Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 46, Mayıs 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Ayfer AYTAÇ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Eski Türk Dili aytacayfer@yahoo.com AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE -mali EKİNİN KULLANIMI VE GEREKLİLİK Türkiye Türkçesinde gereklilik kipi çekiminde kullanılan -mali eki Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülmeye başlanır. Başlangıçta sıfatfiil eki olarak fiil isimleri yapma işlevindedir. Muharrem Ergin, ekin kullanımı ile ilgili olarak gereklilik eki şekline geçtikten sonra Osmanlı sahasında sıfatfiil olarak kullanımının azaldığını, Azerbaycan sahasında ise yaygın olduğunu; fakat Azerbaycan sahasında da gereklilik eki olarak kullanımının yok denecek kadar az olduğunu belirtmiştir. Oysa aksine, günümüz Azerbaycan Türkçesinde bu ekin gereklilik kipi için kullanımı oldukça yaygındır. Sıfatfiil olarak da üretken değildir, çoğunlukla belirli kelimelerle kullanılır. Azerbaycan Türkçesi dil bilgisi kitaplarında gereklilik çekimi için -mali, gerek + istek eki ve -AsI olmak üzere üç farklı yapının kullanıldığı belirtilir. Ancak, bunların dışında Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -mak gerek, -mak lazım, mecburiyetinde kal-, mecbur ol-, lazım ol-, vacib ol- vb. çeşitli kullanımlar ve gerek, lazım, mecbur, şert, vacib sözcükleriyle de gereklilik ifade edilebilmektedir. Bu çalışmada -mali ekinin Azerbaycan Türkçesindeki kullanımı örneklendirilerek incelenecek ve gereklilik çekimi üzerinde durulacaktır. Anahtar kelimeler: -malı eki, sıfatfiil, fe li sifet, partisip, gereklilik kipi, kiplik, vacip şekli, arzu şekli, lazım şekli, Azerbaycan Türkçesi Öz

2 THE USAGE OF -mali SUFFIX AND NECESSITY IN AZERBAIJAN TURKISH Abstract -mali suffix, which is used for the necessity in Turkey Turkish, starts to be seen during Old Anatolian Turkish period. At the beginning, as particible it s function is to make verb nouns. About the usage of the suffix Muharrem Ergin states that, after turning in to necessity suffix, usage of it as partisip in Ottoman Turkish decreased, however it is common in Azerbaijan; but usage as necessity suffix is too low in Azerbaijan Turkish. On the contrary, in today's Azerbaijan Turkish, the use of this suffix for necessity mode is quite common. It is not productive as partisip too, it is often used with certain words. In Azerbaijan Turkish grammar books, it is stated that three different structures, -mali, gerek + optativ suffix and -AsI, are used for necessity mode. However, apart from these, as in the case of Turkey Turkish, necessity is expressed also by various markers like -mak gerek, -mak lazım, mecburiyetinde kal-, mecbur ol-, lazım ol-, vacib ol- and gerek, lazım, mecbur, şert, vacib. In this study, the use of -mali suffix in Azerbaijan Turkish will be exemplified and necessity mode will be determined. Keywords: -malı suffix, particible, necessity, modality, must, have to, need to, Azerbaijan Turkish 327 Giriş Eski Anadolu Türkçesi döneminde görülmeye başlanan -mali 1 ekinin yapı bakımından - ma fiilden ad türetme eki ile -lu (<-lıg) sıfat ekinin birleşmesinden oluştuğu kabul edilmektedir (KORKMAZ 2009: 693; ERGİN 1999: 313). Dönemin metinlerinde çoğunlukla sıfatfiil eki durumundadır ve genellikle ol- yardımcı fiili ile -malu ol- yapısında kullanılır 2 : Ne bir nesnedür ki anı bulalar Ne yarar ki istemelü olalar (DİLÇİN 1991: 213) 3 1 Ekin ilk örnekleri 14. yüzyıl metinlerinde görülmektedir (TS VII 1974: 198): Garip kıssadır ve tuhfe hikayettir, altun suyıyla yazmalu ve mermere kazmaludur. (Antername, 694). Sovuk mideye fâide ede ve istiska olmalu kişiye fâide ede. (Yadigâr, 48-2) Bedenini ıssıya ve sovuğa ve susuzluğa ve açlığa ve yayak yürümelü kişi ise yürümeğe, bularun gibi nesnelere öğrede. (Yadigâr, 32-2). 2 Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik kipi için -mak, -ma mastar ekleri sa şart ve A istek kipleri üzerine gerek kelimesinin getirilmesiyle (söylemek gerek, gitse gerek, gerekdür kim korkmayasın, vacibdür ki aybın saklayalar vb.) karşılandığı için, -malu ekinin gereklilik kipi kurma görevini daha geç bir dönemde kazanmış olması gerektiğini belirtir (KORKMAZ 2009: 694). Aynı şekilde Muharrem Ergin de ekin Eski Anadolu Türkçesi sonlarında teşekküle başladığını, şekil eki olarak da Osmanlıca içinde kullanış sahasına çıktığını söyler (ERGİN 1999: 313). 3 Diğer örnekler için bak. Tarama Sözlüğü VII Ekler, s Tarama Sözlüğünde aynı zamanda ekin malica ol- biçiminde kullanımları da tespit edilmiştir (Tar. Söz. VII 1974: 198).

3 -mali ekinin sıfatfiil görevindeki kullanımı Türkiye Türkçesinde yalnızca kalıplaşmış olarak görülür: Ağlamalı olmak. Azerbaycan Türkçesinde ise kullanılmaya devam etmektedir: Baxmalı tamaşa, görməli abidə, oxumalı kitab vb. Ergin, Azerbaycan Türkçesinde bu ekin fiil eki olmasının Osmanlı sahasına nazaran daha geç ve daha dar olduğunu söyler. Gereklilik şekli için ağızlarda, konuşma dilinde Eski Türkçe devrinden beri olduğu gibi, gerek/lazım sözcüklerinden yararlanıldığını ve yalnız yazı dilinde gereklilik şekli kullanıldığını belirtmiştir (ERGİN 1971: 198). Ergin in Azeri Türkçesi adlı kitabında dil incelemesi için kullanılan malzeme şiirlerden oluşur. Bu şiirlerde ise ek yalnızca üç kez geçmektedir: gülmeliydi onun nezik gappası, De görek, demeli daha neyin var, Bu ne öpmeli dehandur (ERGİN 1971: 13, 32, 233). Türk Dil Bilgisi adlı eserinde ise ağız veya yazı dili ayrımı yapmadan söz konusu ekin, Azerbaycan sahasında gereklilik eki olarak kullanımının yok denecek kadar az olduğunu söyler (ERGİN 1999: 313). Bu bilgiler ekin kullanılış sahasına çıktığı dönem için doğru olsa da bilgilerin geçerli olduğu tarihsel dönemler belirtilmediği için genel olarak günümüz Azerbaycan Türkçesi için de söz konusu olduğu algısı oluşturmaktadır. Hikmet Koraş da Azerbaycan Türkçesinde gereklilik çekimini Kuzey Azerbaycan, Güney Azerbaycan ve Irak Azerbaycan ında Gereklilik şeklinde üç başlığa ayırarak Güney Azerbaycan ve Irak Azerbaycan ında -mali ekinin yaygın olmadığını belirtmiştir (KORAŞ 2006: 136). Bu değerlendirmelerin belirli içeriklerdeki ve az sayıdaki metinlerden elde edilen veriler doğrultusunda yapıldığı görülmektedir. Söz konusu ek aslında, hem Kuzey Azerbaycan hem de Güney Azerbaycan da yaygın olarak kullanılmaktadır Güney Azerbaycan metinlerinde de ekin çok sayıda örneği bulunmaktadır: Çünki bu gün Musaabad dan Şərifabad a qədər olan bir ağac məsafəni ağır yük altında yüyürərək və sür ətlə getməli, şallaq və dəyənək zərbələri ilə qayıtmalıyam. Kitap Yüklü Əşək (Roman), Mirza Abdurrahim Əbutalibzâdə ( ) (KAFKASYALI 2010: 739) Kərim Ağa - Bəli, bu gün birinci gün idi. Əlbəttə ki, pəşkəşlər, sovqatlar, rüşvətlər almaq xəyalında olan bir adam belə mərhəmətlə də danışmalıdır. İşin axırına baxmaq lazımdır. Əşrəf Han ın Sərgüzəşti (Tiyatro) Mirza Ağa Təbrizî (öl.1915) (KAFKASYALI 2010: 744) Evin, aşpazxananın, arpa samanın, tövlənin xərci ayba ay hesablanmalıdır ki, bir yerdə alaq, rahat olaq. Əşrəf Han ın Sərgüzəşti (Tiyatro) Mirza Ağa Təbrizî (öl.1915) (KAFKASYALI 2010: 744) Əşrəf xan - Hələlik bir ayın məxaricini hesabla, yanıma gətir. Bundan artıq mərkəzdə qalmayacaqıq olmaya hökümətə, haqq hesab verib getməliyik. Əşrəf Han ın Sərgüzəşti (Tiyatro) Mirza Ağa Təbrizî (öl.1915) (KAF- KASYALI 2010: 744) - Elə isə onun harayına çatmalıyıq. İntiqam Dəstəsi (Hikâye), Abbas Pənahî Makûlu ( ) (KAF- KASYALI 2010: 749) Məncə, biz bacardığımız qədər sür ətimizi artırıb özümüzü Şot və Qarazəmi yoluna yetirməliyik. İntiqam Dəstəsi (Hikâye), Abbas Pənahî Makûlu ( ) (KAFKASYALI 2010: 750) Həmin heyət neçə gün əvvəl geri dönməli idi. İntiqam Dəstəsi (Hikâye), Abbas Pənahî Makûlu ( ) (KAFKASYALI 2010: 751) Ancaq, dostum, bu sirri bir sən bilməlisən, bir də mən! İki Qardaş (Roman) Fəthi Hoşginabî ( ) (KAFKASYALI 2010: 765) Onun otağı isə hər gün təmizlənməli idi. Samavar (Hikâye), Fəthi Hoşginabî ( ) (KAFKASYALI 2010: 767) - Bu haqqı mən kimdən almalıyam? Deyə Mahmud ağanın üzünə qabardı. Samavar (Hikâye), Fəthi Hoşginabî ( ) (KAFKASYALI 2010: 772)

