Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 68, Nisan 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 68, Nisan 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. İlknur ACAR ATA Selçuk Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi-Mimarlık Bölümü. ilknuracar1@gmail.com Doç. Dr. Mehmet Emin BAŞAR Selçuk Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi-Mimarlık Bölümü. mebasar@selcuk.edu.tr GELENEKSEL DOKUDA SOSYAL YAŞAMIN ŞEKİLLENDİRDİĞİ KENTSEL VE MİMARİ DEĞERLER Öz İnsan ilişkileri aile, akrabalık, komşuluk, mahalle olarak büyüyen sosyal çemberlerin içinde aidiyet, yardımlaşma, mahremiyet, sevgi, saygı çerçevesinde gelişmektedir. Barınma ihtiyacı insanın sosyal ilişkilerinin gelişmesiyle kente ve mimariye ait paylaşılan, eğlenilen, birlikte üretim yapılan birçok alanı ve donatıyı ortaya çıkarmaktadır. Sosyal yaşam mimari ve kentsel ölçekte mekanların ve donatıların şekillenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Geleneksel dokuda sosyal yaşam ihtiyaçları beraberinde mimari ve kentsel çözümleri getirmiştir. Bu dokularda zamanla gelişme gösteren kentsel ve mimari çözümler günümüzde mimarların ve şehir bölge planlamacıların örnek aldığı doğru değerler haline gelmiştir. Geleneksel dokular bulundukları coğrafyaya göre kendiliğinden gelişen organik bir yapıya sahip olsa da insan ilişkileri temelli yapısı ortak değerlere sahiptir. Bu bağlamda birçok akademik çalışma ve analiz vardır; fakat sosyal açıdan bakıldığında ortaya mimari ve kentsel ortak bir tablo konulabilir mi bu irdelenmelidir. Bu çalışmada amaçlanan sosyal yaşam perspektifinden ele alınan geleneksel dokuların mimari ve kentsel ortak değerlerinin örnekler üzerinden ortaya konulmasıdır. Anahtar kelimeler: Geleneksel doku, sosyal yaşam, mimari ve kentsel değerler

2 URBAN AND ARCHITECTURAL VALUES SHAPED BY SOCIAL LIFE IN TRADITIONAL URBAN FABRIC Abstract Human relationships develop within the social circles that grow as family, kinship, neighborhood in terms of belonging, cooperation, privacy, love and respect. The need for shelter brings many spaces and equipments that are shared, amused, coproduced by the city and the architecture, with the development of human social relations. Social life has an important influence on the shaping of spaces and equipments in architecture and urban scale. The needs of the social life brought together architectural and urban solutions in traditional urban fabric. Urban and architectural solutions that have evolved over time in these urban fabrics have become the right values that architects and city district planners have taken as examples. Although traditional urban fabrics have an organic structure which develops spontaneously according to the geographical region, they have common values based on human relations. There are many academic studies and analyzes in this context; but from a social point of view it can be argued that a common architectural and urban picture can be put in place. The aim of this study is to show the common architectural and urban values of the traditional textures, which are taken from the social life perspective through examples. 398 Keywords: Traditional urban fabric, social life, architectural and urban values 1. Giriş Sosyal bir varlık olan insanın doğduğu andan itibaren hayatta kalabilmek için diğer insanlara ihtiyacı vardır. Aile birimi ile başlayıp akrabalık, arkadaşlık, komşuluk ve mahalle sakinlerine doğru büyüyen sosyal ağ doğrultusunda barınmak, birlikte vakit geçirmek, yardımlaşmak için mekanlar ve donatılar ortaya çıkmıştır. İnsan ilişkilerini şekillendiren saygı, sevgi, paylaşım, aidiyet, mahremiyet kavramları temelli gelişen değerler sadece manevi verilerle ölçülebilir nitelikte değildir. Günümüzde insanların, eski geleneksel yerleşimlere yönelmeleri buralarda vakit geçirme istekleri aslında manevi ihtiyaç ve özlemlerinin bir yansımasıdır. Bu çalışmada geleneksel dokulardaki sosyal yaşamın mimari ve kentsel değerlerin oluşmasındaki etkileri, çözüm yaklaşımları ve örnekleri ele alınmaktadır. Konuya yönelik yurdumuzdan farklı coğrafya, iklim, topoğrafya özelliğine sahip seçilmiş örnekler, geleneksel dokuların sosyal alana yönelik ortak mimari ve kentsel değerlere sahip olduğunu göstermektedir. Çalışmanın birinci bölümünde geleneksel dokuya dair açıklamalarla birlikte dokuyu oluşturan etmenlerden bir anlatımı yapılmaktadır. İkinci ve üçüncü bölüm sosyal yaşamın geleneksel doku üzerinde kentsel ve mimari ölçekte etkileri örnekler üzerinden ele alınmakta, bunlara dair tespitler yapılmaktadır. Son bölümde ise geleneksel dokularda devam ettirilmiş ve ettirilmekte olan sosyal yaşamın yeni tasarlanan kentsel alanlara ve yapılara yansıması gerekliliği konusunda durulmuştur.

