kurallarının analizin kapsamına alınması, kaynakların etkin dağılması ve ekonominin kendi kendini düzenleme fırsatının olmasıdır. İnsan rasyonel bir varlıktır. Bu nedenle ekonometrik analiz yapabilir ve geleceğe dönük tahminler gerçekleştirebilir. Makro iktisatta ise klasik tasarruf modelinin istikrarlı bir para politikasının, serbest ticaretin, mali sorumluluğun, adaletin ve ekonomik özgürlüğün gerçekleştirilmesi için bir kanun düzeninin sağlanmasıdır (Skousen, 2005: ). Neo-klasik teorinin temel özellikleri anahatları ile şu şekilde ifade edilebilir (Ersoy, 2012: ): Emek Değer: Neo-klasik teoride malların sağladıkları fayda konusu önem kazanmıştır. Bireysel Fayda, Toplumsal Denge: Neo-klasik teori bireysel fayda kavramı üzerinde durmuşlar ve bireylerin davranışlarını kendilerine konu edinmiştir. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

6 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan Bireysel Fayda Toplumsal Fayda İlişkisi: Kişi ne kadar menfaat elde ederse toplumun da sosyal refahının artmasına o ölçüde katkıda bulunmaktadır. Matematiksel Mikro Analiz: Neo-klasik teorisinde matematiksel analiz önem kazanmıştır. Tahlil Yöntemleri: Neo-klasik iktisat varsayımı akılcı, soyutlayıcı, tümden gelimci, matematiksel ve statik denge analizlerini kullanmaktadır. Deneysel Tahliller ile Geleceğin Tahmini: Neo-klasik iktisatçılar tarihi olayları kullanarak geleceğe yönelik tahminlerde bulunmaya çalışmışlardır. İktisadi Aktör Olarak Birey ve Firma: Neo-klasik iktisat okulunda bireyler iktisadi faaliyetlerin aktörü iken firmaları üretim faktörlerinin sahibidir. Her iki yapıda sahip oldukları ile faydayı maksimum kılmayı hedeflemektedir. Tercih-Fayda İlişkisi: Bireyler farklı tercihler arasından kendileri için en çok faydayı sağlayanı tercih etmektedirler. Üretici-Tüketici Dengesi: Tüketiciler faydayı üreticiler ise karlarını maksimuma ulaştırmayı hedefelemektedir. Neo-klasik iktisat teorisi hem üreticinin hem de tüketicinin denge fiyatı oluşturmasındaki davranışlarını incelemektedir. 2. Homoeconomicus kimdir? Homoeconomicus kavramı iktisadi karar alıcılara yönelik olarak kullanılan, ekonomik olarak davranan insan anlamına gelen ve rasyonalite çerçevesinde belirlenen olası iktisadi faaliyetlere göre ifade edilmektedir. Bu ifade edilen çerçeveye göre, birey ve kuruluş olarak ekonomide faaliyet gösteren iktisadi birimler, her koşulda kar maksimizasyonunu hedef edinen, risk ve davranışları göz önünde bulunduran bunlara ek olarak ise kendisine bir iktisadi davranış belirleyen ve kendisinden rasyonel davranması beklenen karar alıcılardır (Soydal, Mızrak ve Yorgancılar, 2010: 216). Homoeonomicus kavramının kökeni konusunda bir fikir birliği yoktur. Bu kavram 19. yüzyıldan beri rasyonalite kavramı iktisadi teoriler içerisinde yer almaya başlamıştır. Teorilerin temel unsurunu oluşturur hale gelmiştir (Şeniğne, 2011: 5). Homoeconomicus olan birey şu özelliklere sahiptir (Madi, 2014: 109): Seçici Rasyonel nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

7 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR Tercihler arasında tutarlı olan Tam bilgiye sahip Açgözlü Bencil ekonomik insandır. Homoeconomicusu fayda maksimizasyonu peşinde koşan bir birey olarak tanımladığımızda ahlak felsefesindeki karşılığı sadece kendi menfaatini düşünen egoist ve hedonist bir birey olarak ifade edilmektedir (Akyıldız, 2008: 30). Homoeconomicus kavramı Klasik ve Neo-Klasik iktisat yaklaşımının temel varsayımlarından biridir. Homoeconomicus rasyonel insandır. Bütçe imkanları doğrultusunda refahını maksimum kılan bireydir. Bentham ın tanımına göre ise kişi haz arayan ve acıdan kaçınan bir varlıktır. Homoeconomicus üretici için kar maksimizasyonu, tüketici için fayda maksimizasyonu sağlayan kişidir (Darıcı, 2015: 642). Bu doğrultuda bireyler kendi hareketleri doğrultusunda hareket ederken uzun dönemde toplumun refahını arttırırlar. Üretici yada tüketici olan bireyin davranışları tamamen açıklanamamaktadır. Homoeconomicus tanımında birey mallar, piyasalar ve diğer konularda tam bilgi sahibi olan, karşılaştığı tercihler arasında değerlendirme yapabilen, çoğu aza tercih eden, yaptığı tercihler arasında çelişkiye yer olmayan bireydir Nobel ödüllü iktisatçı Daniel Kahneman homoeconomicus kavramında bireyin risk ve belirsizlik karşısında rasyonel davranmadıklarını ifade etmiştir. Kahneman ın ortaya attığı bu görüşün ardından Neo-klasik iktisadın temel varsayımı olan homoeconomicus (rasyonel insan) kavramının sorgulanabilirliğini arttırmıştır (Atik, 2012: 5-6). Homoeconomicus un en önemli özelliği faydasını maksimum kılacak