CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul. 2012

Transkript

1 CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul KÜLTÜREL MiRAS RisK ANALizi AŞAMALARı Yazar: Kuzucuoğlu, Alpaslan Hamdi Kurum: istanbul Büyükşehir Belediyesi Yazışma Adresi: Deprem Risk Yönetimi ve Kentsel iyileştirme Daire Başkanlığı Gençtürk Cad. Laleli Fatih istanbul, TURKIYE Özet Tüm dünyada kültürel miras, çevresel koşullar, doğal afetler ve insan kaynaklı riskler nedeniyle tehdit altındadır. Bu tehdit doğal afetlerde afetin meydana gelme sıklığı, büyüklüğü, süresi, etki bölgesine göre değişirken çevresel risklerde çok daha uzun vadeye yayılmaktadır. Bu nedenle her bir risk için ayrı ayrı stratejiler (kısa, orta ve uzun vadeli riskler) belirlenmelidir. Müzecilik açısından risk analizi, olası tehlikelerin müze binası ve koleksiyonlara verebileceği hasar ve bu riskleri azaltacak önlemlerin değerlendirildiği bir incelemedir. Bu incelemede rnüze binası ölçeğinde binaya, içinde bulunan objelere, personel ve ziyaretçilere nelerin zarar verebileceği ve bu zarar oluşturma potansiyeli olan risklere karşı hangi önlemlerin alındığı/alınacağı araştırılmalıdır. Binalar, bina donanımları, makinalar, ekipmanlar, maddeler, operasyonlar, afetler müze objelerine zarar verebilmektedir. Tüm zararlı etkenlerin belirlenerek önceliklendirilmesi gereklidir. Bu kırılganlık analizinin ardından tespit edilen riskler arasından tolere edilebilir olanlarla acilen önlem alınması gereken durumlar için bir değerlendirme yapılmalıdır. Tüm müze personeli tespit edilen riskler doğrultusunda eğitilmeli ve acil durum planları yapılarak tatbikatlar periyodik olarak devam etmelidir. Anahtar Kelime/er: Kültürel Miras Risk Yönetimi, Risk Analizi Metotlan, Risk izleme, Risk Yönetimi ı. Kültürel Miras ve Risk Kavrami Kültürel miras sadece bulunduğu ülkenin değil tüm insanlığın ortak malıdır. Bu mirasın sağlıklı bir şekilde gelecek nesillere aktarılması için, kültürel mirası tehdit eden risklere karşı önlemlerin alınması bir sorumluluk gereğidir. Dünyada riskleri azaltarak koruma kavramı doğrultusunda pek çok etkinlik düzenlenmektedir. ICOM'un Müze Acil Eylem Planı (MEP), UNESCO Kültürel Miras Koruma Programları, ABD Getty Müzesi eğitim ve uygulama çalışmaları bunlardan bazılarıdır yılında Japonya'nın Kobe şehrinde düzenlenen Dünya Risk Azaltma Konferansında belirlenen Hyogo çerçevesinde 5 önemli alan üzerine odaklanılmıştır: Yönetişim: Kurumsal, yasal ve politika çerçeveleri Risk tanımlaması, değerlendirme, izleme ve erken uyarı Bilgi yönetimi ve eğitim Altta yatan risk faktörlerinin azaltılması Etkili müdahale ve kurtarma için hazırlıklı olma Bu amaçlar için dünya kültürel mirası risklerinin azaltılması amacıyla yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası kuruluşların desteklerinin güçlendirilmesi, dünya kültürel mirasının afet risklerinin önlenmesi için bir kültür oluşturulmasına yönelik bilgi, yenilik ve eğitimin kullanılması, afet risklerinin tanımlanması, değerlendirilmesi ve izlenmesi, risklerin azaltılmasına yönelik hazırlık çalışmalarının güçlendirilmesi hedeflenmiştir. Risk analizlerinde nitel ve nicel olmak üzere iki tür analiz metodolojisi vardır. Nicel yaklaşımda risk ve riski azaltmak için matematiksel ve istatistiksel yöntemler kullanılır. Olasılıkla ilgili elde gerekli veri olmaması 295