4 Azerbaycan Türkçesinde gereklilik vacip şekli, lazım şekli ve arzu şekli olarak üçe ayrılır. Bu yapılar işlevleri açısından farklılık göstermektedir. Mirzezade, 19. yüzyıla kadar yazının türü ve üslup özelliğine bakmaksızın vacip şeklinin sözdizimsel işaretleyicilerle (gerek, -mak gerek) ifadesinin -mali ekinin kullanımından daha yaygın olduğunu belirtir (MİRZEZADE 1990: ) 5. Bu yüzyıldan itibaren -mali eki giderek yaygınlaşmıştır. Öyle ki, günümüzde Azerbaycan Türkçesi dil bilgisi kitaplarında vacip şeklinin -mali ekiyle yapıldığı kabul edilmektedir. Ancak, metinlerden tespit ettiğimiz cümlelerden görüldüğü üzere -mak gerek de kullanılmaya devam etmektedir. Aynı zamanda gerek sözcüğü yerine Arapça kökenli lazım sözcüğü ile -mak lazım şekli de kullanılır. Bunların dışında Türkiye Türkçesinde de bulunan mecburiyetinde kal-, mecbur ol-, lazım ol-, vacib ol- gibi çeşitli kullanımlarla; gerek, lazım, mecbur, şert, vacib sözcükleriyle ve Eski Anadolu Türkçesinde görülen -malı ol- ile de gereklilik ifade edilebilmektedir 6. Aşağıda Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış eserlerden gereklilik çekimi için kullanılan bu yapılar taranarak belirlenen cümlelerle -mali ekinin Azerbaycan Türkçesindeki kullanımı ve gereklilik çekimi örneklendirilmiştir. 1. -mali Ekinin Sıfatfiil Eki İşlevinde Kullanımı (Fe li Sifet) -mali sıfatfiil eki olarak kullanıldığında fiilin bildirdiği hareketin gerçekleştirilmesinin gerekli olduğunu ifade eden sıfatlar türetmektedir. Gelecek zaman sıfatfiilidir. Hem geçişli, hem de geçişsiz fiillerle kullanılabilir (BUDAGOVA 1980: 365). Olumsuz kullanımı nadirdir. Çoğunlukla olumlu fiillerle kullanılır 7. Azerbaycan Türkçesinde -mali ve -AsI ekleri diğer sıfatfiil ekleri gibi üretken değildir (BUDAGOVA 1980: ). Türkiye Türkçesindeki -masi gereken/gerekli olan ifadesini karşılamaktadır: 329 Allahın göstərməli işləri nə çox. (İz, s. 182) Haraya, nə işin dalınca getmək istəsəydik mütləq qaçmalı idik. Unudulmaz Mahnı (Hikâye) Hamid Məhmətzâdə ( ) (KAFKASYALI 2010: 778) Dalında yük aparan hamalın da səadətinə həsrətlə baxanlar olurdu, çünki o da yorulduğu vaxt istədiyi yerdə yükünü qoyub, dincələ bilərdi, amma hərbi məktəbdə canın çıxsaydı da pulemyotun ağır supayasını çiynində daşımalıydın. Unudulmaz Mahnı (Hikâye) Hamid Məhmətzâdə ( ) (KAFKASYALI 2010: ) - İndi sən əy şərəfli Türk: Bundan sonra yaxşı oxumalı və aydın fikr etməlisən. Şah İsmail romanından, (Təbrizî 1333/1954: II/ ) (KAFKASYALI 2010: 794) Bundan sonra öz tarixi və namus və şərəfi və vurulan ləkələri və töhmətləri öz ğəyrət və pak qanın ilə yumalısan Əy Qəhrəman Türk! Şah İsmail romanından, (Təbrizî 1333/1954: II/ ) (KAFKASYALI 2010: 794) Əy şərəfli Türk! Ancaq yaddan çıxartma ki bütün dünyü millətləri ilə dost və məhriban olmalısan (Təbrizî 1333/1954: II/ ) (KAFKASYALI 2010: 795) Otağın bir bucağında zibil qabından tapdığımız şeylər görünürdü ki, üst üstə qalanmışdı. Belə də olmalıydı. İlk Ölüm Təcrübəsi (Hikâye), Mərziyə Ahmədî Üskülü Dalga ( ) (KAFKASYALI 2010: 800) yüzyılda şiirlerinde halk dili özelliklerine ağırlık veren Molla Penah Vakıf -mali ekini sıfatfiil görevinde kullanmıştır: Ağlamalı günün ahiretdedir,/hele indi sende ne var, ağlarsan? (MİRZEZADE 1990: 169). 6 Türkiye Türkçesinde mali dışında kullanılan gereklilik ifadelerini Hikmet Koraş Türkiye Türkçesinde Gereklilik adlı makalesinde ele almıştır. Koraş çalışmasında bu kullanım şekillerinin dil bilgisi kitaplarımıza geçmesi gerektiğini belirtir (KORAŞ 2005: 136). 7 -An, -miş, -dik, -AcAk sıfatfiil ekleri hem olumsuz hem olumlu fiillerle kullanılırken mali, -AsI, -Ar ekleri daha çok olumlu fiillerle kullanılır (BUDAGOVA 1980: 366).

5 Amma bu on beş gündə də Gülsənəm görməli olanı görmüşdü. (İz, s. 108) Çərkəzə toxunmalı bir cavab verməsə, sakitləşə bilməyəcəyini duydu. (Dəli Kür, s. 92) Burda fikirləşməli bir şey yoxdur. (Dəli Kür, s. 260) Şəhərin ən məşhur endokrinoloqu sayılan, Mark Georgiyeviçin köhnə dostu professor Qasımbəyli inişil rəhmətə getmişdi. Qalanları, açığı, o qədər də bel bağlamalı adamlar deyildilər (Qətl Günü, s. 75) Orda, payızın üşütməli sərinində, ağacların sarı-sarı yarpaqları arasında əl tutub ayrıldılar. (Qətl Günü, s. 179) - Ayə, bisavad uşağı bisavad, burda qanmamalı nə var ki! (Qətl Günü, s. 177) mali Ekinin Kalıplaşması -mali eki eklendiği eylem ile kalıplaşarak kalıcı sıfatlar da oluşturabilmektedir. Bakü de yayımlanmış olan dört ciltlik Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti nden tarayarak tespit ettiğimiz ekin kalıplaştığı sözcükler şunlardır: ağlamalı ağlamalı, çok acıklı; ağlanacak durum; çok kötü, facialı baxmalı bakmaya, seyretmeye değer; ilginç dadmalı yenecek veya içilecek şey; tatlı, lezzetli 330 daldalanmalı sığınmaya, saklanmaya yarayan deməli 8 söylenmesi, bildirilmesi gerekli olan; denilecek şey; deyilesi düşməli misafir olmaya, konaklamaya, kamp yapmaya yararlı ve uygun olan getməli gitmeye değer, gidilesi görməli yapılması gereken, zorunlu; görmeye, bakmaya değer; dikkate layık; en iyi gülməli gülünç; gülme hissi doğuran xoşlanmalı sevinilecek, hoşlanılacak, neşelenecek; hoş, mutlu içməli İçmeye yararlı; içmeye değer; lezzetli, tatlı inanmalı inanılacak, bel bağlanacak, itimat edilecek (kişi); etibarlı, sadakatli 8 Bu sözcük aynı zamanda Azerbaycan Türkçesinde o halde, şu halde, demek ki anlamlarında da yaygın olarak kullanılır: Yox, nəyi istəsə də, indi ikinci Çoban olmaq istəmirdi. Buna görə də boş qalan vaxtlarını Qızıl qayada hour qurub arı tutmaqla keçirirdi, tutduğu arılar məhv olub getməyəcəkdisə, deməli, Allah onun günahını az da olsa bağışlamışdı. (İz, s. 59) Nə qədər ki Şah beçə gümüldənir, deməli, işlər yolundadır. (İz, s ) Deməli, gecəyarıya qədər xacə Ənvəri yatmağa qoymayacaqlar (Qətl Günü, s. 55) Deməli, məğrib ulduzu boyda daş-qaşlardan imtina etdilər, hind firuzəsini istəmədilər... (Qətl Günü, s. 56) Sən ki məndən qorxmadın, deməli, ayıq adamsan. (Qətl Günü, s. 62)