bireylerin var olmasıdır. Birey faydasını en çoklaştırdığı zaman belirli durumlara uyum sağlayabilir. Bu durumda ise tercihler ve maliyetler arasında dengeyi sağlayacaktır. Bilgi değerleme sürecinde insan rasyonel davranabilmektedir. Burada rasyonellik objektif rasyonellik olarak nitelendirilmekte ve bilgiyi yargısız sindirebilmeyi, sınırsız bilgiyi elde edebilmeyi, sınırsız bir hafızaya sahip olmayı ve karar verme sürecini en iyi şekilde değerlendirmeyi ifade etmektedir (Kurtulmuş,1989: ). Homoeconomicus kavramı insan davranışlarının pek çoğunda anlaşılır olmasına rağmen ahlak davranışlarının açıklanmasında yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle homoeconomicus kavramı ahlak felsefesi kavramı ile yeniden açıklanarak ahlaki değerlere uygun bir yapıya dönüştürülerek yeni sınırlı rasyonel davranış modelleri oluşturulmalıdır. Dewey in ahlak teorisi varsayımı neo-klasik teorinin homoeconomis kavramı ile zenginleştirilerek bu rasyonel bireye ahlaki davranışlar eklenebilir. Kant ın ahlak teorisinde ise birey toplumsal sorumluluk çerçevesinde hareket etmelidir. Hayek rasyonel davranış 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

8 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan kuramında ise homoeconomicus kavramını irrasyonel varlık olarak nitelendirmektedir. Bu teori anlayışında bireyler dış dünya ile ilişkileri doğrultusunda kararlarını vermelidir (Akyıldız, 2008: 34-37). Çalışmamızın ana konusunu iktisatta insan psikolojisi kavramı oluşturmaktadır. Bu doğrultuda ise davranışsal iktisat ve homoeconomicus kavramlarının kazandığı anlam derinleşmektedir. Davranışsal iktisat kavramı 1980 li yıllarda homoeconomicus (rasyonel insan) kavramını eleştirerek ortaya çıkmıştır. Davranışsal iktisat varsayımında ortaya bir teori atmak için ekonomik verilere ek olarak bireylerin psikolojik ve sosyal unsurları da göz önüne almak gerekir. Bireylerin asıl amaçları fayda yada kar maksimizasyonu olmayabilir (Can, 2012: 94). Davranışsal ekonomi varsayımında ekonomik kararlarda rasyonellikten ziyade duygusallığın ağır bastığı savunulmaktadır. Egemen neo-klasik öğretisinin temel varsayımlarından olan ekonomik insan varsayımının akıldışı olduğu ifade edilmektedir. Ekonomideki insan faktörü gerçeğinden hareket edilerek insan boyutunun tek bir faktöre göre şekillenmeyeceğini sosyal boyutunda dahil edilmesi gerekliliğini savunur. Günlük yaşantımızda bilgili yada bilgisiz oluşumuz, sosyal statümüz, toplumsal yapımız karar verme süreçlerinde doğrudan etkili bir boyut kazanmaktadır. Örneğin, makarna almak için girdiğimiz bir süpermarkette üzerinde dumanı tüten simitleri gördüğümüzde poşetimizi bu simitlerle doldurmamız yada pek çok kişinin almakta olduğu bir gömleğe hiç ihtiyacımız yokken yönelmemiz başlangıçta anlamsız gibi görünse de zihnimizde birbirine bağlı pek çok aşamanın bir sonucu olmaktadır (Altunöz ve Altunöz, 2016: 15-16). Egemen iktisat öğretisi, bireylerin davranışlarının rasyonel olduğu varsayımından hareket ederek homoeconomicus olarak nitelendirdiği bencil ve çıkarını maksimum düzeye çıkarmak isteyen tep tip insan modeli olduğunu varsayar. Bu öğreti anlayışında karar verme ve satın alma süreçlerinde rasyonellik ön plana çıkar. Davranışsal iktisat varsayımında ise insanların fayda maksimizasyonunu baz alarak hareket etmediği ve genellikle zihinsel kısayollara ve önyargılara dayalı bir biçimde kararlar verdiği önemli bir boyut kazanmıştır. Neo-klasik iktisat varsayımında yer alan insan modeli hata yapmayan rasyonel bireydir. Davranışsal iktisat varsayımında yer alan insan modeli ise sistematik olarak hatalı karar alabilen, çevresinin etkisinde kalan, zihinsel kısayollara başvuran, önyargılı davranan ve faydalarını maksimize edemeyen bireydir (Diamond ve Vartiainen, 2016: 11). Homoeconomicus (ekonomik insan), iktisat bilimindeki karar organı olan birey rasyonellik ve kendi çıkarını ön plana alma özellikleri gösteren bireyin kavramsallaştığı soyutlamadır. Bir birey kendi merkezli kararlar alıyorsa bu insan ekonomik insandır. Ekonomik insan kavramı insanın sadece belli bir yönünü tasvir eder. Gerçek insan ise sadece ekonomik insan kavramından nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