3 1.1. Geleneksel Doku Gelenek kelimesinin anlamı bilmek aslında geleneksel dokuyu oluşturan temeldeki etmenlerini ve bir araya geliş şekillerini daha rahat kavramımızı sağlayabilir. Gelenek kelimesi Türk Dil Kurumu tarafından bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane olarak tanımlanmıştır. Geleneksel olan kavramlar bu anlamda tecrübe edilmiş geçmişte doğruluğu sınanmış nesilden nesile aktarılmış değerlerdir. Geleneksel doku kavramı ise zaman içinde oluşturulmuş, uzun süre denenmiş, doğaya, insan yaşantısına, belirli kente ve sosyal çevreye uygun hale getirilmiş, yapısal elemanlarda yöresel kaynakların kullanıldığı, mimarsız tasarlanmış yapılar ve onların açık mekânları topluluğudur (Sargın, 2009). Geleneksel dokuyu öncelikle barınma ihtiyacını karşılayan konutlar, daha sonrasında ticaret, din, eğitim, yönetim ihtiyacına cevap veren kamusal alanlar meydana getirmektedir. Belli bir imar ve sınırlandırma olmaksızın, yörenin topoğrafyasına, iklim koşullarına uygun şekillenmiş geleneksel doku örnekleri, orada yaşayan insanların sosyo-ekonomik, kültürel durumlarından, inanışlarından, alışkanlıklarından etkilenerek meydana gelmiştir. Selçuklu döneminden şekillenen ve Osmanlı döneminde olgunlaşan geleneksel şehir dokusunun mahalle düzeyinde sıkı bir bağlantısı vardır. Mahalleler arasında küçük mescitler, mescit yanında hazireleri ile bazen çıkmaz sokaklar ve küçük mezarlıklar yer alıyordu (Acun, 2018).Karakaş (1998), geleneksel dokuda yapının bulunduğu parsele nasıl yerleşeceğini etkileyen faktörleri güneş, yapı-sokak ilişkisi, giriş-bahçe kullanımı, eğim, mahremiyet olarak belirtmiştir. Anadolu daki kentlerde genellikle kent merkezinde kalan eski geleneksel yerleşmeler çalışmamızda yer alan Safranbolu, Cumalıkızık, Bolu gibi örneklerde olduğu gibi varlıklarını bugüne dek sürdürebilmişlerdir. Bu örneklerde ortaya konan mimari ve kentsel öğeler yöreden yöreye değişen isim ve malzeme farklılıklarına rağmen aynı işlevleri yerine getirmektedir. 1. Geleneksel Dokuda Sosyal Yaşamın Kentsel Ölçekte Etkileri Sosyal yaşamın yerleşimde analizi kent ölçeğinde mahalle ve sokak kavramlarından insan ölçeğinde kentsel donatılara kadar uzanmaktadır. Bu bölümde geleneksel dokuda yerleşim, sokak dokusu ve kentsel donatıların şekillenmesi sosyal yaşamla ilişkilendirilerek irdelenmekte, bu bağlamdaki örnekler ortaya çıkışı ve gerekçeleri ile ortaya konulmaktadır Yerleşim Ölçeğinde Etkileri Belli bir yerleşim şemasına sahip olmayan, kendiliğinden gelişen geleneksel doku, plansız gelişimine rağmen tasarlanmış birçok öğeyi barındırmaktadır. Yapılan araştırmalarla, geleneksel Türk evlerinin üzerine oturtuldukları parselin özelliklerine bağlı olarak biçimlendikleri görülmüştür (Sedad Hakkı Eldem, 1968). Parsel şekline göre şekillenen konutların saçaklarının gölgesinde biçimlenen dar sokaklar, küçük ölçekli konutların oluşturduğu mahalleler ve toplanma alanları olan çeşme önleri, çıkmaz sokaklar geleneksel doku yerleşiminin temel düzeninin öğelerindendir (Tablo 1).Yerleşim şeması belli bir hiyerarşiyle çıkmaz sokaklar, sokaklara, sokaklarda mahallede camilere yönelir. Bu yerleşim düzeni aslında insanın sosyal ilişki ve ihtiyaçlarına yönelik kentsel ve mimari çözümlerin bütününden meydana gelmiştir. 399