6 istəməli istenilmeye, sevilmeye layık; sevimli, güleryüzlü, canayakın işlətməli kullanılacak, faydalanılacak şey; kullanmak için ayrılmış, belirlenmiş olmalı olması, gerçekleştirilmesi zorunlu; varlığı, iştiraki gerekli olan; arzu edilen, istenen. ölməli ölmesi gerekli olan; yaşamaya layık olmayan; topluma faydası olmayan satılmalı satlılık; satılmak için ayrılan yanmalı hali acınaklı olan; merhamet doğuran; zavallı yatmalı yatmak için çok elverişli ve yararlı; uyumak için rahat olan yeməli yenilen; tatlı, lezzetli; mec. sevimli, hoşa giden Bu sözcüklerden, metinlerde oldukça sık geçen gülmeli 9 gülünecek, tuhaf, gülünç anlamıyla 16. yüzyılda da kullanılmaktadır. Taradığımız metinlerden bazı örnekler aşağıda verilmiştir: Tatar Temirin ağzından çıxan gülməli sözlər stol arxasında oturanları bir hala salırdı ki, deyirdin, bu qalın, nazik gülüş səslərindən otağın divarları çatlayıb uçacaq... (Qətl Günü, s. 39) 331 Zəminə hələ yanımda dayanmışdı, gülümsəyirdi, yəqin fikirləşirdi ki, Sədi Əfəndinin gündəliyi də, Səlimə xanımın özü kimi, əcaib və gülməli bir şey olmalıdı. (Qətl Günü, s ) Gülməyib neyləsin, gülməli şeylərə uşaq gülər də!.. (Qətl Günü, s ) Akop bizim dildə deyim ki, bisavad danışırdı, düz olmaz, elə Muxtar Kərimlidən pis danışmırdı, intəhası, bə zi hərfləri düz demirdi və ortada da tez-tez "ara", "elli" kəlmələri işlədirdi, buna görə də danışığı bir az gülməli çıxırdı. (Qətl Günü, s. 121) Bu nazik və gülməli səsə geri dönən uşaqlar... (Qətl Günü, s. 156) Bu ay işığında, saralmış payız otlarının üstündə on yetim dünyanın ən şirin və ən gülməli nağılına tamaşa edə-edə, quzu sürüsü kimi baş-başa verib irəli gəldilər (Qətl Günü, s. 156) Sonra Akop kirvə mənə dedi ki, sənin danışdığın o ağlamalı əhvalatdan sonra, istəyirəm sənə bir erməni havası oxuyum, o da ibarət olsun "Sirun axçik"dan. (Qətl Günü, s. 124) Ağrım ürəklərinə. Təki məni ərim çox istəsin... hə... ürəyini sıxma, yeməli şeysən, Şamxal 9 Burada geldi bir şirin latife Be-gayet gülmelü rengin latife (Güvahi.) ((TS III 1967) Tarama sözlüğünde aynı anlamda gülüşmelü ve gülüşmelüce sözcükleri de tanıklanmıştır (TS III 1967: 1856): Halife önünde yer öptü eyitti: Bu kişi fülan mahallenin kadısıdır, geçen gün bir gülüşmelü hikâyet başından geçmiş, ana gülüşürdük. (Ferec Ba d-eş-şidde) Ve çok nadir hikâyeler ve garaip meseller ve mudhikeler ya ni gülüşmelüce nükteler. (Kabusname Tercümesi) görmelü sözcüğü ise 15. yüzyıl metninden tanıklanmıştır (TS III 1967: 1781): Şol nesne kim görmelüdür, anı söylemekle kimse kimseye anlatımaz. (Müzekki n-nüfus, XV.)

7 səndən əl çəkməz. (Dəli Kür, s. 82) 2. Gereklilik Çekimi Azerbaycan dil bilgisi kitaplarında gereklilik kipi vacip şekli, arzu şekli ve lazım şekli olarak üç başlıkta ele alınır (KAZIMOV 2010: ; HÜSEYNZADE 2007: ). Azerbaycan Türkçesi dil özelliklerine yer verilen çalışmalarda gereklilik çekiminin üç farklı şekilde yapıldığı belirtilmiş olmasına rağmen kullanım özelliklerine ve hangi durumda hangisinin tercih edildiğine değinilmemiştir (İLKER 1997: ; BURAN - AKLAYA 1999: 67; KARTAL- LIOĞULU-YILDIRIM 2007: ; KORAŞ 2006: ). Bu tercih gereklilik için kullanılan şekillerin kiplik işlevlerine göre yapılmaktadır. Örneğin, vacip şekli çoğunlukla zorunluluğu; Arzu şekli ise gerçekleşirse iyi olacağı anlamındaki isteğe bağlı gerekliliği ifade eder. Ancak bu genel işlevlerin dışında alt kiplik anlamları da vardır. Türkiye Türkçesinde gereklilik çekimi -mali eki dışında Eski Türkçeden beri kullanılan gerek sözcüğünün yanı sıra Arapça kökenli lâzım, nadiren mecbur, şart, farz gibi sözcükler; Türkçe bir yardımcı fiille birlikte icap et-, mecbur ol-/kal-, farz ol-, şart ol- ifadeleri ve Farsça zor (zorunda kal-/ol-) sözcüğü ile de yapılmaktadır (KORAŞ 2005: 137). Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Azerbaycan Türkçesinde de gereklilik ifadesi için vacip şekli, arzu şekli ve lazım şekli dışında çeşitli kullanımlar bulunur. Örneğin, dil bilgisi kitaplarında -mali ekinin sıfatfiil kullanımı olarak açıklanan -mali ol- yapısı da aslında gereklilik çekimi için kullanılmaktadır. Bunun dışında gerek, mecbur, lazım, şart, vacib sözcükleri yardımıyla da gereklilik ifade edilir mali Eki ile (Vacip Şekli) Azerbaycan Türkçesi dil bilgisinde -mali eki ile kurulan gereklilik çekimine vacip şekli adı verilmektedir: Almalıyam, almalısın, almalıdır, almalıyıq, almalısınız, almalıdırlar. İşin icrasının vacip (yerine getirilmesi zorunlu) olduğunu bildirir (KAZIMOV 2010: 247). Vacip şeklinin olumsuz çekimi -ma olumsuzluk eki getirilerek yapılır: Almamalıyam, almamalısın, almamalıdır, almamalıyıq, almamalısınız, almamalıdırlar. Türkiye Türkçesinde -mali ekiyle kurulan gereklilik kipi fiilin bildirdiği hareketin yapılmasının gerekli olduğunu bildirir. Bunun dışında dilek-istek, tahmin-ihtimal-olabilirlik, emir, şart, tereddüt, önemsememe-umursamama, kendi kendine telkin, alay etme, nasihat-öğüt vermetavsiye, uyarı, şaşkınlık, kızgınlık, kesinlik gibi işlevleri de bulunduğu belirtilir (TÜRKYILMAZ 1999: 106). Korkmaz a göre gereklilik kipinin öğüt verme-tavsiye, kızgınlık bildirme, şart, alay, uyarı, hayret, şaşkınlık bildirme işlevleri pek zayıftır (KORKMAZ 2009: ). Azerbaycan Türkçesindeki kullanım Korkmaz ı destekler niteliktedir. Azerbaycan Türkçesinde alay, pişmanlık, şaşkınlık vb. kiplik alanlarını -mali eki değil, gerek+ istek eki ile kurulan arzu şekli karşılamaktadır. Tavsiye/öğüt kiplik anlamını ise hem vacip şekli hem de arzu şekli karşılasa da vacip şeklinin bildirdiği tavsiye otoritenin ortaya konduğu, buyurucu nitelikte bir tavsiye olabilmektedir: Tələbələr öz kurs işlərini mayın 1-dək təhvil verməlidirlər (CAHANGİROV 2005: 199). Bazen de doğruluk/kesinlik anlamı katarak tavsiyeyi pekiştirir: insan həyatı tərk edəndə bütünlüklə tərk etməlidir, özündən sonra, zahirini, səsini yalnız xəyallarda və qulaqlarda qoyub