9 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR oluşmaz. Gerçek insan tanımında ekonomik, sosyal, psikolojik ve dini vb. Kavramların hepsi birlikte anlam kazanır (Demir, 2013: 25-26). 3. Literatür Davranışsal iktisat konusunda yerli ve yabancı literatürde pek çok çalışma yapıldığı görülmektedir. Ancak çalışmaların ağırlıklı olarak 2000 yılından sonra yapıldığı dikkat çekmektedir. Davranışsal iktisat konusu yabancı literatürde oldukça geniş yer bulurken yerli literatürde gelişimini henüz tam olarak tamamlayamamıştır. Jolls, Sunstein ve Thaler (1998), çalışmalarında neo-klasik analiz yöntemine göre ekonometrik analizlerin belli kurallara göre yapıldığını ifade etmişlerdir. Ancak neo-klasik teoriye göre kurulan analizlerde bazı şüpheli varsayımların olabileceğini ve rasyonellik ilkesinin sınırlı olacağını belirtmişlerdir. Caldwell, çalışmasında davranışsal ekonominin 20.yüzyılda profesyonel bir disiplin olacağını belirtmiştir. Davranışsal ekonominin bilgi toplumunda daha geniş kitlelere ulaşacağını ifade etmiştir. Camerer ve Loewenstein (2003), davranışsal ekonominin geçmişi, bugünü ve geleceği ismini verdikleri çalışmalarında davranışsal ekonominin giderek daha da önem kazandığını ifade etmişlerdir. Davranışsal ekonominin uzun dönemde ekonomik modelleri açıklayabileceklerini belirtmişlerdir. Kahneman (2003), çalışmasında davranışsal ekonomi için psikolojide davranışsal ekonominin haritasını çıkarmıştır. Kahneman insan psikolojisi ile oluşturulan resmi teorilerde ekonomik modeller kurmada çeşitli zorluklarla karşılaşıldığını ifade etmiştir. Amir ve diğerleri (2005), davranışsal ekonomi ve psikoloji faktörlerinin birlikte değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. İki alanın birlikte değerlendirmesinin politika yapıcılar açısından büyük kolaylık sağlayacağını belirtmiştir. Ho, Lim ve Camerer (2006), çalışmalarında davranışsal ekonomi olmadan rasyonellik tanımında sınırlamalar olduğunu ifade etmiştir. Amacın ekonomik teorilerde daha akla yatkın, sürdürülebilir resmi güç ve doğru alan tahmini olduğunu belirtmişlerdir. Shiller (2006), davranışsal ekonomi ve kurumsal yenilik adını verdiği çalışmasında inovasyonun tarihsel temellerinde davranışsal ekonominin önemli bir yer tuttuğunu ifade etmiştir. Günümüzde kurumsal yenilik alanına dair yapılan çalışmalarda davranışsal ekonominin çok önemli bir yer tuttuğunu ifade etmiştir. Heukelom (2007), çalışmasında davranışsal iktisat ile ünlenen Kahneman ve Tversky nin davranışsal iktisada bakış açılarına ve davranışsal ekonominin 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

10 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan kökenine yer vermiştir. Kahneman, Tversky ve davranışsal ekonominin insan davranışlarını matematiksel olarak ifade edilebileceğini belirtmiştir. Just, Mancino ve Wansink (2007), çalışmalarında bireylerin davranışsal ve psikolojik faktörlerin ekonomik analizlerde bazı standart varsayımlara dayandığını ifade edtmiştir. Bireylerin gıda tercihleri davranışsal ve psikolojik faktörlere göre şekillenirken, fiyatlar, gelir ve bilgi tercihleri geri planda kalmıştır. Shogren ve Taylor (2008), çalışmalarında çevresel ve kaynak ekonomisinde davranışsal ekonominin nasıl işlediğini açıklamaktadır. Rasyonel davranışların olduğu politikalarda çevresel ve kaynak ekonomisinin davranışsal iktisat ile desteklenmesi gerekliliğini ifade etmiştir. Eser ve Toigonboeva (2011), psikoloji ve iktisadın bileşimi olarak davranışsal iktisat kavramını ele almışlardır. Mevcut teorik değişimler yaşanırken, ekonometrik analizlerin yanında insan davranışları da dikkate alınmalıdır. Eser ve Toigonboeva davranışsal iktisadın karşılaştırma ölçütü olarak gelişebileceğini ifade etmiştir. Can (2012), çalışmasında iktisadın sadece matematiksel modellerle açıklanamayacağını ifade etmiştir. Davranışsal iktisat varsayımını insanın ekonomik davranışlarını psikolojik unsurlarla zenginleştirerek ifade etmiştir. Davranışsal iktisadın ortaya çıkışı egemen olan iktisadi görüşün güvenilirliğinin ve yeterliliğinin sorgulanmasına neden olmuştur. Hatipoğlu (2012), çalışmasında 2008 küresel krizi bilişsel psikoloji yardımıyla davranışsal iktisat kapsamında değerlendirmektedir. Hatipoğlu ya göre birey bireysel belirsizlik ortamında rasyonaliteye başvurmak yerine bilişsel yeteneklerini kullanmalıdır. Kurtoğlu ve Fırat (2014), 2008 krizini yaratıcı yıkım olarak nitelendirmiş ve davranışsal ekonominin uygulanması gerekliliğine dikkat çekmiştir. İnsan olmanın bir yapısının, dayanak noktasının felaketler silsilesi olduğuna dikkat çekmektedir. 21. yüzyılda davranışsal iktisadın her alanda temel belirleyici olacağını işaret etmişlerdir. Chetty (2015), çalışmasında davranışsal ekonominin ekonomik tahminlerde kullanılıp kullanılmayacağına dair tartışmaların sürdüğüne dikkat çekmiştir. Çalışmasında davranışsal ekonominin pragmatik perspektif ile ampirik tahmin ve politika yapabileceğini ifade etmiştir. Ruben ve Dumludağ (2015), davranışsal iktisadın gelişimini ele almıştır. Yazarlara göre davranışsal iktisat günümüzde yeterince kabul gören bir yaklaşım olmuştur. Kitapcı (2017), çalışmasında Neo-klasik iktisat varsayımının temel varsayımlarından olan rasyonalite kavramını davranışsal iktisat nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

