Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s"

Selim Fişek
5 yıl önce
İzleme sayısı:

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s. 169-174 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 09.11.2018 20.12.2018 Dr. Öğr.

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi Muhittin ÇELİK Inönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyati Bölümü muhittin.celik@inonu.edu.tr KAŞKAY MÜZİĞİ 1 Öz Bu çalışmada, İran ın Fars eyaletinde yaşayan Kaşkay Türklerinin musikisi üzerinde durulmuştur. Kaşkaylar geçmişte ve günümüzde orkestra oluşturacak seviyede müzik kültürüne ve müzik gruplarına sahip olmuşlardır. Bu yazıda, Kaşkay müziği, Kaşkayların kullandıkları çalgı aletleri, icracıları konu edinmiştir. Kaşkay müziğinde konargöçer hayat tarzının derin izlerini görmekteyiz. İlaveten, değişik dönemlere yayılan siyasi baskılar ve özellikle 1979 İran devriminden sonra bütün musiki faaliyetlerine getirilen yasaklar, Kaşkay müziğinin gelişimini de olumsuz yönde etkilemiştir. Kaşkay Türklerinin musikisi özgünlük taşımakla beraber, bölgede yaşayan diğer halkların müzik kültürleri ile etkileşime girmiştir. haley. Anahtar kelimeler: Kaşkay müziği, Âşıklar, Sarbanlar, Çenkçilar, Ağır 1 Bu makale, Giresun da 2-4 Mayıs 2016 tarihinde düzenlenen 5. Türk Dünyası Âşıklar Şöleni nde tebliğ olarak sunulmuştur.

2 KAŞKAY MUSIC Abstract This study focuses on the music of the Kashkay Turks living in the Persian province of Iran. Kaşkaylar music bands and music groups in the past and present to create orchestra. In this article, Kaskay music, instruments and instruments used by the Kashkayların has adopted. In Kaskay music we see deep traces of the confrontational life style. In addition the political pressures spread to different periods and the prohibitions on all musical activities especially after the 1979 Iranian revolution negatively affected the development of Kaskay music. Although the music of Kaskay Turks is original, it interacts with the musical cultures of other peoples living in the region. Keywords: Kaşkay musıc, Poets, Sarbanlar, Çenkçilar, Ağır haley. Kaşkay Türkleri konargöçer bir hayat tarzı sürdürdüklerinden (son zamanlara kadar), çocukluktan ölüme kadar hep hayatın zorluklarıyla mücadele ederek yaşamışlardır. Bu zorlu hayat şartlarının yanında yapılan siyasi baskılar ( meralarına el konulması, yerleşik hayata zorlanmaları, sürgünler vs.) Kaşkayların hayatlarını daha da zorlu bir hale getirmiştir. Bu zorlukların izlerini şiirlerinde, manilerinde (asanak), türkülerinde ve müziklerinde görebilmekteyiz. Yazılı bir edebiyata sahip olmayan Kaşkaylar, tatlı ve acı hatıralarını sözlü edebiyat ürünlerine dökerek dile getirmişlerdir. Biz de bu çalışmamızda, Kaşkay musıkisi üzerinde duracağız. 170 Kaşkay ilinde her fert (kadın, erkek, çocuk), dağlarda, ovalarda bir müzik parçası seslendirirler. Kadınlar ağıt, ninni vb. söyledikleri parçaları (kapalı yerlerde veya kadın toplulukları içinde) seslendirirlerdi. İlde bilinen en tanınmış kadın sanatçı Mah Perviz dir. Geçmişte Kaşkay ilhanları musikiye büyük önem vermişlerdir. Kaşkay müziği sanatçılarını ilde istihdam ederek Kaşkay müziğinin gelişmesine büyük katkı sağlamışlardır. Bazen bu sanatçılar Tahrana gönderilip (özellikle Sultan Muhammed Han zamanında), müzik eğitimlerini tamamladıktan sonra tekrar Kaşkay iline dönerek hem il meclislerinde çalıp söylemişler hem de han çocuklarına müzik eğitimi vermişlerdir. Örneğin, Kaşkayların tanınan sanatçılarından Üstad Hangeldi bunlardan biridir İran devrimine kadar Kaşkay müziği hakkında yazılı bilgiler elde etmek mümkün olmamıştır. Bu tarihe kadar sadece M. B. Behmenbegi nin vermiş olduğu kısa bilgiler mevcuttur. Bu tarihten (İran devriminden) sonra bazı Kaşkay aydınları, diğer konularda olduğu gibi, Kaşkay müziği ile ilgili bazı çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalardan biri, Kaşkay aydınlarından Furud Gerginpur dur. Furud Gerginpur yaptığı çalışmada, Kaşkay müziği, Kaşkay ilinde çalınan müzik aletleri, il sanatçıları ve halk oyunları hakkında çeşitli bilgiler vermiştir. Kaşkay il musıkisi ve icracıları üç başlık altında toplanmaktadır. 1. Âşıklar 2. Çenkçiler (çengiler). 3. Sarbanlar.