8 getməlidir Eskiden beri kullanılan -mak gerek/lazım yapısı ise zorunluluk/gereklilik bildirir. Korkmaz, -mali ekinin bildirdiği gerekliliğin emir biçiminde bir gereklilik değil, daha çok içten gelen, konuşana bağlı bir gereklilik ifadesi olduğunu, gereklilik yerine getirilmediği takdirde bir sakınca doğacağı anlamı çıkarılabileceğini söyler (KORKMAZ 2009: 695). Azerbaycan Türkçesinde -mali ekinin bildirdiği gereklilik konuşur dışındaki gelenek, kanun, kurallardan ya da içinde bulunulan şartlardan kaynaklanmaktadır. Bu durumda vacip şeklinin gösterdiği gereklilik, kiplik anlamı olarak zorunluluk/mecburiyet ifade eder. Ancak bu, doğacak sakıncalardan kaçınmak için konuşan tarafından benimsenmiş bir zorunluluktur. Bunun dışında ihtimal/varsayım kiplik anlamını da bildirir 10. -malı ekinin bildirdiği ihtimal kesinliği/doğruluğu yüksek ve inanca dayalı ya da gerekçeleri/kanıtları olan bir ihtimaldir: Zorunluluk Çünki indi günün elə və dəsi idi ki, bu yerin, bu obanın camaatı yatmalıydı, min il, milyon il bundan öncə öyrəşib adət etdikləri kimi (Qətl Günü, s. 39) Lakin bu gün bayram olduğuna görə və belə bayramlarla əlaqədar çoxdan qəbul olunmuş ən ənəyə görə, sarayın bütün çıraqları yanmalıydı, hökmdar özü, vəzir, vəkil, sərkərdələr - hamı bayram libası geymədə idilər. (Qətl Günü, s. 143) Kürün sahilinə enmişdi ki, soyuq suyla həm əməlli yuyunub özünə gəlsin, həm də qayığına baş çəksin, çünki bir stəkan çay içib yola düşməliydilər: Mahmudu geri, evinə aparmalıydı. (Qətl Günü, s. 43) Xəstə isə Mahmuddan ona görə utanmışdı və ona görə indi üzünə baxa bilmirdi ki, yalan danışmalıydı. Mahmuda uydurma bir bəhanə gətirib, ondan pul istəməliydi. Çünki evdə cəmi iyirmi dörd manat qalmışdı: bülletenlə alınan maaşa isə hələ on beş gün vardı... (Qətl Günü, s. 52) Çünki təlxək daha burda qala bilməzdi, bu dağlara, bu ormanlara, buranın yazına, yayına, payızına, qışına, daşına, suyuna son dəfə əlvida deyib, üzüaşağı enib ömürlük bu memləkətdən çıxmalıydı. Çıxmalıydı ki, ağzı selikli sərbazların qapı-qapı, ev-ev axtardıqları şairin əlyazmaları fələyin tufanında bada getməsin (Qətl Günü, s ) Gün batanda, hava qaralanda yola düşməliydi. Yola düşməliydi ki, dünyanın ən savab işini görsün (Qətl Günü, s. 148) Amma getməliydi, lazım olsa xortdanın özünü qucaqlayıb onunla bir yerdə bu meşədə gecələməliydi: şairin əlyazmalarını uzaqlara, qan tökülməyən, baş kəsilməyən bir yerə aparıb, orda, çörəyi halal adamların diyarında otun-ələfın altından gün işığına çıxarmalıydı. (Qətl Günü, s. 151) bu gün heç bəndənin ürəyində nakamlıq qalmamalı idi, buna görə də hökmdar bu gün bütün qadağalarını hələlik, yenə yürüşə qədər ləğv eləmişdi... (Qətl Günü, s. 142) Olanaklılık, zorunluluk, gereklilik, izin, yasak, emir, istek, niyet/gönüllülük gibi kiplik anlamlar yükümlülük kipliğinin kapsamına girer (KERİMOĞLU 2011: 83). Yükümlülükte bir otorite ve onun çevresinde şekillenen bir dünya vardır. Bu otorite eyleyici olabildiği gibi, eyleyici dışı normlar (ahlak kuralları, kanunlar vb.) da olabilmektedir. (KERİMOĞLU 2011: 117). Gereklilik ifadesi için kullanılan yapılar çoğunlukla yükümlülük kipliğini teşkil etse de olasılık, varsayım veya çıkarım ifade ederek bilgi kipliğine de dâhil olabilir: Ali şimdi evde olmalı (Işıklar yanıyor.) (KERİMOĞLU 2011: 120).

9 təlxək ömründə bu meşəyə girməyə cürət etməzdi. Amma indi o, nə geri dönə bilərdi, nə də arabanı saxlaya bilərdi. Təlxək tez bu məmləkətdən çıxmalı idi. (Qətl Günü, s. 151) -hərçənd, e tiraf etməliyəm, əvvəllər daha çox inanırdım- çünki əvvəllər ümidlərim də çox idi. (Qətl Günü, s. 46) uzun fasilədən sonra, iki aylıq ayrılıqdan sonra yenidən burnuma doldu və etiraf etməliyəm ki, bu həm yeni, həm də (Qətl Günü, s. 134) Lap axırda da dedi ki, biz qələm sahibləri gözəl-gözəl əsərlər yazmalıyıq, gözəl-gözəl şe irlər, hekayələr yaratmalıyıq ki, bizim balaca balalarımız oxuyub feyzyab olsunlar. (Qətl Günü, s. 107) Evə qayıtmalıydım, amma qatan yola salıb perrondan vağzalqabağı meydana çıxdığım dəqiqədən əllərimi plaşımın ciblərinə dürtüb bir yerdəcə quruyub qalmışdım. Harasa, kiməsə zəng vurmalıydım. Amma kimə və hara? Heç cür yadıma sala bilmirdim. (Qətl Günü, s. 77) Saat ikini vurmasaydı da, xəstə oxuduqlarına kiçicik də olsa bir fasilə verməliydi, Sədi Əfəndi demişkən, bir nəfəs dərməliydi, çünki o, neyçünsə Sədi əfəndini məhz o qarlı gecənin soyuğunda, əlində aftafa tutub dayanmış Akop Mirzəyanla üzbəüz qoymaq, vaxtı o məqamda saxlamaq istəyirdi. (Qətl Günü, s. 117) Heç narahat olma. Axşam səkkizdən sonra gələcəyəm, mütləq. Bircə Səlimə xanıma baş çəkməliyəm, lap daha məni əldən salıb. Sonra sizə gələcəyəm. (Qətl Günü, s. 74) 334 Amma, mən bilən dedim, biz bir savab iş də görməliyik, o da ibarət olsun bundan ki, pul yığıb, ianə toplayıb verək komunxoza, onlar da həkimlərin həm məvacibini artırsınlar, həm də dava-dərmandan çox alıb traxoma azarına tutulmuş balalanmıza versinlər. (Qətl Günü, s. 108) Vergiləri birə-beş artmışdılar - tüstü pulu, torpaq, ağac pulu, könüllü vergi, istiqraz vergisi, orduya yardım vergisi... Bir də bunların üzərinə evdəki arvad-uşağın sayına görə də vergi ödənməlidir. (İz, s ) Sağlığında ağlından keçirmədiyi fikirlər indi cəhənnəm qapısında niyə keçməlidir? (İz, s. 17) işıq əbəs yanmır, havayı yanmır, o gəlməlidir ki, nigarançılığa, gözüyoldalığa son qoyulsun, sənə bir udumluq təzə nəfəs versin... (Qətl Günü, s. 47) Xəstənin atası səhər ala-toranda işə gedərdi və o zamanlar balaca, sısqa uşaq olan xəstə, hərdən ayılıb, çarpayısı üstə dizüstə oturub, gözlərini ovuşdura-ovuşdura pəncərədən eşiyə baxırdı və boz, yarıqaranlıq şəhərin üzərində qalın yorğan kimi qərar tutmuş qara buludları görəndə başa düşə bilmirdi ki, adamlar niyə bu vaxt işə getməlidirlər və niyə istədikləri qədər yatmamalıdırlar. (Qətl Günü, s. 90) ona elə gəldi ki, kimsə, bəlkə elə o özü indicə ağzını açıb Kərimliyə bir söz deməlidi, amma dodaqlar aralanmadı (Qətl Günü, s. 172) Kaş, Səlimə xanım bu əl yazısını tapa biləydi: axı, adam ömrü boyu uduza bilməz, heç olmasa bir dəfə əli gətirməlidir, axı!.. (Qətl Günü, s. 137) Allah verən ömrü, allah da almalıdır!.. (Qətl Günü, s. 168)