11 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR perspektifinden eleştirmiştir. Neo-klasik iktisat varsayımında insanların rasyonel olduğu ifade edilirken davranışsal iktisat penceresinden insan her zaman rasyonel değildir. İnsanlar bilişsel önyargılara göre hareket etmektedir. Bu durum ekonomi politikaları oluşturulurken karşımıza çıkmaktadır. Kitapçı, bu politikaların oluşturulmasında davranışsal iktisadın insan kavramından faydalanılması gerektiğini ifade etmiştir. 4. İktisatta Psikolojik Arka Plan ve Davranışsal İktisadın Gelişimi İktisat ve psikolojinin klasik iktisat ekolünün öncüsü ve iktisadın babası olarak nitelenen Adam Smith ile başlayan dönemde ana-akım neoklasik iktisadın aksine çok daha yakın bir ilişki içinde olduğunu söylemek mümkündür. Hatırlanacağı üzere Adam Smith bir ahlak profesörüdür. İktisat ve psikoloji arasındaki ilişki elbette o dönemin şartları içerisinde bizim bugün anladığımız türden bir ilişki değildir. Çünkü psikoloji bilimi 20. Yüzyılın özellikle ikinci yarısından sonra ivme kazanmış ve bilim tarihi arasında kendine yer bulabilmiştir. Belki de bu denli yeni bir saha olması nedeniyle iktisadın sınırları içerisine fazla dahil olamamış, disiplinler arası çalışmalarda da kendine yer bulamamıştır. Çalışmamızın bu bölümünde davranışsal iktisadın atlattığı merhaleleri anlayabilmek için klasik ekolden başlayarak insan psikolojisinin farklı ekollerde ne denli yer tuttuğu irdelenecektir Klasik Ekolde Birey ve Psikoloji Klasik iktisat, her ne kadar bugün anladığımız manada modern psikolojiyi içermiyor olsa da, dönemin öncü isimleri; Adam Smith, David Hume ve Jeremy Bentham bireylerin birer iktisadi aktör olarak davranışlarını irdeleyen açıklamalar yapmışlardır. Hatırlanacağı üzere, Adam Smith in The Theory of Moral Sentiments adlı çalışması psikolojik bir anlam içeren sempati kavramı üzerine odaklanmıştır. Bu kavram ile Smith, mevcut durumumuzla bir bireyin içinde bulunduğu durumu anlamakta zorlanacağımızı, ancak kendimizi karşımızdakinin yerine koyarak onun durumunu analiz edebileceğimizi iade etmiştir. Hatta kişi kendinse davranılmasını istediği şekilde karşısındakine muamele etmelidir. Dönemin önemli isimlerinden biri olan David Hume, doğrudan bireyin taşıdığı kişilik özelliklerine işaret ederken, tutkunun, inatçılığın ve hayatı sevmenin bireyin ekonomik ya da ekonomi dışı seçimlerinde etkili olacağını ifade etmiştir. üzerinde etkisi olduğunu belirtmiştir. Rasyonalist faydacılığın kurucusu olan Jeremy Bentham ise, insanı psikolojik temelde açıklarken, haz arayan ve elemden kaçan bir varlığa işaret etmiştir. Bu 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

12 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan tanım bize bugün yakınen tanıdığımız homoeconomicus tasvirini anımsatmaktadır (Akyıldız, 2006:8). Bentham ın Introduction to the Principles of Morals and Legislation isimli eseri haz hesabı kavramını içermesi bakımından önemlidir. Bentham a kendi döneminde öncü sayılabilecek faydacılık yaklaşımıyla, faydanın, bireyin içsel mutluluğu ile ölçülebilen psikolojik bir büyüklük olduğunu ileri sürmüştür. Modern psikolojiden çok daha önce bilim dalları arasında kendine yer bulan iktisat, önceleri felsefenin bir dalı gibi hareket etmişse de 19. Yüzyıla gelindiğinde biyoloji ve evrim meselelerinin öne çıkmasıyla, farklı bir boyuta geçmiştir. 20. Yüzyılın başlarında psikoloji biliminin öncüsü Sigmund Freud tarih sahnesine çıktığında ise, baskılanmış insan aklının nasıl bilinçsiz davranışlara yol açtığı tartışmaları ile iktisat biyolojinin boyunduruğundan ve evrimci yaklaşımdan kurtulmuştur. Ayrıca Freud un, insan arzularının sonsuzluğuna dair varsayımı, klasik iktisadın kendini tanımlarken seçtiği; ihtiyaçların sonsuz, kaynakların ise kıt oluşu iddiası psikoloji ve iktisadı ortak bir noktada buluşturmuştur (Akyıldız, 2006:5) Neoklasik İktisatta Birey ve Psikoloji Neoklasik iktisat, egemen iktisat kuramı olduğundan uzunca bir süre iktisat gündemini oluşturan yapısından dolayı erken neoklasik iktisat ve 2. Dünya Savaşı sonrasında neoklasik görüşler olmak üzere iki farklı grupta incelenecektir. Erken neoklasik iktisat ile anlatılmak istenen esasen klasik iktisada olan benzerliktir. Ancak önemli farklılıkları olduğunu da ifade etmek gerekmektedir. Bu farklılıkların en önemlisi marjinal fayda kavramıdır. Marjinal