4 Foto 1. Taşkent yerleşim dokusu, Konya (Mehmet Emin Başar ın Foto 2. Cumalıkızık yerleşim dokusu, Bursa [URL1] 400 Foto 3. Ermenek yerleşim dokusu (Mehmet Emin Başar ın Foto 4. Bolu Göynük (Mehmet Emin Başar ın Tablo 1. Geleneksel doku yerleşim ve sokak dokusu örnekleri Dar sokak yapısına sahip geleneksel dokuda, komşunun mahremiyetine, haklarına saygıdan dolayı evlerin konumlanmaları mevcut olan yapının güneşini, rüzgarını ve manzarasını kesmeyecek şekilde oluşmuştur. Eski Türk evlerinde eğimli arazilerde manzaraya yönelmenin, genellikle arazinin alçaldığı, geniş görüş alanının olduğu yönde olduğu söylenmektedir (Sözen & Eruzun, 1992). Ayrıca eğimli arazilere yerleşmiş olan bu dokularda Mardin, Taşkent örneklerinde olduğu gibi kademeli planlama nedeniyle alt kotta kalan konutun çatısı üst kotta kalan konutun terası olabilmektedir (Tablo 2). Aslında alt kotta bulunan konutun çatısı sosyal ve kültürel anlamda aktif olarak kullanılan (yazın sıcakta oturma sohbet etme, kışlık erzak hazırlama alanı) iki konutun kullanım alanlarının kesiştiği ve farklı ailelerin birlikte kullandıkları sosyal alanlarıdır.

5 Foto 5.Taşkent-Konya (Mehmet Emin Başar ın Foto 6. Mardin geleneksel doku [URL2] Tablo 2. Eğime uygun yerleşmiş, farklı kişilerin mülkiyeti altındaki konutlarda ortak kullanım alanı olarak düz damların sosyal alan değeri Geleneksel dokuda akrabaların bir arada yaşama isteği ve birbirine duyulan güven yardımlaşma kültürü öncelikle konutların birbirine yakın olmasına, sonrasında mahremiyet kavramının tüm mahalleye dönük bir alana yayılmasına neden olmaktadır. Kuban (1968) a göre mahalle Türk şehrinde sadece fizikî olarak tanımlanabilecek bir ünitesi olmaktan fazla bir şeydi ve şehirde sosyal dayanışma, ancak mahalle sınırları içinde, ferde intikal eden bir nitelik taşıyordu. Sosyal çevrenin bir başka halkasını oluşturan mahallede komşuluğu, O. Bozkurt (1961) sadece bir ikametgâh yapıları grubu değil bir kompozisyon bir bütün olarak tanımlamakta ve bu kompozisyona şahsiyete, bütünlüğe, beraberliğe, iştirake bu ikametgâh yapıları içinde yaşayan ve yaşayacak olan aileler dahil olduğunu belirtmektedir. Akrabalık aynı zamanda komşuluk ilişkileri ile güçlenmekte bu durum yerleşimde evlerin birbirine yakın konumlanmalarına, avlu gibi ortak vakit geçirilen alanların tanımlanmasına yansımaktadır (Şekil 1). 401

6 Şekil 1. Niğde Kale ve Çevresi geleneksel doku yerleşiminde avlu yapı ilişkileri (Özbek, 2010) Yapı olarak sadece tek üniteden oluşan konutun görüldüğü dönemlerde birkaç konut arasında oluşturulan avlular yerleşik düzene geçilmesinden sonra artan yapısal çeşitlilik ile dini, sosyal ve kamusal yapıların bünyelerine de taşınmış, içinde yer aldığı yapının iç mekan aktivitelerini kapalı mekanların uzantıları olan avlulara-açık mekanlara da taşımışlardır (Ekim, 2012).Genellikle avlu etrafı mahremiyet kaygısıyla sağır duvarlarla örülü olan geleneksel dokuda bu durum açık kapalı ve yarı açık kentsel mekanların sınıflandırılmasında avluyu geçiş alanı olarak tanımlamamıza neden olur. Duvarlarla örülü olan avlunun kapısı sokakla ilişkili olup, ayaküstü sohbetlerin gerçekleştiği sosyal alan, güvenlik için kontrol noktası niteliğindendir (Tablo 3). 402 Foto 7. Avluda yaşam, Tillo-Siirt (Mehmet Emin Başar ın Foto 8. Avlu, Niğde (İlknur Acar Ata nın

7 Foto 9. Avlu, Urfa (Mehmet Emin Başar ın Tablo 3. Geleneksel dokularda avlu Foto 10. Avlu, Niğde (İlknur Acar Ata nın Rapoport (2004) e göre avlulu konut yerleşimlerinin avlulu konutların en önemli getirisi sağladığı güvenlik ve mahremiyettir. Bu durum geleneksel konutlarda evin kültürel yaşam tarzının avluya yansımasının sebebidir (S. G. Bozkurt & Altınçekiç, 2013). Geleneksel yaşamda evde vaktinin büyük bir çoğunluğunu geçiren kadın için avlu, gündelik işlerini gerçekleştirdiği, komşularını ve misafirlerini ağırladığı, kış hazırlıklarını mahalledekilerle birlikte yardımlaşarak gerçekleştirdiği bir alan olmakla birlikte çocuklar için annenin denetiminde rekreasyon ve oyun alanı, ekili küçük bahçesiyle birlikte etkinlik mekanı olarak algılanmaktadır Sokak Dokusunda Etkileri Anadolu daki küçük şehirlere bakıldığında bu dokuları oluşturan öğelerden sokakların ve toplanma alanlarının insan ölçeğine uygun şekillendiği görülmektedir. Eski yerleşimler özellikle güvenlik kaygısı bir arada yaşamayı gerektirmiştir, bu durum birbiriyle iç içe konutlar ve bunların tanımladığı taş kaldırım döşeli dar sokakları meydana getirmiştir. Birbirine yakın olan konutların geniş saçakları altında beliren, bulundukları yörenin yaygın taş malzemesi ile kaplı geleneksel sokaklar insanların kendilerini güvende ve rahat hissettikleri alanlardır. Bu sokaklarda köşe parsellerde bulunan yapıların kenarları insanların ve o dönemde kullanılan at arabalarının kolay geçmesi için pahlanmıştır ki bu insanların birbirlerine karşı duyarlı olduğunun bir göstergesidir (Foto 26). Geleneksel yerleşimlerde ticari dokuların yoğunlaştığı alanlar genellikle erkeklerin; konutlar ve yakın çevresindeki sokaklar kadınların sosyalleştiği alanlardır (Tablo 4). 403