1.Âşıklar: Kaşkay ilhanı Melik Mansur Han (ö.20012), Kaşkayların, Kafkasyadan İran ın güneyine göçerken, onlarla beraber bir kısım âşıkların da İran ın güneyine geldiğini rivayet eder.

3 1.Âşıklar: Kaşkay ilhanı Melik Mansur Han (ö.20012), Kaşkayların, Kafkasyadan İran ın güneyine göçerken, onlarla beraber bir kısım âşıkların da İran ın güneyine geldiğini rivayet eder. Geçmişte ilde âşıkların reisleri/başçıları bulunurdu. Örneğin İmam Kulu, ikinci Pehlevi devrine kadar âşıkların reisliğini yapmıştır. 171 Tar / Sıtar Âşıklar, Kaşkayların yaşadıkları iyi ve kötü olayları müzik eşliğinde dillendirmişlerdir. Kaşkay ilinde anlatılan destanlar da (Aslı ile Kerem, Garip Senem, Mahmud Nigar, Köroğlu, Ağır İl vb.) âşıklar tarafından sıtar veya çöğür ile söylenirdi. Aşağıdaki Köroğlu destanında geçen metin, bu türün güzel ve klasik örneklerindedir: Ħan Éyvez im géder ollung Daştır bu daġung yolları Bir beledden ħeberleştim Daştır bu daġung yolları Demirçi oġlu demir töker Çengçi oġlu sene nöker Atıng nalıng mıħıng söker Daştır bu daġung yolları Koroğlu dér erzim çoħdur Heķ bilir gunahım yoħdur Kenni azdır daġı çoħdur Daştır bu daġung yolları 2 2 Éyvez: Ayvaz; Beled: Bilen, kılavuz; Çeŋçi: Saz çalan, âşık; Koroğlu: Köroğlu; Kenn (kent): Köy

Kaşkayların tanınan âşıkları arasında Âşık Seyyad, Âşık Hamza ve kardeşi Âşık İsmail sayılabilir. Geçen yüzyılın sonlarına doğru âşıklar arasında çöğür çalma geleneği unutulmaya yüz tutmuştur.

Çenkçiler (Çengiler): Kaşkay ilinde kerenay, nağara, surna (zurna) gibi müzik aletlerini çalanlara çenkçi denir.

4 Kaşkayların tanınan âşıkları arasında Âşık Seyyad, Âşık Hamza ve kardeşi Âşık İsmail sayılabilir. Geçen yüzyılın sonlarına doğru âşıklar arasında çöğür çalma geleneği unutulmaya yüz tutmuştur. Günümüzde âşıklar sıtar, tar, kemençe (kemançe); viyolon ve dömbek çalarak sanatlarını icra etmektedir. 2.Çenkçiler (Çengiler): Kaşkay ilinde kerenay, nağara, surna (zurna) gibi müzik aletlerini çalanlara çenkçi denir. Düğün ve toylarda cengnâme, halay ve gelinin ata bindirilmesi töreninde bu müzik aletleri ile çeşitli parçalar çalınır. Özellikle gelinin ata bindirilmesi sırasında çalınan duygusal parçaların etkisiyle, gelin ve damat yakınları gözyaşı dökmekten kendilerini alamazlar. Davul / Dümbek Çenkçiler, Kaşkay ilinin her tayfası içinde bulunsalar da çenkçilerin yoğun olarak yaşadığı tayfa Şeşbeyli dir. Hatta Şeşbeyli tayfasının büyük bir oymağının adı Çenkçi dir. Ancak günümüzde il teşkilatının bozulması ile beraber çenkçiler de çeşitli tayfalar arasında dağınık olarak yaşamaya ve bu mesleklerini sürdürmeye başlamışlardır. Önemli Kaşkay ili çenkçileri arasında Üstad Hangeldi, Üstad Keytas, onun oğulları İlyas Kara Muhammed ve Eydi, Üstad Hacı ve oğlu Sarı Han ı sayabiliriz. 3.Darġalar: Darġalar, Kaşkay ilinde deve çobanlarının oluşturduğu müzik icracılarının üçüncü grubunu teşkil ederler. Geçmişte bu müzik erbabı il manilerini (asanak) ney eşliğinde icra ederlerdi. Ney, Kaşkay ilinde sevilen bir müzik aletidir ve darğaların dışında çobanlar da bu müzik aletini çalarlardı. Darġaların icra ettikleri parçalar, çoğunlukla kendi hayat tarzlarına uygun olan Kerenay / Karaney parçalardır. Onların en tanınan klasik parçalarından biri Giden darğa dır. En meşhur ney ustası ise Şah Mirza olarak bilinir. Şairler tarafından yazılan şiirler halk tarafından söylenir. Mirza Muhammed (Ma zun), Yusuf Ali Beg (Yusufe Husrov) in şiirleri halk arasında sevilen ve saz eşliğinde okunan şiirlerdir. Halk oyunlarının müziği, Kaşkay müziğinin önemli bir parçasını oluşturur. Kaşkay halay müziğinde davul ve zurna kullanılır, söz yoktur. Bunlar, Cenknâme (sadece erkekler oynar), Halay, Yağlık Dökme (Mendil dökme), Leki ve Eşrefi dir. Kaşkaylarda erkek halay oynamaz, hay oynar. Halayı kadınlar oynar. Kaşkaylarda Kadın bezm (keyf) edecek, erkek rezm (savaş) edecek. Sözü vardır. 172