10 Burdan çıxıb evə qayıdanda, ağlabatan bir şey uydurub deməlidir ki, arvad ona inansın. (Qətl Günü, s. 170) Bir az dirçəlmisən, otur evdə, canına bax. Mark Georgiyeviç də dedi özünü qorumalıdı. (Qətl Günü, s. 131) Ən çox sevdiyin şeyi başqasına verirsənsə, əvəzində ondan bir umacağın da olmalıdır. (İz, s. 130) İnsan, bilinməyən yerlərdəki yolları, gözlənilməyən təsadüfləri, hələ sirri anlaşılmamış uşaqlıq günlərini, ürəkaçan, ya da yol göstərdikləri zaman dinləmədiyi böyükləri də, qaranlıq daxmalarda keçən, xəyalın ulduzlara uçuşan yolçuluq gecələrini də düşünməli, düşünə bilməlidir. (İz. s. 132) Axı əvvəllər dəfələrlə sınaqdan keçirmişdi, bu iş olmalıydı, indi niyə olmurdu, başa düşə bilmirdi. (İz. s. 164) Kişiyə Muradın qara xəbərini çatdıracaq olsa, Kamış çatdırmalı idi. (İz, s. 175) İşi bir an öncə bitirməliydi, sonraya qalsa ya özü qorxaqlıq edib tərəddüdə düşər, ya da ləngisə, Çobanı dağdağanın başında tapmazdı... (İz, s. 48) Yalnız əyriliyin, oğruluğun şöhrət gətirdiyi Çobanı əfsanələşdirən bir kəndin dəliqanlıları özlərini kimə bənzətməli idilər ki? (İz, s. 50) 335 Məhkəmədə olanı təsdiqləməkdən başqa nə deməli idi ki? Hələ bir durub bu barədə baş da sındırıb yalanmı söyləməliydi?! (İz, s. 58) Söhbət məktub daşımaqdan getmirdi, həm də gələn məktubları oxumalıydı. (İZ, s. 174) Yalnız əsgər ailələrindən vergi alınmır. Ayrı əlac yox, vergini yüngülləşdirmək üçün ailəni iki yerə ayırmaq lazımdı. Şəmşəd kişi istəməsə də bunu etməliydi. (İz, s. 190) Ulularının igidliklərini sən ölü, saralmış, toz basmış kitab vərəqlərində yox, damarlarında, qəlbində oxumalısan. (Əli və Nino, s. 64) Türkiye Türkçesinde üçüncü kişilerde -dir eki getirilerek gereklilik anlamı pekiştirilir. Ancak Azerbaycan Türkçesinde üçüncü kişiler her zaman -malidir ve -malidirlar şeklindedir: Getməlidir, getməlidirlər; etməlidir, etməlidirlər. Azerbaycan Türkçesinde mütləq kiplik sözü kullanılarak gereklilik ifadesi pekiştirilebilir: Amma xəstəliklər siyahısında ən əsas yerlərdən birini mütləq bir xəstəlik də tutmalıdır. (Qətl Günü, s. 13) Mahmudun özünün düşündüyü kimi, məntiqsiz və qəfil bir fikir ağlını çaşdırdı: yox, mütləq içməlidir, içməsə, heç olmasa, yüzcə qram atmasa, yorğunluğu canından çıxmayacaq. (Qətl Günü, s ) Xəstənin kənddə yaşayan bütün qohum-əqrəbası da, yəqin bu iddiada idilər ki, şəhər yerində özünə az-maz hörmət qazanmış bir adam mütləq yağ-bal içində üzməlidir (Qətl Günü, s. 52)

11 Zarafat deyil, bu mahalın, bu obanın köhnə bolşeviklərindən biri, bəlkə də lap axırıncısı, rəhmətə getmişdi və bunu mütləq lazımi yoldaşlar bilməliydilər. (Qətl Günü, s. 44) Uşaqlıqdan yuxu görməyə adət etmişəm. İndinin özündə də, hər gecə, yerimə girib yorğanı üstümə çəkən kimi - şeytanın qulağı kar olsun - özümə tilsim oxuyuram ki, bu gecə mütləq yuxu görməliyəm və doğrudan da görürəm... (Qətl Günü, s. 46) Mahmud əmindi ki, daha bu sözlərdən sonra tatar Temir hövsələdən çıxmalıdı, mütləq bir yağlı-yağmırlı söyüş söyməlidi, özü də həmişəki kimi, ya tatarca, ya rusca. (Qətl Günü, s. 24) İhtimal/Varsayım Sərkərdələr və sərbazlar, hamısı da yaraqlı-yasaqlı, qalxanlarını dizləri bərabərində saxlaya-saxlaya çadırın qənşəri qabağında dayanıb hökmdarı gözləyirdilər: bir azdan hökmdar çadırdan çıxmalıydı, indi orada vəzirlə, vəkillə məşvərət edirdi. (Qətl Günü, s. 56) ona elə gəldi ki, belə ürək çırpıntısından sonra heç bir canlı yaşaya bilməzdi və belə ürək yüz yerə parçalanıb tikə-tikə olmalıydı. (Qətl Günü, s. 69) Zəminə hələ yanımda dayanmışdı, gülümsəyirdi, yəqin fikirləşirdi ki, Sədi Əfəndinin gündəliyi də, Səlimə xanımın özü kimi, əcaib və gülməli bir şey olmalıdı. (Qətl Günü, s ) Şu örnekte ise gerek sözcüğü -mali ekiyle bir arada kullanılarak varsayım pekiştirilmiştir: Çünki neyçünsə başa düşdüm ki, atamın səsiylə dəftərə yazılmış bu sözlərdən sonra oxuyacağım şeyləri gərək məndən savayı bu dünyada bəlkə də heç kəs bilməməlidir. (Qətl Günü, s. 100) 336 Tavsiye/Öğüt insan həyatı tərk edəndə bütünlüklə tərk etməlidir, özündən sonra, zahirini, səsini yalnız xəyallarda və qulaqlarda qoyub getməlidir (Qətl Günü, s. 132) insan isə özünü həmişə, hansı şəraitdə olursa-olsun, sağlıqda da, xəstəlikdə də, ancaq zamanın birsəmtli axarına tabe etməlidir... (Qətl Günü, s. 165) Gerek + İstek Eki ile (Arzu Şəkli) Azerbaycan Türkçesinde arzu şekli, gerek sözcüğü ile birlikte fiillere -A istek eki ve kişi eklerinin eklenmesiyle yapılır (KAZIMOV 2010: 250): Gərək oxuyam, gərək ohuyasan, gərək ohuya, gərək ohuyaq, gərək ohuyasınız, gərək ohuyalar. Gerek ölem şeklinde kullanılabildiği gibi gerek ile fiil arasına başka unsurlar da girebilmektedir 11 : O qədər danışdı ki! Belə adamlann çənəsini gərək tibb institutunda tələbələrə 11 Eski Anadolu Türkçesinde gerek + istek eki şeklinin gereklilik ifadesi için kullanımı yaygındır. Ancak A gerek veya gerek +A şeklinde görülebilmektedir. Özmen, gerek sözcüğünün başta, istek eki alan fiil unsurunun sonda bulunduğu örnekleri manzum metindeki devrikleme olarak kabul etmek mümkün olsa da metinlerin manzum oluşuyla açıklanamayacak kadar sık rastlandığını belirtir (ÖZMEN 2003: 184). Azerbaycan Türkçesindeki önce gerek, sonra

12 nümayiş etdirəsən (Qətl Günü, s. 12). Arzu şekli fiilin bildiği iş veya hareketin isteğe bağlı, temenni niteliğinde bir gereklilik olduğunu bildirir. Yapılmaması durumunda herhangi bir sakınca doğmayacağı, ancak gerekliliğin yerine getirilmesinin iyi olacağı anlamını taşır. Bunun dışında Alay, tavsiye/öğüt, pişmanlık/hayıflanma, şaşkınlık vb. kiplik anlamları da bildirir. Gereklilik nə canavar, nə ayı, heç quş da quşluğu ilə gərək bu gün ora yaxın düşməyəydi, çünki bu gün Baba Kahanın zülmətində nəsə başqa bir əhvalat baş verməli idi (Qətl Günü, s. 6) Deyim niyə? Çünki adam gərək adam ola. (Qətl Günü, s. 24) Adam, vallah, gərək vaxtı-və dəsi gələndə qırağın qatdaya. (Qətl Günü, s. 34) Çünki təzə qaydaya görə, bundan sonra kim yazdığını çap elətdirmək istəyirsə, gərək əvvəl-əvvəl verəydi şeytanlar padşahı Muxtar Kərimliyə, o oxuyaydı və nəhayətdə o, imza atandan sonra, aparıb verəydi naşirə və mühərrirə. (Qətl Günü, s. 112) Bir günün gündüz çağında dünyanın ən səvab işini görən təlxək, şairin əlyazmalarını xilas edib ürəyi səksəkəli yola düşən təlxək, zillət kimi ağır olan bu günün qürub çağında tanrının hökmünü yerinə yetirib, beş oğul və beş də qız atası olmuşdu: indi gərək təlxək ölüm yuxusuna gedib, canından yorğunluğu tamam çıxardaydı və səhər yuxudan gümrah oyanaydı, çünki hələ mənzil başına çox qalırdı və o daha bu başıbəlalı dünyada tək deyildi. (Qətl Günü, s. 157) 337 Nə isə, bu qaqqanaqdan sonra Salahov mətləbi dəyişdi, keçdi havaya, eşikdə yağan qara və dedi ki, belə havada vay evində olmayanlann halına, belə havada gərək evində oturub çay içəsən. (Qətl Günü, s. 115) Düzü lap mat qaldım onun qonaqpərvərliyinə, dedim, bu nə sözdür, ay Akop kirvə, əlbəttə əyləş, mən sənin qonağınam, sən də ev yiyəsisən, gərəkdir ki, ikimiz də üzbəüz əyləşək. (Qətl Günü, s. 120) Akop dübarə stəkanlarımızı ağzınacan doldurdu və dedi ki, içkidə zorakılıq olmaz, sən nə qədər içirsən iç, amma mən gərək bu gecə möhkəm vuram, çünki iki gündür ki, arağım qurtarmışdı, dilimə bir gilə də dəyməyib və bu səbəbdən özümü çox pis hiss edirəm... (Qətl Günü, s. 121) - Vay, vay, mənim onunla oturmağa halım yoxdu. Gərək çörək hazırlayam. İkidə uşaqlar məktəbdən gələcəklər. (Qətl Günü, s. 131) - Buranın adətinə görə, - deyərdi, - indi gərək sənin ayağını yuyam. Amma biz təkcə özümüz olduğumuzdan və mən bulağa gedib-gəldiyimə görə sən mənim ayağımı yuyacaqsan. (Əli və Nino, s. 142) istek eki şeklindeki kullanım dizim tercihinin metinlerin manzum olmasıyla ilgili olmadığını kanıtlamaktadır.