8 Foto 11. Geleneksel dokuda kapı önü sohbetleri (Mehmet Emin Başar ın Foto 12. Niğde Kale çevresi, 1938 (Yavuz Esen Arşivi nden) 404 Foto 13.Geleneksel dokuda sokak çocukların oyun alanı (Mehmet Emin Başar ın Tablo 4.Geleneksel dokuda sokakta yaşam Foto 14.Ermenek te sokakta kış hazırlıkları(mehmet Emin Başar ın Anadolu konutunun belirgin özelliklerinden biri mimari tip ile kent morfoloji ile arasında kurduğu ilişkidir, konut tipi aile büyüklüğü ile genişleme gösterir ve oluşan iç sokak da bir yarı kamusal mekana dönüşür, örneğin çıkmaz sokak gibi (Özbek, 2010). Çıkmaz sokaklar mahallenin birlikte vakit geçirdiği özel kullanım değerleri olan kentsel mekanlar olarak şekillenmiştir. Çıkmaz sokaklarda ve mahallenin organik olarak gelişen dar sokaklarında mahalle sakinleri gelen gideni takip edebilmekte, böylece güvenlik rahatlıkla sağlanmaktadır. Böylece bu alanlar çocukların oyun oynayabildiği, mahallelinin bir araya gelerek birlikte bazı işleri (erzak hazırlığı, halı yıkama) yapabildiği, insanların sürekli temas ve iletişimde kaldığı kentsel alanlardır (Tablo 4).

9 Foto 15.Mukaddes Çıkmazı, Çankırı (Hakkı Acun un Foto 16.Tahta minare Çıkmazı, Çankırı (Hakkı Acun un Tablo 5.Çıkmaz Sokak örnekleri Şekil 2.Bergama, Gazipaşa Mahallesi, Arifağa Çıkmazı, yapı adası içindeki evlere ulaşımı sağlayan çıkmaz sokak örneği (Sargın, 2009). Geleneksel dokuda yaya yaygın dolaşım ağının ispatı çıkmaz sokaklardır. Kentsel anlamda bir odak kesişme, toplanma alanı olan meydanlar sosyal kültürel anlamda insanların buluşma noktalarıdır. Yaya kullanımı ağırlıklı olan geleneksel dokularda meydanlar küçük ölçeklidir. Sokakların kesişme noktalarındaki genişlemelerin organize edilmesi ile oluşan bu meydanların temel öğeleri ulu ağaç, çeşme, cami-namazgâh-mescit ve pazar alanları ve sonraki dönemlerde kurguya eklemlenen kahvehanelerdir (Bilgiç, 2014) Kentsel Donatılarda Etkileri Geleneksel dokularda günümüzde birçok yerel yönetimin yapmak için uğraştığı kullanılan sosyal sokak kavramı insanların sosyalleşmesine uygun kentsel donatılarla sağlanmıştı. Eğimli arazilerde kot farkından dolayı ortaya çıkan sokak merdivenleri, geniş saçaklı konutları saçak altlarındaki sekiler, kapı önleri insanların kimi zaman sohbet ettiği, kimi zaman soluklandığı geleneksel dokudaki kentsel donatılardır. Kargı (2008) nın sağlıklı iletişimi, başkalarına destek olmayı ve geniş anlamda barışı kapsadığı söylediği komşuluğun geleneksel dokularda kentsel öğe olarak bir yansıması, evlerin altından yol geçmesidir. Konutun altından yol geçmesine izin verilmese idi, bu konuta yakın olan komşular ve diğer insanlar yapı adasını dolaşmak zorunda kalacaklardı. Siirt Tillo da Sabat, Konya Sille de Hanay, Urfa da Kabaltı örnekleri bu açıklamalara dair yöreye göre ismi değişen fakat aynı amaçla yapılmış kent elemanlarıdır. Bu yapıların örneklerine yurtdışında Makedonya Ohri de de rastlanılmaktadır (Tablo 7). 405