2 CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul durumunda, riskin düşük, orta ve yüksek olması gibi terimlerle ifade edilen, uzmanlık gerektiren ni metodoloji kullanılabilir. Tehlike, zarar, hasar veya yaralanma oluşturma potansiyeli; Risk ise tehlikenin açığa çıkma olasılığı ile nedenle meydana gelebilecek zarar olarak tanımlanmaktadır. insan ya da doğal tehlikeler karşısı - taşınabilir veya taşınmaz eserin kırılgan yani hasar görebilecek potansiyele sahip olması durumunda orta ve uzun vadeyi kapsayan süreçte eserde tahribat oluşacak ya da tamamen yok olacaktır. analizlerinde amaç eserde meydana gelebilecek hasarın şiddet derecesini öngörebilmektir. Risk = Tehli Bir Olayın Meydana Gelme ihtimali x Tehlikenin Etkisi olarak formülize edilebilir. Bu öngörüye bağlı olarak risk analiz kararı verilmekte ve buna bağlı olarak koruma strateji! geliştirilmektedir. Bu stratejiler geliştirilirken fizibilite ve maliyetler de göz önünde bulundurulmalıdır. RiskAnaliz Kararı :=J Olasılık i Düşük Orta Yüksek Olasılık Olasılık Olasılık -. Yüksek Risk Risk azaltma için yüksek öncelikli Konservasyon araştırmaları için fayda-maliyet analizi ve risk analizleri ile önceliklendir Konservasyon araştırmaları ve sonraki risk için yüksek öncelikli Risk Şiddeti i-- Orta Risk ' ' Risk azaltma için Fayda-maliyet analizi ile önceliklendir. Direkt müdahale yapma. izlemeye devam et. Düşük maliyetli risk azaltma stratejileri uygula. ~ ~ Riskleri azaltmaya yönelik uygun kaynaklar için riskin transferi (sigortalama) Sadece düşük maliyetli risk azaltma stratejileri uygula Müdahale yapma Şekill. Riskin şiddet ve olasılığına bağlı olarak risk yönetimi kararları. Bu analizler kültürel mirasa olumsuz olarak etki eden risklerin ya tamamen yok edilmesi ya da en aza indirilmesini sağlamak amacıyla yapılmaktadır. Gözlem ve ölçümlere dayanan bir çalışmadır. Bu analizler sonucu elde edilen veriler ışığında risk değerlendirilmesi safhasında tespit edilebilen mevcut risklerin tolere edilebilir seviyelere indirilmesi yani uluslararası normlardaki kriterlere uygunluğu sağlanır. Riskin yönetilebilirliği yani risklerle mücadele kapasitesinin varlığı riski n hasarını azaltacak en önemli faktördür. 2. Kültürel Miras Risk Yönetimi Risk analizleri olası tehlikelerin tanımlanması, önceliklerinin belirlenmesi, izlenmesi, kontrolü gibi pek çok aşama barındıran "Risk Yönetim" sürecinin bir parçasıdır. Deprem gibi doğal afetlerden etkilenen bölgelerdeki kültürel mirasın korunmasına yönelik tedbirler için risk stratejileri hazırlanmaktadır. Afet öncesi ve sonrası için kültürel mirasın sismik güvenlik, yangın önleme, yağma ve soyguna karşı önlemler, enkaz altındaki eserlerin kurtarılması, eserlerin güvenli bölgeye tahliyesi, yapısalolmayan önlemlerin alınması gibi pek çok tedbirleri barındırmaktadır. Risk analizleri sadece afet ölçeğinde değil çevresel risklere karşı da önleyici koruma kapsamında değerlendirilerek ele alınabilmektedir. Örneğin iç ortamdaki olumsuz koşullar 296