13 Tavsiye/Öğüt Gərək çox ehtiyatlı olasan, belə azara tutulanda özünü düşmən arxasında işləyən kəşfiyyatçı kimi aparasan. (Qətl Günü, s. 13) Çünki heç bir şeyi insan həmişəlik unutmur, çünki xatirənin öz vədəsi var: vaxtı gələndə beynin bütün kilidli qapıları öz-özünə açılacaq. Amma gərək bu xatirələrin qabağında davam gətirə biləsən. Xatirələr üstünə gələndə, kilidli qapılardan biri açılıb, boğazından içinə qaynar qurğuşun töküləndə, ürəyinə də damcı-damcı ağrı axanda, gərək ya fit çalıb, göz vurub özünü səfehliyə qoyasan, ya əllərini qaldırıb təslim olasan. (Qətl Günü, s. 49) Gərək hamıya cavab verəsən, sonra məsləhətlərə qulaq asasan və üstəlik, hamının sağalmaq münasibətilə atəşin təbriklərini qəbul edib, hər birinə öz atəşin təşəkkürünü bildirəsən. (Qətl Günü, s. 167) Salahov da mənim bu sözlərimə xeyli güldü, yenə dönə-dönə üzrxahlıq elədi ki, gərək bağışlayasan, vaxtını deyəsən, çox alıram, amma neyləmək olar, hər kəsin öz işi var və her kəs gərəkdir ki, öz işini namusla görsün. (Qətl Günü, s. 114) - Kim-kim, amma sən gərək mənə inanasan. - "Səni" xüsusi ayırdı və bir qədər uzatdı. - Sən, əzizim, indi gərək ancaq müalicənlə məşğul olasan. Başqa nə varsa, tulla getsin, heç nəyə fikir vermə. (Qətl Günü, s. 87) "Dur, ay yetim, dur, yıxıl yat!" Yuxuda yox, qızdırma içərisində yox, dünyada nə varsa, qaranlıq nənnisində yırğalayan gecənin təmiz və pak və dəsində bu sözləri eşitmək üçün yalnız gərək tək qala biləsən. (Qətl Günü, s. 91) -dir eki eklenerek gərəkdir, gərəkdir ki şeklinde pekiştirme yapılabilmektedir. Və gərəkdir ki, bizim hamımız bundan sonra ziyada ayıq olaq və gecə-gündüz siyasi savadımızı artıraq. (Qətl Günü, s. 107) 338 sonra dedi ki, sən gərəkdir ki, ölümdən də qorxmayasan, çünki öləndən sonra dəxi biləcəksən ki, adam gərək ölümdən qorxmasın. (Qətl Günü, s. 126) Uyarı Çox dərinə gedəndə içindən qənbərqulu çıxır... İşıqlı, küləkli, filan-peşməkandı, bunlara gərək bu zamanada barmaqarası baxasan, yoxsa işlər olar fırıq. (Qətl Günü, s. 64) Ürək sıxan, qan qaraldan hadisələr isə bu səadətin işığında uzanıb-qısalan kölgələrdən savayı bir şey deyil, gərək bu kölgələrə fikir verməyəsən, gərək onları vecinə almayasan, fikir versən, vecinə alsan, elə kölgənin özünə büdrəyib yıxıla bilərsən (Qətl Günü, s. 73)

14 Pişmanlık/Hayıflanma Qoy anasız böyüdüyünü hiss etməsin, gərək heç Güzarın yaxasına o məktubu dua kimi tikməyəydim. Tikməsəydim, qız da onu görüb, -atamın şəklini də mənim yaxamdan as, - deməzdi. (İz, s. 180) Gərək lap ehtiyatlı tərpənə idilər. (Qətl Günü, s. 20) Temir, bufetçi Kərimə deyirdi ki, sən öl, sən elə gərək tatar doğulaydın, mən ölüm, sən bu dili məndən yaxşı bilirsən. (Qətl Günü, s. 23) İndi bu tüfəngli adam burdan əliboş qayıda bilməzdi, dünya dağılsaydı da, qarlı dağlar, buzlu qayalar yerindən qopub onun üstünə gəlsəydi də, o, gərək tüfəngin tətiyini çəkəydi, bu dağlara, dərələrə vəlvələ salaydı. (Qətl Günü, s. 35) Burda bir balaca yanlış eləmişdi, gərək əvvəl-əvvəl əllərini yuyaydı, sonra əlini mənim paltoma, qoluma-filana vuraydı, nə isə, əhəmiyyətsiz məsələdi. (Qətl Günü, s. 119) Alay O qədər danışdı ki! Belə adamlann çənəsini gərək tibb institutunda tələbələrə nümayiş etdirəsən (Qətl Günü, s. 12) 339 Şaşkınlık Uryadnik yuxuma girib, mən gərək öləm. (Qətl Günü, s. 19) Zorunluluk Bu örnekte zorunluluk kiplik anlamı vacibdən də vacibdir sözüyle sağlanmıştır. Səhər doqquz radələrində zəng eləyib dedilər ki, bəs, bu gün günorta gərəkdir ki, Kərimlinin yanında olasan, kişi iclas çağırıb və sənin gəlməyin vacibdən də vacibdir. (Qətl Günü, s. 106) AsI Eki İle (Lazım Şekli) Fiilin bildirdiği hareketin gerçekleştirilmesinin lazım/gerekli olduğunu bildirir (HÜ- SEYNZAZE 2007: 172): Alasıyam, alasısan, alasıyıq, alasısınız, alasıdırlar 12. -AsI ekiyle yapı- 12 Sıfatfiil olarak kullanımının örnekleri: Tək mən deyiləm yuxulara inanan. Yəqin əksəriyyət inanır, amma söhbətdə-filanda özlərini elə göstərirlər ki, guya inanmırlar: yəni nə yuxu, nə röya - hamısı aydınca izah olunası məsələlərdir. (Qətl Günü, s. 46) Amma xəstə olası adam belə şeylərdən qorxan deyildi. (Qətl Günü, s. 60) Düzdür, bu sözləri siçovulun ağzından eşidəndə xəstə olası adamın bədəninə müxtəsərcə üşütmə gəlmişdi, yüngülvari udqunmuşdu, amma qorxmamışdı (Qətl Günü, s. 60) Xəstə olası adam heyrətlə başını tərpətdi, əlini yelləyib dedi: (Qətl Günü, s. 60) Xəstə olası adam vedrəni yerə qoyub, əlinin arxası ilə alnına gəlmiş soyuq təri sildi: (Qətl Günü, s. 62) Sonra, Sədi əfəndinin yubileyi ilə əlaqədar, nəşriyyatlarda çıxacaq əsərlərin siyahısını oxudu və görüləsi başqa təd-