Kendi dilleri ile eğitim görme imkânından yoksun olan Kaşkayların müziğinde - doğal olarak,-yaşadıkları toplumun (Farslıların) etkisi kaçınılmazdır.

Bunda geçmişte Tahranda eğitim almış olan Kaşkaylı sanatçıların etkisi de inkâr edilemez.

5 Kendi dilleri ile eğitim görme imkânından yoksun olan Kaşkayların müziğinde - doğal olarak,-yaşadıkları toplumun (Farslıların) etkisi kaçınılmazdır. Bunun tabii sonucu olarak Kaşkay müziğinde Fars klasik müziğinin etkisi görülür. Kaşkay müziğinde icra edilen bazı makamlarda bunu açıkça görebiliriz ( Kaşkay hümayunu ve Fars hümayunu gibi). Bunda geçmişte Tahranda eğitim almış olan Kaşkaylı sanatçıların etkisi de inkâr edilemez. Ceyran, Nigar dağı, Yarım döne döne, Giden ağır él, Zırıncı, Kesme nar ağacıyam, Marala baxbax, Laylay (Lala) vb. Kaşkay ili klasik parçalarıdır. Bu eserler, Kaşkay ilinin hüzünlerini, arzularını, ayrılıklarını, sevinçlerini yansıtırlar. Kaşkay ilinde seslendirilen bazı müzik parçaları, zamanla 173 Ney / Néy unutulup gitse de, birçoğu dilden dile, gönülden gönüle aktarılarak günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Star ve çöğür ustaları arasında Üstad Nezer ve oğulları, Muhammed İbrahim, Üstad Süleyman ve oğlu, Üstad Hadi ve Davud u sayabiliriz. Abdulhamid de kemençe ustası olarak bilinir. Ayrıca son dönem önemli Kaşkay sanatçıları arasında Habibullah Gerginpur, Muhtar Hanoğlu, Davut Nekisa, Ferhad, Furud ve Gulam Ali sayılabilir. Ferhad ve Furud Kaşkay müziğini araştırıp yazıya aktararak, Tayyibî Pur da Kaşkay müziğini notaya aktararak Kaşkay müziğine büyük hizmet etmişlerdir. Günümüz Kaşkay müziğini icra eden önemli sanatçılar arasında Muhammed Hüseyin Kiyanî, Temris Han Keşküllü, Pervin Behmeni Kaşkayi ve İbrahim Kühendilpur u sayabiliriz.

Çağdaş Kaşkay müziğinin en önemli kadın sanatçılarından biri olan Pervin Behmeni Kaşkayi (M. Çelik özel arşivi-2016) Kaşkay müziğinde çoğunlukla ayrılık hasreti işlenmiştir.

6 Çağdaş Kaşkay müziğinin en önemli kadın sanatçılarından biri olan Pervin Behmeni Kaşkayi (M. Çelik özel arşivi-2016) Kaşkay müziğinde çoğunlukla ayrılık hasreti işlenmiştir. Konargöçer hayat tarzının doğal sonucu zorluklar ve ayrılıklar Kaşkayların hayat tarzı haline gelmiştir. KAYNAKLAR Ali Kafkasyalı (2010), İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul. Cefer Eyvezi Yadıkurı (2015), Mézun Qaşqayı Şi irleri, İntişarat-i Aram, Şiraz. Menuçehr Kéyanî (1372/1993), Siyah Çadırha, Kac yayınevi, Şiraz. Muhittin Çelik (1994), Kaşkay ilhanı Melik Mansur Han ile yapılan röportaj, Tahran. T. A. İbrahimov (Şahin) (1988), Gaşgaylar, Azerbaycan İlimler Akademisi, Şarkiyat Enstitüsü, Bakü. 174

Benzer belgeler

TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ

TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Sözlü Dönem Yazılı Dönem İslamî Dönem Türk Edebiyatı Geçiş Dönemi Divan Edebiyatı Halk Edebiyatı Batı etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı Tanzimat