10 Foto 17. Merdivenli Sokak dokusu, Filibe evleri, Bulgaristan (Hakkı Acun un Foto 18. Safranbolu Sokakları,2009, (Hakkı Acun un Foto 20. Sokak dokusu, Göynük/Bolu (Mehmet Emin Başar ın Tablo 6.Yurtiçi ve Yurtdışı geleneksel sokak dokusu örnekleri 406 Foto 21.Kabaltı örneği, Urfa(Mehmet Emin Başar ın Foto 22.Ohri Makedonya, 2006, (Hakkı Acun un Foto 23.Sabat örneği, Siirt (Mehmet Emin Başar ın Tablo 7.Yurtiçinden ve yurtdışından geleneksel dokuda konut altından yaya geçişini sağlayan geçitler Anadolu kentlerinde eski yerleşimlerde çeşmelerin kent kimliği açısından önemi daha büyüktür. Değişik mekanlarda bulunan çeşmeler ya ilk konumlandırılacağı zaman bir amaç düşünülerek yapılmış ya da yapıldıkları yerde daha sonra bir anlam kazanmışlardır (Özer, 2008). Anadolu şehrinde planlanmış bir meydan yok sayılabilir ve açıklıklar, mescidin ve çeşmenin etrafında veya pazarlarda olur (Kuban, 1968). Çeşmeler insanların bir araya geldiği sohbet ettiği toplanma merkezleri haline gelmiştir (Tablo 7). Özellikle kadınların ve çocukların önlerinde vakit geçirdikleri çeşmeler geleneksel doku içerisinde planlı olarak tercih edilen bir

11 yerde olmasa da zamanla çevresine sosyal alanlar eklemektedir. Özer (2008), ayrıca çeşmeler kentsel donatı öğesi olarak çıkmaz sokakların başına yapılmış olduğu ve bu yolun bir çıkışının olmadığı yerlerde trafik levhaları gibi kullanıldığını belirtmiştir (Tablo 7). Foto 24. Geleneksel dokuda çeşme örneği, Safranbolu (Aysun Mutlu nun Foto 25.Bulunduğu geleneksel dokuya uyumlu çeşme örneği, Sille-Konya (Mehmet Emin Başar ın Tablo 8.Yurtiçi çeşme örnekleri Kentsel donatılar geçmişe ve geleceğe yönelik kent insanının yaşam şekli, kültür, inancı, sosyo-ekonomik durumuna yönelik bilgiler vermektedir. Bu anlamda Acun (2014) un Türk Kültüründe Taşlar adlı eserinde ele aldığı birçok taş kullanım değerleriyle birer kent mobilyası niteliğindedir. 407 Foto 26.Erzurum dan bir konutun köşe pahlaması ve altındaki binek taşı (Hakkı Acun un Foto 27.Edirne Selimiye Camii dış avlu kuzeydoğu köşesindeki sadaka taşı (Hakkı Acun un

12 Foto 28. Çivitçioğlu Medresesi yanındaki sokakta dinlenme (hamal) taşı, Çankırı (A. Can ın Foto 29. Kâtipzâde Mesciti yitik yeri, İzmir (Hakkı Acun un Tablo 9. Geleneksel dokuda yardım amaçlı taşlar Acun (2014) un yardım amaçlı taşlar kategorisinde ele aldığı Binek (Konak) Taşı, Dinlenme (Hamal) Taşı, Sadaka Taşı, Yitik Taşı, Yemek Taşı ve Yemek Dolabı, Misafir Taşı yurtiçinde ve yurtdışında örnekleriyle ele almıştır. Bu taşlar sosyal yaşamın gerektirdiği yardımlaşmanın karşısındakini utandırmadan yapılmasını sağlayan, yaşlı ve çocukların gücü yetmeyenlerin arabalara binmesini kolaylaştıran, dışardan gelen misafirin kapı kapı yer aramasından ziyade misafirperverliği sokaktan itibaren gösteren, hali vakti yerindeyse yemek bırakıp ihtiyaç sahibini doyuran ve çalışan insanın soluklandığı yerleri belirten kültürün şekillendirdiği geleneksel yaşamda donatı öğeleridir (Tablo 9) Geleneksel Dokuda Sosyal Yaşamın Mimari Ölçekte Etkileri 3.1. Vaziyet-Plan Ölçeğinde Etkileri Kuban (1976),Türk Evi ni geleneksel Türk ailesinin yaşam kültürü ve törelerine uygun şekil ve plan özelliklerini gösteren asırlarca Türk insanının gereksinimlerine cevap vermiş bir konut tipi olarak tanımlamaktadır. Geleneksel dokudaki Türk evleri dönemin kapalı, katı ve şematik Avrupa evinden daha üstün niteliklerde olup; organik, yarı açık ve açık mekanlarıyla dış dünya ve manzara ile devamlı ilişkidedirler ve dış dünya ile ilişki sağlayan birçok eleman plan düzleminde, konutun yerleşiminde görülmektedir. Vaziyette ve planda sosyal alana dahil olan ilk öğe avlu olup, cumbalar, çıkmalar diğer unsurlardır (Günay, 1998). Anadolu da, özellikle kırsal yörelerdeki geleneksel konutlar incelendiğinde, bunların, birinden diğerine geçişin olmadığı, her birinin buluşma ve çalışma alanı olan hayat ya da sofaya açılan bağımsız yapılar olduğu görülmektedir (Arel, 1999). Hayat ve sofa plan düzleminde yapıda tüm ailenin birlikte vakit geçirdiği, misafirlerin ilk karşılandığı alandır.