15 lan gereklilik çekimi Azerbaycan Türkçesi dışında diğer Batı grubu lehçelerinde görülmez (İL- KER 1997: 126). Ergin, müstakil gereklilik şekli pek işlek olmadığı için yardımcı bir gereklilik şekli olarak kullanıldığını belirterek gelesiyem gelmem lazım örneğini verir (ERGİN 1971: 215). -Ası ekinde gelecek zaman anlamı daha baskındır. Bu nedenle de henüz gerçekleşmemiş, niyet aşamasındaki gerekliliği ya da geleceğe yönelmiş bir gerekliliği 13 bildirir. - Gedirəm, - dedi tatar Temir. - Vətənə qayıdası olasıyam. (Qətl Günü, s. 178) -Yox, ay qağa, vallah qorxub eləməmişəm. Əlimdə tüfəng ola-ola nədən qorxasıydım? (İz, s. 73) Şəmşəd kişinin A qızım, sənə deyirəm, a gəlinim, sən eşit misalının mənasını göydə almışdı. Amma özünü o yerə qoymurdu. Qoysa, nə edəsi idi ki? (İz, s. 74) -Ay qağa, qaçıb-eləməmişəm, haraya qaçasıydım ki? (İz, s. 133) Savat qarının ölüm xəbərini Kamışa kim xəbər verəsiydi? (İz. s. 132) 3. Azerbaycan Türkçesinde Kullanılan Diğer Gereklilik Şekilleri mali ol- Yapısı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde görülen -mali ol- yapısının da Azerbaycan Türkçesinde kullanılmaya devam ettiği görülmektedir. -mali ol- Türkiye Türkçesindeki zorunda/mecburiyetinde kal-/ol- ve -ma + İyelik eki + gerek- (gelmem gerekecek, gitmen gerekti vb.) yapılarıyla kurulan gereklilik ifadelerini karşılamaktadır. Kiplik anlam olarak ise zorunluluk/mecburiyet ve gereklilik ifade eder. Musaoğlu -malu olacaq yapısını fiilin vacip şekli nin gelecek zamanda çekimi olarak almıştır (MUSAOĞLU 2008: 17) 14. Ancak -AcAk gelecek zaman eki dışında ol- fiilinin girdiği 340 birlər barədə zalda oturanlara mə lumat verdi. (Qətl Günü, s. 172) 13 Korkmaz -AcAk ekinin de bazı durumlarda geleceğe yönelmiş bir gereklilik işlevi taşıdığını belirtmiştir (KORK- MAZ 2009: 626): Oradaki kendi hayatındı. Buradaki de kendi hayatın olacak. Hepsini öğreneceksin. Mecbursun. (A. İlhan, KS-2, 486) Fakat bilmem, belki bunlar doğru değildir. Herhalde bunları senden dinlemek lâzım, güzel Velika cığım. Bana derhal göndereceğin bir mektubunda, iyi bir kız olup olmadığını söyleyeceksin. (M. Ş. Esendal, İÇ, 16) Qətl Günü romanında Xəstə, hələ xəstələnməmişdən qabaq, çox-çox qabaq (s. 60) şeklinde başlayan bölüm -AsI sıfatfiilinin gelecekle ilgisini açıkça göstermektedir. Bu açıklamadan sonra gelecekte hasta olacak kişiden xəstə olası adam şeklinde söz edilir. 14 almalı olacağam (olaram) almalı olacaqdım/idim (olardım) almalı olacaqsan (olarsan) almalı olacaqdın/idin (olardın) almalı olacaq(dır) (olar) almalı olacaqdı/idi (olardı) almalı olacağıq (olarıq) almalı olacaqdıq/idik (olardıq) almalı olacaqsız(sınız) (olarsınız) almalı olacaqdınız/idiz (olardınız) almalı olacaq(dır) (lar) (olarlar) almalı olacaqdı(lar) (olardılar) almalı olacaqmışam almalı olacaqmışsan almalı olacakmış(dır) almalı olacacaqmışıq almalı olacağamsa (olaramsa) almalı olacaqsansa (olarsansa) almalı olacaq(dır)sa (olarsa) almalı olacağıqsa (alarıqsa)

16 diğer çekimleri de yapabilmektedir: Gətirməli olmuşdu, qalmalı olubsan, qənaətlənməli olurduq, gözləməli olurdu, təlim etməli olarmış vb. Azerbaycan Türkçesinde -mali ol- oldukça yaygındır: Amma xəstənin alnındakı sarılığa, gözləri altındakı göyümtül ləkələrə baxıb, fikrindən vaz keçməli oldu. (Qətl Günü, s. 28) Rusların qələbəsinin nəticəsi Türkmənçay sazişi oldu ki, bunun nəticəsində də farslar beş əyaləti viranə qoyan bir xərac ödəməli oldu. (Əli və Nino, s. 24) Salatın qaynatdığı çayı təzədən isitməli, düşürdüyü qazanı yenidən ocağa asmalı oldu. (Dəli Kür, s. 79) Aleksey Osipoviç bir az dayanmalı oldu. Bir neçə dəqiqədən sonra gözü qaranlığa alışdı və yalnız bu zaman minbərin yanında dizi üstə əyləşən uşaqları, onlardan bir az aralı döşəkçədə oturan mollanı gördü. (Dəli Kür, s. 137) Ata ilə balanın söhbəti nə qədər şirin olsa da, Salatın onları bir-birindən ayırmaq istəməsə də, suya enən qızları görəndə, şərtləşdikləri kimi Kürə balaca bir daş atmalı oldu. (Dəli Kür, s. 230) Pristav sualını təkrar etməli oldu: - Yenə soruşuram, sizin kənddən seminariyada oxuyan varmı? (Dəli Kür, s. 237) - İçin, - deyə Aleksey Osipoviç stəkanı onun qabağına qoydu. İvan Filippiçsə birdən-birə şüşəni başına çəkdi. Qırmızı şərabın damlaları saqqalına süzüldü. Stəkandakı şərabı Aleksey Osipoviç özü içməli oldu. (Dəli Kür, s. 121) 341 Əllərini yaxşı-yaxşı yuyub qurulayandan sonra, şkafın dalından çıxıb dedi, bu saat, mən də oturub gül-çiçəyə baxa-baxa onu bir müddət gözləməli oldum. (Qətl Günü, s. 119) Elə buna görə də, mən də bir qədər özümü yığışdırmalı oldum, hətta ürəyimdən keçdi ki, bəlkə ayağa qalxım, xudafizləşim, gedim evimə yatmağa (Qətl Günü, s. 123) Dedi ki, sabah yox, birisi gün yola düşür, özü də uzağa gedir, əgər bu dəfə də atasının romanının əlyazmasını tapmasa, ömürlük ümidini üzməli olacaq, çünki daha gümanı heç yerə qalmayıb. (Qətl Günü, s. 136) Sibirdən kəndə gəlib çatana qədər hərbi hissədə çoxdan onun qaçdığından xəbər tutacaq, ya heç hərbi hissənin yerləşdiyi şəhəri çıxmamış, ya da elə qatarda nəzarətçilər başının üstünü aldırıb geriyə qaytaracaq, sonra da hərbi məhkəmə qaçdığına görə belinə əlavə neçə il kəsəcək, ya eşşək ölər, ya xan məsəli yanında toya getməli olacaq, ömrü türmələrdə cürüyəcəkdi. (İz, s. 101) O, başdan-ayağa duvağa bürünəcək. Yalnız həmin gün şərq libasını geyməli olacaq. (Əli və Nino, s. 251) - Dəhşətdir ki, - qoçu dilləndi. - Bu cür qoca kişi də ata minib qılıncını qından çıxarmalı olacaq. - Çıxarmaya da bilər. - Necə yəni?! Çıxarmalıdır. Onunla serb kralının arasında qan düşüb. Onlar indi qan düşmənləridir və Kayzer Frans Yozef öz vəliəhdinin tökülən qanının qisasını almalıdır. almalı olacaqmışsız(sınız) almalı alacaqmış(dır) almalı olacaqsız(sınız)sa (olarsınızsa) almalı olacaq(dır)(lar)sa (olarlarsa)