fayda kavramı temelini, psikolog Ernst Weber ve Gustav Fechner in görüşlerinden almıştır. Weber Fechner kanunu olarak literatüre girmiş olan kuram, ilk orijinal dürtü ne kadar güçlü olursa, ortaya çıkan tepkinin artması için bir sonraki dürtünün daha yoğun olması gerektiğini, bir duygu yoğunluğunun aritmetik artması için, dürtünün geometrik artması gerekliliğini içermektedir (Zafirovski, 2001: 437). Tanım biz iktisatçılara oldukça tanıdıktır. Neoklasik iktisadın erken dönem temsilcileri; William Stanley Jevons, Carl Menger ve Léon Walras simültane bir şekilde birbirlerinden bağımsız olarak daha önce değindiğimiz Bentham ın fayda yaklaşımından istifade etmek suretiyle marjinal fayda kavramını geliştirmişlerdir. Marjinal fayda tartışmalarının özü bir malın değerini belirleyen şeyin, o malın üretim maliyeti değil, o malın her bir biriminden elde edilen faydanın değişimini ifade eden nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

13 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR marjinal faydasıdır. Her üç düşünürün de fikirleri, hazcı psikolojinin güdümündedir. Jevons a göre iktisadın alanına giren büyüklüklerin sayılarla ölçülebilir ve ifade edilebilir olması bilim olduğunu ispat etme adına büyük önem taşımaktadır. Bu ifadesinden de anlayacağımız üzere, iktisadın sınırları içerisinde matematiğe özel bir önem atfetse de Jevons faydanın ölçülebilir değil, ancak sıralanabilir olduğu görüşünü öne sürmüştür. Faydayı iktisadi analizlerin en temeline alan neoklasik iktisatçılar, zamanla bu ortak noktalarına rağmen, matematiksel yöntemler ve maliyet kavramına verdikleri önem konusunda ayrışmalar yaşamışlardır. Jevons, Walras, Fisher iktisatta kantitatif yöntemlerin önemini ön plana çıkararak, matematiksel yaklaşımı benimserken; Menger, Wieser, Böhm Bawerk ve John Bates Clark ise psikolojik okul olarak nitelendirilmiş ve sübjektif yaklaşımlardan beslenmişlerdir (Acar, 2005:3). Neoklasik iktisadın önemli temsilcilerinden biri olan Francis Edgeworth, ünlü kutu diyagramı analizinde, ekonomik davranışların psikolojik arka planına işaret etmiştir. Edgeworth hazzın ölçülebileceği görüşünden hareketle, bireylerin faydalarını ölçmeye yönelik bir tutum sergilediğini ifade etmek mümkündür. Aynı dönemin önde gelen iktisatçılarından Alfred Marshall, David Hume un, bütün bilimlerin insan doğası çalışmasına döneceği yönündeki görüşlerinden hareketle, iktisatta insan psikolojisini önceleyen çalışmalarla neoklasik iktisada katkıda bulunmuştur. Marshall a göre iktisat, bir yandan serveti inceleme, diğer yandan ise insanı inceleme bilimidir. Irving Fisher iktisadi davranışlara insan psikolojisi faktörünü ekleyen önemli çalışmalar yapmıştır. Fisher zamanlar arası tercihi ve para yanılgısı kavramlarının içini doldururken psikolojiden destek almıştır. Zamanlar arası tercih teorisinde, bireyin tercihlerinde gelir faktörünün yanı sıra; ihtiyat, tutumluluk, alışkanlıklar, beklentiler, zevkler ve hatta modanın bile etkili olduğunu ifade etmiştir. Fisher, algı ve yanılma gibi iktisatta yenilikçi sayılabilecek kavramlara ilk değinen iktisatçıdır. Nominal ve reel değerlerin karıştırıldığını ve para yanılgısı yarattığını vurgulamıştır (Thaler, 1997: ). Görüldüğü üzere neoklasik iktisadın erken olarak nitelediğimiz döneminde iktisat ve psikoloji birbirine yaklaşan disiplinler olmuştur. Ancak bir sonraki kısımda da değineceğimiz üzere 2. Dünya Savaşı ile başlayan süreç iktisatta insan davranışlarının önemli bir faktör olarak ele alındığı erken döneme bir set çekmiştir. 2. Dünya Savaşı ile birlikte iktisatta dönüşümü yaşanan temel konu faydacılık hususunda olmuştur. Pareto ile başlayan süreçte fayda artık sübjektif 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

14 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan bir olgu değil ölçülebilir bir birim olarak utility (u) şeklinde matematiksel bir görünüme bürünmüştür. Pareto yu takiben, John Hicks ve Paul Samuelson gibi isimler rasyonel tercihler teorisine güç kazandırmış ve psikoloji bütün bütün iktisat biliminin sınırları dışına atılmıştır (Bruni ve Sugden, 2007:146) lara gelindiğinde ise iktisadi bir aktör olan insan, matematiksel modellerin dar ve kısıtlayıcı kalıpları içinde kaybolmuş ve sadece kendi çıkarlarını düşünen, rasyonel bir hüviyete bürünmüştür Davranışsal İktisat Öncesi Psikolojik Yaklaşımlar 20. yüzyılın başlarında, özellikle ekonominin ağır zayiatlar verdiği ilk küresel kriz olan Büyük Buhran dan sonra neoklasik öğreti, insan davranışlarını açıklamakta yetersiz kaldığı noktasında eleştirilmiştir. Bu noktada öncelikle neoklasik iktisada tepki