3 CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul ağıl nem, sıcaklık, ışık, toz, hava kirliliği vb.) ve ortam değerlerini uluslararası koruma standartlarına getirmek için yapılan çalışmalar, hayvan ve haşerattan koruma için yapılan önlemler bunlardan bazılarıdır. Şekil 2. Kobe'de Suma Tapınaklarında yangına karşı önlem (solda), Kyoto Tapınaklarında ahşap eserlerin orunmasına yönelik tel koruma (sağda) :::>olayısıylakültürel mirasın korunması odaklı yapılacak risk analizleri pek çok riskten koruma amaçlı olduğu zibi spesifik olarak sadece bir risk üzerine de yoğunlaşılarak yapılabilmektedir. ültürel mirasa yönelik riskler için spesifik olarak risk değerlendirme çalışmaları yapılabileceği gibi (sismik. k analizi, iç konfor koşulları risk analizi vb.), bütüncül bir bakış açısıyla da tüm risklerin belirlenip eeğerlendlği, belirlenecek risklere göre de önceliklendirme yapılması amacıyla da risk analizi yapılabilir. Yine naz i ülkelerde sel afeti birinci öncelikli bir risk unsuru olarak ele alınması gerekirken başka bir ülkede eprem öncelikli risk olabilir. RiSK TOlERE EoilEBiLiRMi? EVET 2: ix '0- \!1 Z cı N :0 \!1 > ~ẉ...ı.t:::! Şekil 3: Müze Risk Yönetimi Sistemi (Avustralya Ne South Wales Acil Risk Yönetim Sisteminden (ERM) arlanmıştrr) isk Yönetimi açısından örneğin bir yangını ele alırsa, kültürel mirası hasara uğratacak olası bir yangın için üm tedbirleri almak, yangının vuku bulması durumunda ise hızlı, etkili ve güvenli olarak kontrol altına alınması veya personel, ziyaretçi, taşınabilir kültürel varlığın hızlı ve kolay bir şekilde yangına karşı güvenli 297

4 CULTURAl HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities istanbul alanlara tahliyesidir. Bunun için önceden planlama çok önemlidir. Bu planlamada hangi personelin rolü üstlendiği, yangına hangi ekipmanla müdahale edileceği, öncelikli tahliye durumu, nereye ta edileceği gibi hususlar tarumlanrnahdır. Yine yangın örneğinden devam edilirse bir yangın planlama itfaiye departmanı gibi konunun uzmanı olan kişi, kurum ve kuruluşlardan destek alınmalıdır. Kısa başarılı bir yangın risk yönetiminde: Riskin tanımlanması Önceden belirlenen rollerin (sorumluların) tanımlanarak periyodik uygulamalar yapılması Gözden geçirme aktiviteleri Risk değerlendirmesinden sonra yangın güvenliğinin sağlanması gereklidir. Şekil 4. Beylerbeyi Sarayı personeline yönelik yangın tatbikatı (2011) 3. Risk Yönetimi Aşamaları Başlıca tehlikelerin belirlenmesi, risk analizi ve risk değerlendirilmesi adımlarından oluşur. Bu tanı "'- irdeleyecek olursak; Tehlikelerin Belirlenmesi: Kültürel mirasın bozulmasına etki eden faktörlerin (çevresel, biyolojik, insan kaynaklı, doğal a _ kaynaklı vb.) listesi. Koruma tedbirlerinin listesi Mevcut tedbirlerin listesi. Kontrol raporlarının incelenmesi Uzman görüşlerinden faydalanılması. Eser üzerinden ve bulunduğu ortamdan yapılan ölçüm çalışmaları Benzer ortamlardan elde edilen veriler. Risk analizi: Eser üzerinde meydana gelen değişim süreçlerinin incelenmesi (müdahaleler, yıkılma, tahribat vb. ve bu amaçla oluşturulan haritalar 1. derece form vumuşemesı Dbitkilenme kara yosunu siyah kabuk Dyüzey kaybı ( <Scm) Şekil 5. Beylerbeyi Sarayı kuzey cephesine ait hasar analizi paftası ve lejandı. 298