17 (Əli və Nino, s. 59) Bizim neftimiz var, qalib gələn ölkə mərhəmətimizi diləməli olacaq. (Əli və Nino, s. 113) Onlar şəhərin erməni sakinlərindən ibarət qoşun düzəldirlər ki, həmin qoşun da Ermənistanı qorumaq üçün ora getməli olacaq. (Əli və Nino, s. 148) Çariça Tamar liseyinə düşmək üçün adam ya dünya görüşünü dəyişməli, ya da bir orduya qalib gəlməli olacaq. (Əli və Nino, s. 149) Həmin qadınlar ona o qədər yazıqlanacaqlar ki, hərəmxana həyatına daha dözə bilməyənə qədər ona dözməli olacaq. (Əli və Nino, s. 167) Buna görə də bütün bazarı alıram, çünki bu axşam əmimgildə atamın şərəfinə böyük qonaqlıq düzəldilib və şahzadələrdən biri orada istirahət edəcək, Nino da evdə tək qalmalı olacaq. Ona tərbiyə vermək istəyən xacənin yanında. (Əli və Nino, s. 168) Ancaq, deyəsən, pristav daha ciddi hərəkət etməli olacaq və Əhmədi elə indi cəzalandıracaqdı. (Dəli Kür, s. 239) Ancaq indi vəziyyət dəyişirdi. O başa düşürdü ki, deyəsən bundan sonra divan-dərə ilə çox oturub-durmalı olacaqlar. (Dəli Kür, s. 240) - Bəli, əlavə bir neçə sinif açmalı olacağıq. (Dəli Kür, s. 348) Elə deyir, hamıya yaxşılıq eləmək lazımdır. Sözə də baxmaq istəmir. Deyəsən onu məktəbdən biryolluq qaytarmalı olacam. (Dəli Kür, s. 391) - Nino, burda qalmaq istəyirsən? Bu dağ yuvasında, evsiz, nökərsiz, qaravaşsız? - Hə, - dedi, - istəyirəm, çünki sən burda qalmalı olubsan. Ev işlərinə baxaram, çörək bişirərəm və sənə yaxşı arvad olaram. (Əli və Nino, s. 140) Yazıq əmim! Sevgidən məhrum və yaşlı digər iki arvadını da özü ilə gətirməli olmuşdu. Şəriət belə buyururdu: - Sən bir, iki, üç və dörd arvad ala bilərsən, əgər onlara eyni gözlə baxacaqsansa. (Əli və Nino, s. 13) şər deməsən, xeyir gəlməz, qayıq bunlardan birinə ilişsəydi, soyuqda və yağışın altında çayın ortasında gecələməli olacaqdılar. (Qətl Günü, s. 20) Deməli, gecəyarıya qədər xacə Ənvəri yatmağa qoymayacaqlar, gecəyarıya qədər xacə Ənvər hökmdarın hüzurunda ayaq üstə dayanıb ağrılara davam gətirməli olacaqdır... (Qətl Günü, s. 55) Böyük tənəffüs idi və ortada üç imkan vardı: həyətə qaçıb qonşu real gimnaziyanın şagirdlərini əzişdirmək, çünki onların qızıl düymələri və qızıl kokardları vardı, halbuki biz yalnız gümüşlə qənaətlənməli olurduq (Əli və Nino, s. 9) Kipiani azacıq axsadığından dalda qalır, bir az irəlidə gedən Əhməd tez-tez dayanıb onu gözləməli olurdu. (Dəli Kür, s. 333) Bizim şəhərdə haqq aramaq istəyənlər qala divarlarından o üzdəki rus hakiminin yanına getməli olurlar. (Əli və Nino, s. 20) Bu cür cəzaları öz üzərinə çəkib gətirən bir təriqət pis şeyləri təlim etməli olarmış. (Əli və Nino, s. 111) Zorunluluğu oluşturan dışsal baskıyı vurgulamak için məcbur ol-/ məcburiyyətində qal- 342

18 ve -mali ol- bir arada da kullanılabilmektedir: Fikirləşdi ki, kaş, qonşuya-filana rast gəlməyəydi, çünki rast gəlsəydi, məcbur olub dayanıb, xəstəliyi barədə uzun-uzadı mə lumat verməli olacaqdı, özü də çənəsi yorulana qədər. (Qətl Günü, s. 166) Qəsd işi açılsaydı, sizin məndən gizlətdiyiniz sirr də açıla bilərdi, əmim etiraf məcburiyyətində qalıb, etiraf eləməli olardı ki, düşmənnən kompromisə gedib, inayətin üstünü örtüb. (İdeal, s. 147) -mali ol- Yapısının Olumsuzu -mali ol- yapısının olumsuzu -mali deyil şeklinde yapılmaktadır. -mali ekiyle oluşturulan gereklilik çekiminin olumsuzu -mamali şeklindedir. Sıfatfiilin ol- yardımcı fiili ile yüklem olduğu durumların olumsuzu ise -mali deyil ile karşılanır (KAZIMOV 2010: 250) 15. Türkiye Türkçesindeki -mamak gerek/gerekir/lazım, -mak gerek/lazım değil, -maya gerek/ihtiyaç yok kullanımlarını karşılar. Yəni heç kəsi qınamalı deyil: hərdən xəstəyə elə gəlirdi ki, yalnız onun yaşadığı binada yox, bu böyük şəhərin bütün saysız-hesabsız binalarında hamının söhbəti eyni olur: kim nə aldı, kim qızını kimin oğluna verdi, kimə nə cehiz gətirdilər? (Qətl Günü, s. 167) - Yoxsa bilmirsən ki, getməli deyilsən? Biz müsəlmanlar müharibə mükəlləfiyyətindən azadıq. (Əli və Nino, s. 60) Gerek/Lazım/Mecbur/Şert/Vacip Bu kullanımda eylemi gerçekleştiren kişi belli değildir. Yüklemin bildirdiği hareket vurgulanır: Arağını son damlasına kimi içdi, yenə heç bir şey yemədi və yerindən qalxdı. - Di, yolçu yolda gərək. (Qətl Günü, s. 179) Yoxsa, sözlər də vəhşi heyvan kimidir, onlara da uzun əhlilleşdirmə zamanı gərəkdi. (İz, s. 209) Yaradana almağa can deyil, candan, könüldən gələn bu şükran borcu gərəkdi. (İz, s. 199) Nəyimə gərək idi başqa şəhərlər, başqa damlar və başqa təbiət mənzərələri?! (Əli və Nino, s. 12) Allah, sən mənim ömrümdən kəsib övrətimin ömrünə cala, çünki qız uşağına ana gərəkdir, heç və də sən mənim Səlimə balamı anasız qoyma, ya rəbbim!.. (Qətl Günü, s. 109) Dedim, bəs necə, ay kişi, bunu bacarmağa məxsusi qabiliyyət gərəkdir və belə şey hər adamın əlindən gəlməz. (Qətl Günü, s. 119) Amma Gülsənəmə ər lazımdı, ağzında ər deyirsən, hələ ölümün-qanın əskik olmadığı bu 15 Bu kullanım Tarama Sözlüğü nde 15. yüzyıl metinlerinden Sarıca Kemal Divanı nda tek veri olarak tanıklanmıştır (Tar. Söz. VII 1974: 199): Sanma sen buse-i la lin gibi can sakınam Hamdü-lillah ki bu dahı satun almalı değil

19 kənddə Murad kimi birisinin adını daşımaqdan gözəl nə ola bilərdi ki?! (İz, s ) bu qadağa hamı üçün Qur an ayini qədər müqəddəs idi - çünki yürüşqabağı hökmdara dəmirağacı təki möhkəm əzələlər və aydın zehinlər lazımdı. (Qətl Günü, s. 55) Bu zamanada da siçovul adlanan bəndəyə nə lazımdı ki?.. (Qətl Günü, s. 65) bəlkə, allahın yazığı gəlib, bilmək olmaz bu dünyanın işlərini, bir dənə də turac ona yetirərdi. Canavara nə lazımdı ki?.. (Qətl Günü, s. 7) Doğrudan, insana xoşbəxt olmaqdan ötrü çox şey lazım deyilmiş: bircə anlıq səadətin səhər yeli kimi ilıq təmasından başqa görəsən, insana nə lazımdır? (Qətl Günü, s. 73) Payızda meyvələr çox olur, mənim də yaşımın elə vaxtıdır ki, vitamin lazımdır. (Qətl Günü, s. 169) Səhər doqquz radələrində zəng eləyib dedilər ki, bəs, bu gün günorta gərəkdir ki, Kərimlinin yanında olasan, kişi iclas çağırıb və sənin gəlməyin vacibdən də vacibdir. (Qətl Günü, s. 106) Olumsuzu: - Mənə, qardaş, sənin qonaqlığın lazım deyil. (Qətl Günü, s. 21) Vacib deyil ki, kişi də onun xoşuna gəlsin - Ağıllı kişi onun mərhəmətini qazanmağa çalışar. (Əli və Nino, s. 79) 344 Kərim Temirə demişdi ki, "daha, qardaş, səndən pul aldı yoxdu, qarnın dolana kimi iç, ayından-oyundan da ye, mənə sənin qara qəpiyin də lazım deyil. Adam adama bə nə gündə lazım olar?" (Qətl Günü, s ) Doğrudan, insana xoşbəxt olmaqdan ötrü çox şey lazım deyilmiş: bircə anlıq səadətin səhər yeli kimi ilıq təmasından başqa görəsən, insana nə lazımdır? (Qətl Günü, s. 73) Axı, Salahova Sədi əfəndinin yazdığı o üç-dörd cümlədən savayı heç bir şey lazım deyilmiş, bu, xəstə üçün gün işığı kimi aydın idi. (Qətl Günü, s. 117) - Daha bir şey lazım deyil ki? (Qətl Günü, s. 173) Ağac da övladını boy-başa çatdıran ana-ata kimidir, çiçək açması, bar gətirməsi şərt deyil, əsas olan barını yetişdirməsidir. (İz, s. 194) mak + Gerek/Lazım/Vacip Vacip şeklinin eski biçimi olan -mak + gerek/lazım günümüzde de kullanılmaya devam etmektedir. Kiplik anlam olarak zorunluluk ifade eder. Zorunluluk anlamını pekiştirmek için mütləq kiplik sözü kullanılabilir: Ancaq mütləq bir şeyə əməl etmək gərəkdir (Qətl Günü, s. 12) Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde de görülen bu yapıya Türkiye Türkçesi dil bilgisi kitaplarında da yer verilmemiştir. Ancak, günümüzde de bazı değişikliklerle gereklilik ifadesi için kullanılmaya devam etmektedir. Bu kullanımda kişi belli değildir. Yüklemin