olarak ortaya çıkan kurumsal ekol ve sonrasında Keynesyen ekolün katkıları olmuştur. Kurumsal iktisadın felsefi bağlamda beslendiği kaynak pragmatizmdir. Pragmatizm, her şeyin pratik fayda ölçüsüne göre değerlendirildiği bir yaklaşımdır ve bu nedenle kurumsal iktisatçılar Pareto ile güçlenen faydada ordinalist yaklaşıma şiddetle karşı çıkmışlardır. Ayrıca kurumsal yaklaşımı benimseyen iktisatçılar, hedonik psikolojinin eksikliklerini kabul etmekle birlikte, insan psikolojinin göz ardı edilmesinin ktisadi modelleme ve yaklaşımlarda hataya sebep olacağını vurgulamışlardır (Angner ve Loewenstein, 2006:16). Kurumsal iktisatçıların önde gelenleri; Thorstein Veblen, Wesley Mitchell, John Hobs ve Carleton Parker olarak sırlanabilir. Veblen, bireylerin iktisadi tercihlerinde psikolojik ve sosyolojik pek çok faktörün etkili olduğunu snobizm yani gösteriş etkisi tezi ile desteklemiştir. Kurumsal iktisadın öncülerinden Mitchell ise, hazcı psikolojinin yetersizliğinin farkındadır ve bu yetersizlik ona göre iktisatçıların analizlerinde daha sağlam temelli psikolojik yaklaşımları benimsemesiyle ortadan kalkacaktır. Bir diğer kurumsalcı Carleton Parker, sendikalaşma ve grev meseleleri üzerinden işçilerin sorunlarına değinmiş, işçilerin kötü çalışma ortamlarında uzun süre çalışmasından kaynaklanan sorunların önlenmesi için işyerlerinde psikolog istihdam edilmesi gereği üzerinde durmuştur (Lewin, 1996:1301). Kurumsal iktisatçıların iktisadın insan psikolojisini de içermesine yönelik özgün önermelerine bir katkı da Keynes ten gelmiştir. Keynes tüketim eğilimi ve hayvani içgüdü gibi kavramları kullanmak suretiyle iktisada psikolojik açılımlar getirmiştir. Keynes iktisadi kararların girişimcinin para kazanma hırsındaki hayvani içgüdü sayesinde alındığını iddia etmektedir. Girişimci sınıfta mevcut bulunan hayvani içgüdü Keynes e göre kamu hizmetinde bulunan görevlilerde yoktur. Kamu görevlileri piyasada faaliyet gösteren kamu nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

15 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR görevlilerinden daha erdemli ve bencillikten uzak, toplum yararını önceleyen davranışlarda bulunmaktadır (Akyıldız, 2006:10). 5. Davranışsal İktisadın Ortaya Çıkışı Daha önce de değindiğimiz üzere, iktisatta insan psikolojisi ile ilgili ilk yaklaşımın sahibi iktisadın babası da olarak bildiğimiz Adam Smith tir. 19. yüzyıldan itibaren hakim olan neoklasik görüşle birlikte, rasyonalite kavramı güç kazanmış, rasyonel insanların faydalarını maksimize etmek, karlarını maksimum seviyeye ulaştırmak adına tercihler yaptığı bir dönem tasvir edilmektedir. Maksimizasyon kavramı ve faydayı ölçme güdüsü, matematiğin iktisat biliminin sınırları içerisine fazlaca dahil olmasına neden olmuştur. Ölçülmesi zor kavramları ölçebilmek adına ceteris paribus gibi araçları kullanmak da iktisatta birey psikolojisinin ve bunun getirdiği zenginliğin incelenmesini imkansız hale getirmiştir. Kurumsal iktisadın katkısı ve Keynesyen devrim dışında neredeyse fasılasız bir şekilde hüküm süren ana-akım, egemen öğreti durumuna gelen neoklasik iktisadın en güçlü argümanlarından biri homoeconomicus tur. Davranışsal iktisat da yola bu kavramı eleştirmek suretiyle çıkmıştır. Davranışsal iktisatta bir teori oluşturulurken, insanların yalnızca varsayımlara dayalı sınırlı davranışları yer almamalı, sosyolojik ve psikolojik etmenler de dahil edilmelidir. Çünkü neoklasik iktisat öğretisinin ileri sürdüğü üzere, insanlar yalnızca fayda ve karlarını maksimize etmek güdüsüyle davranmayabilirler. Örneğin, asimetrik bilgi, belirsizlik, riskten kaçınma dürtüsü, statü ve itibar kazanma isteği veya kaybetme korkusu gibi psikolojik nedenler insanları maksimizasyondan uzaklaştırır. Bütün bu açıklamaların ışığında, davranışsal iktisat, egemen iktisat ekolünün, çıkarcı, bencil, duygusuz ve yalnızca faydasını maksimize etmeye odaklı olarak tanımladığı bireyin, sınırlı bilişsel yeteneklerinin olabileceği gerçeğini ihmal etmeden, gerçek dünya ile daha uyumlu bir yaklaşım üretmektedir. Ekonominin sınırları içine psikoloji unsurunu da dahil eden davranışsal iktisat, aynı zamanda, piyasada, ekonomik ajanların, insani olan kısıt ve karmaşalarla nasıl hareket ettiklerini ortaya koyma çabası ile gelişmektedir (Sendhill ve Thaler, 2004: 1). Davranışsal iktisat alanının özünde beslendiği alan, bilişsel bilimdir. Davranışsal iktisat, bazı kesimlerce bilişsel bilimin yalnızca farklı bir uygulaması olarak adlandırılmaktadır. Hatta bir kısım iktisatçılar da, davranışsal iktisat yerine bilişsel iktisat tanımının kullanımın uygun olduğuna dikkat çekmektedirler (Angner ve Loewenstein, 2007:642). Davranışsal iktisat 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