13 Şekil 3.Sedat Hakkı Eldem ( 1984) e göre Türk Evi plan tipleri(çizim N. Özhan) Konut çevresi, kavramsal açıdan hem konutu, hem de komşuluk ve toplumsal çevreyi içeren bir olgudur ve kişinin çevresindeki karmaşık dünyası ile sosyal ve fiziksel ilişkisi olarak tanımlanmaktadır (Şensoy & Karadağı, 2012). Bu tanımlamaya uygun olarak geleneksel konutlardaki mimari cephe öğelerinden birisi olmakla birlikte cm aralığındaki saçaklar, komşuluk ilişkilerinde karşılaşıldığında sohbet edilen veya sıcak günlerde mahalledekilerin oturduğu vakit geçirdiği sosyal etkileşimin sağlandığı mekanlardır. Saçaklar sadece konut için değil dar sokaklarda insanları yağmurdan ve sıcaktan koruyan kentsel bir eleman haline gelmiştir. Yağmurlu bölgelerdeki geleneksel dokularda birbirine iyice yakın olan konutlardaki cumba altları da bu görevi görmektedir (Tablo 10). 409 Şekil 4.Çıkmalar-Galeçnik Köy evleri, Makedonya (Evren, 1957) Foto 30. Taş konsol çıkmalar, Urfa (Mehmet Emin Başar ın Tablo 10.Geleneksel dokudaki yapılardan farklı malzemelerde cumbalı, çıkmalı yapıların cepheleri

14 Geleneksel Türk konutunun üst katı Asıl kat olarak tanımlayan Eldem e göre, en eski örneklerden başlayarak belli bir plan düzenine sahip olduğu görülen asıl kata (yaşama katına) karşılık, zemin kat organizasyonunun parsel durumuna uygun, daha organik bir yapıda olduğu, mekanların daha rastlantısal bir araya geldiği, ahır, odunluk, samanlık, depo gibi servis işlevlerini barındığı görülür. Ailenin birlikte vakit geçirdiği, yeme-içme, yatma, misafir ağırlama eylemlerinin hepsi avluda ya da üst katta gerçekleşir. Her konutun misafir için bir başodası ya da bu amaca hizmet edecek daha özenli bir odası bulunmaktadır Cephe Özellikleri Üzerinde Etkileri Geçmişe ait sosyal ve kültürel yaşantının bir aynası olan geleneksel konutlar, toplumsal yaşama alanı olan sokağa karşı tavırlarını giriş cepheleri üzerinde sergilemektedir (Kamarlı, 2008).Eski kent dokularındaki konutların cepheleri mahremiyet, komşuya saygı, inanç, kültür ve iletişim temelinde şekillenmiştir. Türk evinde çıkmalar ve cumbalar cephe karakteristiğinde önemli öğelerdendir. Konutlardaki insanları, sağladığı gölge ile güneşten ve ya yağmurdan koruyan cumbalar kadınların sokakta oynayan çocuklarını gözetlemelerine imkân verecek şekilde evlerin bir uzantısı olan açık mekanlardır (Cansever, 1994). 410 Şekil 5.Türk Evi nin yapısal ögeleri (Arseven)

15 Foto 31. Parsele göre yerleşmiş olan konutta çıkmalar, Kastamonu (Mehmet Emin Başar ın Tablo 11. Geleneksel konutlardan cepheler Foto 32. Geleneksel konutlarda çıkmalar, Beyşehir (Mehmet Emin Başar ın Geleneksel konutlar incelendiğinde alt kat fonksiyon olarak samanlık, ahır veya servis girişine ayrılmakta ve buna bağlı olarak güvenlik, mahremiyet kaygısı ile komşuyu rahatsız etmemek amacıyla zemin kat cephesi sağır, komşuya bakan cephe yüksek ve penceresiz yapılmıştır. Eğer komşu cepheye pencere açmak zorunda kalınırsa pencerenin alt bölümünü aynı kaygılardan dolayı kafesli tasarlamışlardır (Tablo 11). Sosyal yaşamda komşuluk aynı zamanda bireylerin kendi aralarında ve yaşadıkları çevrede bir güven ortamı yaratması anlamı taşır (Ardahan, 2013). Bu amaca uygun olarak yüksekte bulunan bu pencerelerden sokağa giren çıkanlar takip edilebilerek mahalle güvenliği de sağlanmış olmaktadır Mimari Donatılarda Etkileri Geleneksel dokuda evlerdeki mimari donatıları aile yaşantısına cevap vermek için, inanç, sosyo-kültürel faktörlere bağlı olarak şekillenmiştir. Yurdumuzda faklı yörelere ve iklim tiplerine göre isim değişiklikleri olsa da mimari donatılar kullanım amaçlarında dil birliklerine sahiptir. Eski bir taş konak altındaki sekide oturma isteği geçmişte burada insanların paylaşımlarının anlatılması sosyal bir verinin somut nitelikte mimari donatı örneğidir. Konutlarda odalarda ve avluda kurulu sedirler, insanların oturma birlikte vakit geçirme, karşılıklı sohbet ettikleri donatılar olmakla birlikte, farklı odalarda kimi zaman ocak başında, kimi zaman avluda toplanılan alanda kullanılan elemandır (Tablo 12).