5 CULTURAl HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul Eserin bozulması sürecini hızlandıran parametrelerle ilgili risk haritaları Malzeme tespit haritaları Potansiyel tehlikelere ait tahminler (Bu risklerin esere, çevreye ve insanlara olan etkisi/şiddeti) k Değerlendirmesi: Tespit edilen risklerle ilgili periyodik önceliklendirme çalışmaları yardımıyla riski n değerlendirilerek, en doğru risk tanımı ve çözüme odaklanmak En doğru adımları içeren kararın verilerek, stratejiler geliştirilmesi Risk maruziyetini en aza indirecek kontrol tedbirlerinin uygulanması Standartların revizyonu iletişim Denetim Bakım Tekrar gözden geçirmedir. uradan da anlaşılacağı üzere risk yönetimi analiz ve karar verme döngüsünü sağlayarak, riski mınımıze edecek en uygun kararın verilmesinde yardımcı olur. Risklerin değerlendirilmesinde kantitatif analizler sonucu değer atanan risklere göre bir önceliklendirme yapılır. Yüksek risklerde esere hemen müdahale edilmesi gerektiren, orta öncelikli risklerde acil eylem planları geliştirilmeli, düşük öncelikli riskler ise eriyodik olarak izlenerek kontrol altında tutulmalıdır. Önceliklerin belirlenmesinde en basit kantitatif etot, olasılık ve şiddet yardımıyla 3 grup Yüksek (Kabul edilemez), Orta (Önlem le kabul edilebilir) ve Düşük abul edilebilir) riski n tanımlanmasıdır: Etkinin Şiddeti Olasılık Ağır hasar Kritik Önemli Önemsiz YÜKSEK YÜKSEK YÜKSEK ORTA Sık Kabul edilemez Kabul edilemez Kabul edilemez Önemle kabul YÜKSEK YÜKSEK ORTA ORTA Büyük Kabul edilemez Kabul edilemez Önemle kabul Önemle kabul YÜKSEK ORTA ORTA DÜŞÜK Arada Bir Kabul edilemez Önemle kabul Önemle kabul Kabul edilebilir ORTA ORTA DÜŞÜK DÜŞÜK Nadiren Önemle kabul Önemle kabul Kabul edilebilir Kabul edilebilir ORTA DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK Çok Düşük Önemle kabul Kabul edilebilir Kabul edilebilir Kabul edilebilir DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK DÜŞÜK ihtimal Dışı Kabul edilebilir Kabul edilebilir Kabul edilebilir Kabul edilebilir Tablo 1: Risk Değerlendirme Tablosu Şiddet Puanlama Kategorileri: Eserin yıkılma yada ağır hasara uğrama ihtimali Eserde önemli hasar ya da yüzey kayıpları Minör hasarlar (çatlama, gevşeme, renk değişimi, mikrobiyolojik oluşumlar vb. hasarlar) Konservatörler tarafından hızla müdahale edilerek iyileştirilecek önemsiz hasarlar Olasılık Puanlama Kategorileri: Sık sık olması muhtemelolup devamlı yaşanmakta / Her hafta - ük: Olması kuvvetle muhtemelolup sık vaşarur.z Her ay da bir: Bazen meydana gelip, birkaç kere vaşarur.,' Her yıl iren: Muhtemel değil, ama olma olasılığı bulunmaktadır.! Her bir kaç yıl Düşük: Muhtemel değil, ama olması beklenir. / Her on yıl imal Dışı: Olması muhtemel değil ama olma ihtimali göz ardı edilmemelidir. / Hiç bir zaman asılık ve Etki değerlerinin çarpımı ile elde edilen değer risk değeridir. Bu aşamadan sonra kontrol ve risk azaltıcı faaliyetlerin tanımlaması yapılmalı ve sorumlular belirlenmelidir. Olursa Ne Olur? Analizi, Hata -rleri, Etkileri ve Kritiklik Analizi, Hata Ağacı Analizi, Pareto Analizi, Beyin Fırtınası, Olay Ağacı Analizi, 299

6 CULTURAL HERITAGE PROTECTION IN TIMES OF RISK: Challenges and Opportunities. istanbul Neden - Sonuç Analizi, Analitik Hiyerarşi Analizi gibi pek çok risk değerlendirme metodu bulunmaktadır. Gerçekçi sonuç istenilen bir risk analizinde, sadece risk seviyesi değil, oluşabilecek hatanın türü de değerlendirilmelidir. Olası Hata Türleri ve Etkileri Analizinde (FMEA=Failure Mode Effect Analysis) olasılık ve şiddetin yanında riski n belirlenebilirliği (fark edilebilirliği) faktörü de ilave edilerek Risk Öncelik Göstergesi (RÖG) hesaplanmakta, periyodik risk azaltma faaliyetleriyle RÖG'ün tolere edilen sınırlara çekilmesi hedeflenmektedir. Bu yöntemlerden sadece biri değil bir kaçının bir arada kullanılmasıyla eseri tehdit eden birincil öncelikli risklerin tespiti sağlanmalıdır. 4.Sonuç Gerek yurtiçi ve gerekse yurtdışındaki müzelerde risk önleyici tedbirler kapsamında yapı ve objeleri tehdit edebilecek fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenler göz önünde bulundurularak, tüm risklerin azaltılması ve en aza indirilebilmesi için gereken önlemleri içeren analiz çalışmaları yapılmaktadır. Müzelerde herhangi bir afet olduktan sonra değil afet olmadan önce yapılacak bu risk analiz çalışmaları, korumada alınacak tedbirler için gereken sürecin hızlandırılmasına katkı sağlayacaktır. Risk analiz çalışmalarının tüm ülke ölçeğinde yaygınlaştırılarak geliştirilmesi kültürel mirasın korunma bilincini daha üst seviyelere taşıyacaktır. Risk planlamasında sorumluların tanımlanarak kontrol ve izleme faaliyetlerinin periyodik devam etmesi sağlanmalıdır. Planlamalar, stratejik seviyelerden operasyonel seviyelere çıkarılmalıdır. Risk analizlerinde pek çok verinin işlenmesi ve analiz edilmesi gerektiğinden Coğrafi bilgi sitemi veya değişik analiz yazılımlarından faydalanılması zaman ve hız açısından önem arz etmektedir. Bu analiz yöntemleriyle elde edilecek risk haritaları karar vericilerin karar alma sürecine çok katkılar sağlayacaktır. Kaynakça Akın, B "Hata Türü ve Etkileri Analizi", Bilim Teknik Yayınevi, istanbul Avustralya Ne South Wales Acil Risk Yönetim Sistemi (ERM) Ceylan, H. ve Başhelvacı, V Risk Değerlendirme Tablosu Yöntemi ile Risk Analizi: Bir Uygulama- International Journal of Engineering Research and Development, Vo1.3, NO.2 Kuzucuoğlu, A istanbul Beylerbeyi Sarayında Risk analizleri ve Koruyucu Tedbir Önerileri, istanbul Üniversitesi, Doktora Tezi Menegazzi, C Specificities Of Disaster Risk Management Of Movable Heritage International Workshop On Disaster Risk Reduction At World Heritage Properties Proceedings Waller, R "Cultural Property Risk Analysis Model: Development and Application to Preventive Conservation at the Canadian Museum of Nature", Goteburg University, Doktora Tezi 300