16 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan diğer bir deyişle bilişsel iktisada göre her aktör, içinde bulunduğu çevre ile ilgili kişisel düşüncelere sahiptir. Edindiği bilgilerle kişisel gözlemlerini bir araya getirmekte ve şekillendirmektedir. Ayrıca bireyler iletişim ağları vasıtasıyla bilgi alışverişi içindedirler. George Katona, Herbert Simon ve Harvey Leibenstein davranışsal iktisat alanının en önemli isimleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Katona, 1951 yılında yayınladığı Psychological Economics isimli eserinde iktisatçıları, ekonomik sorunları daha doğru analiz edebilmek için psikoloji biliminin yöntem ve bulgularından istifade etmeye davet etmiştir. Simon un 1955 yılında yayınladığı A Behavioral Model of Rational Choice isimli çalışması davranışsal iktisat alanında dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Simon sözü edilen çalışmada, neoklasik iktisadın temel öğretisi homoeconomicus u eleştirerek, köklü bir düzeltmeye ihtiyacı olduğunu öne sürmüştür. Simon a göre evrensel rasyonelliğe ulaşmak kesinlikle mümkün değildir. Çünkü her bireyin kendine özgü bilgi ve yetenekleri bu düzeyde bir rasyonaliteye izin vermeyecek, ancak sınırlı bir rasyonelliğe imkan sağlayacaktır. Doğrudan kendi ifadesiyle Simon, evrensel rasyonellik modelleri ile değil sınırlı akılcılık modelleri ile ilgilenmektedir (Simon,1955: ). Leibenstein ise 1966 yılında, kâr veya faydayı maksimize etmek için firmaların, tüketicilerin ve işçilerin gözlenen başarısızlıklarını tanımlayan bir kavram olan X-etkinsizliği kavramı ile davranışsal iktisat yazınına katkıda bulunmuştur (Hattwick,1989:142). X-etkinsizliği, hem işgücünün hem de yönetim kademesinin yeterince motive edilememesi sonucunda üretimin maksimum kapasitenin altında kalması durumunu ifade etmektedir. Davranışsal iktisat yazınının son dönem temsilcilerine baktığımız zaman, Tibor Scitovsky, Herbert Simon u ilk davranışsal iktisatçı olarak ilan etmekte ve Simon un rasyonalite kavramını ciddi bir biçimde eleştirdiğini ifade etmektedir yılında yayınlanan çalışmasında özellikle psikolojik bir unsur olarak motivasyon kavramı üzerinde durmuştur (Scitovsky,1973:31). 21. yüzyılın başları iktisat sahnesinde daha fazla psikoloji ve sosyolojiyi gördüğümüz yıllar olarak tarihteki yerini alacaktır. George Akerlof ve Rachel Kranton gibi son dönemin davranışçı iktisatçılarından ikisi, bireyin kimlik olgusunun psikolojik ve sosyolojik unsurlarla şekillendiğini ve bu kimliğin de ekonomik davranışlar üzerinde belirleyici olduğunu Economics and Identity adlı makalede analiz etmişlerdir. incelemişlerdir. Bu çalışmada bir bireyin ekonomik davranışlarının belirlenmesinde sosyal ve psikolojik faktörlerin başat rol oynadığı üzerinde ısrarla duran iktisatçılar, bütün bunların harmanından oluşan kimlik unsurunun ekonomik model ve analizlerde yer almamasından yakınmaktadırlar (Akerlof ve Kranton, 2000:748). Akerlof ayrıca, geleneksel iktisadın teorilerinden ayrışarak, gönülsüz işsizlik söz konusu olduğunda, etkin ücret teorisinin işletilmesi fikrine öncülük etmiş ve nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017

17 Mücahide KÜÇÜKSUCU, Sevilay KONYA ve Zeynep KARAÇOR etkin ücret politikası için ampirik anlamda doğruluk ve karmaşaya dayanan psikolojik açıklamalarda bulunmuştur. Akerlof geliştirdiği hediye değişimi teorisinde, gönülsüz işsizlik durumunda bazı firmaların piyasanın denge ücretinin üstünde ücret ödemelerinin nedenini, işçilerin ücret ile motive olup daha fazla gayret göstereceği beklentisi olarak nitelemiştir. Böylece psikolojik bir takım faktörler, rekabetçi koşullar altındaki emek piyasasında ücret ve istihdamı etkilemektedir. Davranışsal iktisat yazını bağlamında önemli olarak nitelendireceğimiz, Daniel Kahneman ve Amos Tversky nin davranışsal iktisatla ilgili çalışmaları üç noktada tabakalanmaktadır. Bunlardan ilki, Kahneman ve Twersky nin, ekonomik aktörlerin belirsizlik durumlarında sübjektif olasılıklı kısa yolların ve bilişsel yanlışlıkların karar almada etkili olduğuna dair incelemeleridir (Kahneman ve Tversky, 1973; Tversky ve Kahneman, 1974). İkinci olarak, Kahneman ve Tversky, beklenen fayda teorisindeki eksiklikleri ortaya çıkarmak adına beklenti teorisini geliştirmişlerdir. Bu teori ile birlikte, insanların zevk ve seçimlerinin, risk altında karar verişlerinin şimdiki durumlarına ve bazı referans noktalarına bağlı olduğunu belirtmişlerdir (Kahneman ve Tversky, 1979; Tversky ve Kahneman, 1992). Son olarak, çerçeveleme