16 Foto 33.Seki ve sedir kullanımı, Burdur (Mehmet Emin Başar ın Foto 34.Sofada sedir örneği, Göynük/Bolu (Mehmet Emin Başar ın Tablo 12. Farklı yörelerden sofa ve sedir örnekleri Foto 35.Odanın 3 tarafını çevreleyen sedir kullanımı, Niğde, (İlknur Acar Ata nın Türk evinde fazlaca ışık almayı sağlayan pencereler, aynı zamanda konutun dışarı ile iletişimini güçlendiren bir niteliğe sahiptir. Mahallede yüksekte bulunan pencerelerden birbirine komşu olanlar sohbet ederler, ayrıca kim geldi penceresi gibi pencere çeşitleri de mahremiyete bağlı gelişen bir fonksiyona sahiptir (Foto 37). Bektaş (1996) Türk Evi ni anlatan kitabında çalışmasında kim geldi pencerelerini Kapıya geleni görünmeden görmek İkiyüzlülük değil Saygısız durumlara düşmemek amaçlarıyla yapıldığını ifade etmiştir. Mahremiyet gereksiniminin sonucu olarak ortaya çıkan bir diğer önemli tasarımda eve gelen erkek misafirlere yapılacak olan ikramın mahremiyet kuralları içerisinde gerçekleştirilmesine olanak tanıyan döner dolaplardır (Tablo 13). Bir merkez etrafında dönebilen raf sistemi iki taraftan kapaklı bir dolap içerisindedir. Bu sayede evin hanımı hazırladığı ikramı bir taraftan rafa koyar ve çevirir. Diğer odadaki ev sahibi ise bu ikramı alır ve misafirlere servis eder (Yıldırım & Hidayetoğlu). 412 Foto 36.Biri kadın diğeri erkek kullanımı için kapı tokmakları, Cumalıkızık [URL3] Foto 37.Kim geldi penceresi, (Mehmet Emin Başar ın

17 Foto 38.Yemek dolabı, Kastamonu (Mehmet Emin Başar ın Foto 39.Haremlik ile selamlık arasında dini inanış ve kültürle şekillenen sosyal yaşamın yansıması olan yemek dolabı örneği, Urfa (Mehmet Emin Başar ın Tablo 13. Konutlardan pencere, yemek dolabı örnekleri Geleneksel Türk evlerinin şekillenmesinde önemli yeri olan mahremiyet anlayışının anlam kazandığı bir diğer aksesuar ise kapı tokmaklarıdır. Eski Türk evlerinde giriş kapısında iki tane (bazı örneklerde 3 tane) tokmak bulunmaktadır, büyük olan tok ses çıkarıp erkeğin geldiğini, küçük olan ise kadının geldiğini göstermektedir (Foto 36). Bu da ev halkının gelenin kadın mı yoksa erkek mi olduğunun bilinip ona göre hazırlanmasını sağlayan bir iletişim aracı niteliğindeydi SONUÇ Geçmişte ortaya konulan ince düşünülmüş yıllarca insanların ihtiyaçlarını karşılayan kentsel ve mimari çözümler, bugünün kentlerinin ve mimarisinin sırtını dönemeyeceği kadar iyi tasarlanmış, yıllarca deneyimlenmiştir. İncelenen geleneksel doku örneklerinde farklı özelliklere sahip yerleşimlerinde konutların birbirine yakınlığı, dar yollar, toplu vakit geçirmeye yönelik alanların oluşumu aslında bu dokularda ortak bir kentsel dilin varlığını ortaya koymaktadır. Geleneksel dokuları oluşturan konutların konumlanmalarından, çıkmaz sokaklara, sokakta bulunan kentsel donatı niteliğindeki yardımlaşma odaklı taşlara, avlulardan, sofalara; cephede çıkmalardan cumbalara tüm öğeler geçmişin sosyal ve kültürel yaşamının somut nitelikte günümüze kadar gelebilmiş tanıklarıdır. Koruma amaçlı imar planları yapılırken geleneksel dokularda yer alan kent mobilyaları, yerleşim dokusuna özgü çözümler olduğu gibi korunmalıdır. Çalışma boyunca ele alınan sosyal yaşama ve birlikte yaşama kültürüne hassas bir şekilde eğilen geleneksel doku örneklerinin bir kısmı bu anlamda koruma altına alınmıştır. Bu değerleri yaşatmak için günümüz yapılarına sokaklarına uygulamalı, sosyal anlamda zayıflamaya meyilli ortamlar tasarlanmamalıdır. Bu dokuları oluşturan yerleşim karakteri, sokak dokusu, kentsel donatılar, yapılar, yapılara ait özel mimari donatılar korunurken sosyal yaşam ile olan bağlarının tarih içinde sürekliliği sağlanmalı yaşatılarak korunmalıdır.