etkisini ortaya koymuşlar ve bir problemin yapısının bireyin tercihlerini etkilediğini iddia etmişlerdir (Kahneman 2003:1449). Kahneman ve Tversky nin çoğu birlikte olmak üzere ayrı ayrı yaptıkları çalışmalar davranışsal iktisat çalışmalarının mihenk noktasını teşkil etmiştir. Daniel Kahneman, 2003 yılında yayınladığı A Psychological Perspective on Economics isimli çalışmasında, neoklasik iktisadın önermelerinden olan ekonomik aktörlerin rasyonel ve bencil olduğu, ayrıca zevklerinin değişmeyeceği düşüncesinin ürkütücü olduğunu ifade etmektedir. Ona göre, iktisat ve psikoloji arasında ciddi mesafeler vardır (Kahneman, 2003:162). İktisat alanında yaşanan bu değişme ve gelişmelerin yanında psikoloji bilimi de yeni bir alan olarak hızla gelişmeye başlamıştır. İlk döneme damgasını vuran Freud un iç gözlem anlayışı yerine John Watson dış gözleme dayalı psikolojik analizleri gündeme taşımıştır. Watson ın bu çabası, tıpkı iktisada bilim niteliği kazandırma adına, matematiksel formüllerin kullanımını ve ölçülebilirliğin sağlanmasını savunan ana-akım iktisatçıları akla getirmektedir. Gözlemlenebilir ve ölçülebilir davranışlar konusunda Watson ısrarcıdır. Çünkü ancak bu yolla psikoloji bir bilim dalı olarak kabul görecektir. Davranışçı psikologların başlıcaları; Edward Lee Thorndike, Edwin Ray Guthrie, Clark Leonard Hull ve B.F. Skinner olarak sıralanabilmektedir. Son dönemin davranışsal iktisatçıları, geleneksel iktisadın yöntemlerini kullanarak ve deneysel çalışmalardan da istifade etmek suretiyle, bireyin karar alma mekanizmasını içeren bir iktisadi model oluşturma gayretinde 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), May

18 Davranışsal İktisat Ekseninde İktisatta Psikolojik Arka Plan olmuşlardır. Elbette bu durum, birey psikolojisinin iktisadi modellere dahil oluşu bakımından Paretocu dönüşüme bir başkaldırı niteliğindedir (Bruni ve Suden, 2007). Günümüz davranışsal iktisat literatürünün en yeni yemsilcileri; David Laibson, Sendhill Mullanaithan, George Lowenstein, Colin Camerer ve Matthew Rabin olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada Colin Camerer in sözü edilen iktisatçılara dair ayırımı önemlidir. Camerer e göre son dönemin temsilcisi olarak nitelenen bu iktisatçılar teorilerinde doğrudan psikolojiden etkilenirken, Akerlof, Frank ve Shiller gibi iktisatçılar ise, rasyonellik kuralını sorgulayan, önermelerinde daha az psikolojiden etkilenmişlerdir. Açıkça iade edilmelidir ki, bir yandan psikoloji ile ilgilenen düşünürlerin diğer yandan da iktisatçıların katkılarıyla davranışsal iktisat hayli zengin bir literatüre sahiptir. Richard Thaler de iktisatçı kimliğiyle, davranışsal iktisada katkıda bulunmuştur. Thaler özgün çalışmaları ve katkılarıyla geleneksel iktisatçıların dikkatini de davranışsal iktisada çekmiştir. Thaler fırsat maliyeti ve batık maliyet gibi yeni kavramları çalışmalarında kullanmıştır. Ayrıca karar alma noktasında tatmin edici kararlar alınırken duyguların çok daha etkili olduğunu iddia etmiştir. Beklenti teorisi ile zihinsel muhasebe kombinasyonu yaparak, insanların yalnızca dar bir çevreyi göz önünde bulundurarak karar verdiklerini belirtmiştir. Davranışsal iktisadın gelişimi ile ilgili tarihe göz attığımız zaman, konu ile ilgili ilk dergi Journal of Behavioral Economics 1971 yılında yayına başlamıştır. Davranışsal iktisat konusundaki ilk bilimsel konferans 1983 yılında Princeton Üniversitesi nde düzenlenmiştir lerde yeni davranışsal iktisadın kurumsallaşmasında 1980 deki Journal of Economic Behavior and Organization dergisi ile 1981 deki Journal of Economic Psychology dergisinin yayına başlamasının, 1982 de Davranışsal İktisat İlerletme Topluluğu ile IAREP in kurulmasının katkısı büyüktür. Ayrıca 1985 teki Ekonomik Teorinin Davranışsal Bulguları adlı konferansın da davranışsal iktisadın gelişmesinde önemli etkisi olmuş, konferansta hem uygulamalı, hem de teorik iktisatta rasyonel beklentilerin öneminin azaldığı ya da rasyonalite ihlallerinin çoğaldığı görüşleri ortaya konmuştur (Sent, 2004: 744). Davranışsal iktisadın güçlendiği özellikle 1980 li ve 1990 lı yılarda, bu alana hizmet etmek üzere yapılan tüm çalışmalar, geleneksel iktisat teorisinin önemli ilkelerinden rasyonalite varsayımı psikoloji biliminin desteğiyle test edilmiş, sınırlı rasyonalitenin ortaya çıkmasına neden olan karmaşalar, inanışlar, taraflılık ile motivasyon ve mutluluk gibi konular, iktisatta tasarruf, emek piyasası, tüketici seçimleri ve finans alanına uygulanmış ve davranışsal iktisadın kurumlaşması da bu yolla sağlanmıştır nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22May 2017