18 KAYNAKLAR Acun, Hakkı. (2014). Türk Kültüründe Taşlar. Ankara. Acun, Hakkı. (2018). Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri. Ankara. Ardahan, Faik. (2013). Komşuluk, farklılığa hoşgörü ve yaşam doyumu arasındaki ilişki, ilişkinin güçlendirilmesinde rekreatif etkinliklerin önemi. International Journal of Human Sciences, 10(1). Arel, Ayda. (1999). Anadolu da geleneksel Konut Kültürel Etmenler. Paper presented at the Dördüncü Türk Kültürü Kongresi 1. Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi (pp. 572). 1983: MEB Yayınları. Bektaş, Cengİz. (1996). Türk Evi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Bilgiç, Didem Erten. (2014). Kent Meydanı Kavramının Değişen Anlami ve İzmit Üçyol Meydan Uygulaması. NWSA-Social Sciences, 9, Bozkurt, Orhan. (1961). Komşuluk İkametgahın Yakın Çevresi. İstanbul: Teknik Üniversite Matbaası Bozkurt, S. Gülçin, & Altınçekiç, Hakan. (2013). Anadolu da Geleneksel Konut ve Avluların Özellikleri ile Tarihsel Gelişiminin Safranbolu Evleri Örneğinde İrdelenmesi. Journal of the Faculty of Forestry, Istanbul University 2013, 63(1), Cansever, Turgut. (1994). Ev ve Şehir Üzerine Düşünceler. İstanbul: İnsan Yayınları. Ekim, Eda. (2012). Türk Evinde Yaşam Alanı: Avlu. (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi. Eldem, Sedad Hakkı. (1968). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayınları. Eldem, Sedat Hakkı. ( 1984). Türk Evi I. TAÇ Vakfı Dergisi, 7, 17-19, 29, 58, 59, 60, 62-63, 65, 66, 231. Evren, Mesut. (1957). Türk Evi'nde Çıkma. (Doçentlik Çalışması), İstanbul Teknik Üniversitesi. Günay, Reha. (1998). Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası. Kamarlı, Elvan. (2008). Kastamonu Tarihi Dokusunda Yer Alan Geleneksel Konut Yapılarının Cephe Mimarisi Üzerine Tipolojik Bir Araştırma. (Yüksek Lisans Tezi ), Dokuz Eylül Üniversitesi. Karakaş, İlker. (1998). Edirne Kenti nin Tarihsel Gelişimi ve Karanfiloğlu Bölgesi nin kalkındırılması Amaçlı İrdelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi), YTÜ İstanbul. Kargı, Birkan. (2008). Komşu Bağlamında Üç Kısa Hikâyede Uzamın Rolü. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,, 35(3), Kuban, Doğan. (1968). Anadolu - Türk Şehri Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler. Vakıflar Dergisi, V I I,

19 Kuban, Doğan. (1976). Sanat Tarihimizin Sorunları. İstanbul: Çağdaş Yayınları. Özbek, Korcan. (2010). Geleneksel Niğde Evleri Mekansal Araştırması Ve Kale Bölgesi Örnek Alanında Konut Yerleşimi Ve Tipoloji-Morfoloji İlişkisi. (Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi İstanbul. Özer, Serkan. (2008). Geçmişten Günümüze Kent-Çevre İlişkisi İçinde Çeşmeler. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 13, Rapoport, Amos. (2004). Culture, Architecture and Design. Chicago: Locke Science. Sargın, Hande. (2009). Planlama, Tasarım ve Uygulama İlişkileri. (Lisans), YTÜ, İstanbul. Sözen, Metin, & Eruzun, Cengiz. (1992). Anadolu da Ev ve İnsan. İstanbul: Emlak Bankası Yayınları. Şensoy, Nihan, & Karadağı, Aybike Ayfer. (2012). Sosyal Etkileşimin Komşuluk Düzeyinde Geliştirilmesine Yönelik Bir Araştırma: Ankara Toki Atakent Sitesi Örneği. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 2, Yıldırım, Kemal, & Hidayetoğlu, M Lütfi. Türk Yaşam Kültürünün Geleneksel Türk Evlerindekİ Yansımaları. URL1: (Bursa Yıldırım Belediyesi resmi sitesi) Erişim Tarihi: URL 2: Büyükşehir Belediyesi resmi sitesi) Erişim Tarihi: URL3: Erişim Tarihi: