STOK YATIRIMLARI VE KONJONKTÜREL DALGALANMALAR Prof. Dr. Nebiye Yamak * Ör. Gör. Dr. Ferhat Topba *

Transkript

1 ÖZET STOK YATIRIMLARI VE KONJONKTÜREL DALGALANMALAR Prof. Dr. Nebiye Yamak * Ör. Gör. Dr. Ferhat Topba * Genel olarak, stok yat r mlar milli has lan n küçük bir oran n tekil etmesine ramen, konjonktürel dalgalanmalardaki önemi bu küçük oran ile s n rl kalmamaktad r. Konjonktürel dalgalanmalarda, stok yat r mlar ile Gayri Safi Milli Has la (GSMH) aras nda yüksek bir korelasyon olduu bir çok ampirik arat rma ile ortaya konmutur. Bu iliki temelde üç farkl yakla m çerçevesinde aç klanmaktad r. Önemli bir grup çal maya göre, stok yat r mlar sadece önemli bir yay lma mekanizmas d r; ekonomik faaliyetlerdeki konjonktürel dalgalanmalar n nedeni deildir. 2kinci grup çal malar, stok yat r mlar n önemli bir parasal transformasyon mekanizmas olarak görmektedir. Sonuncu grup çal malara göre de stok yat r mlar ekonomik faaliyetlerin en önemli okunu yaratarak konjonktürel dalgalanmalarda önemli bir role sahip olmaktad r. Bu çal mada, 1987 nin ilk üç ay ndan 26 n n ikinci üç ay na kadar olan döneme ait stok deiimleri ve GSMH verileri kullan larak, stok yat r mlar ve konjonktürel dalgalanmalar aras ndaki iliki, otoregressif bütünleik hareketli ortalamalar (ARIMA) ve HP Filtre analizi modelleri çerçevesinde, Türkiye aç s ndan incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Stok Yat r mlar, Konjonktürel Dalgalanmalar, Hodrick-Prescott Filtre Analizi JEL: G31, E32, C1 SUMMARY Although inventory investment is a small proportion of GDP it is importance in business cycle is totally out of proportion to its size. A lot of researches have determined the high correlation between inventory investment and GDP during business cycles. This relationship has explained three approaches. One category of research considers inventory of investment as an important propagation mechanism, but not a source of business cycles in economic activity. Second category of research considers inventory investment as a monetary transmission mechanism. A third category of research considers that inventory investment would play a central role in business cycles, being a prominent source of shocks to output. In this study, we investigate possible relationships between inventory investment and business cycles by the way ARIMA and HP Filter Analysis models to use inventory investment change and GDP for first quarter of 1987 to second quarter 26 in Turkey. Keywords: Inventory Investment, Business Cycle, HP Filter Analysis 1. Giri' Makro iktisad n ilgilendii temel konular aras nda ekonominin reel üretim hacminde gözlenen ini ve ç k lar yer almaktad r. Ekonomik faaliyetlerdeki dalgalanmalar, ekonomik, sosyal, psikolojik vb. gibi çeitli nedenlerin etki, yön ve iddetindeki farkl l klara bal olarak trend (genel eilim), konjonktür dalgalanmalar, mevsimsel dalgalanmalar ve düzensiz veya tesadüfi dalgalanmalar olarak dörde ayr l r. Bunlar n içerisinde konjonktürel dalgalanmalar n ayr bir önemi vard r. Konjonktür ekonomide büyüme ve daralma dönemlerinin dönüümlü olarak yaanmas n ifade eder. Stok yat r mlar, konjonktürel dalgalanma modelleri üzerine yap lan ampirik arat rmalar n en önemli konusunu oluturmaktad r. Çünkü stoklardaki dalgalanmalar n nedenlerini anlamak Konjonktürel dalgalanmalar anlamada ve tahmin etmede anahtar bir rol oynamaktad r (Wen, 25: 1533). Bata, Blinder (1981b) olmak üzere, konu ile ilgilenen arat rmac lar, stok yat r mlar n n toplam üretim içerisindeki önemsiz pay na ramen, özellikle resesyon dönemlerinde, üretimdeki konjonktürel dalgalanmalar ile güçlü bir iliki içerisinde olduuna dikkat çekmektedirler (Blinder, 1981a: 447; Hornstein, * Karadeniz Teknik Üniversitesi, ktisat Bölümü, yamak@ktu.edu.tr Karadeniz Teknik Üniversitesi, Vakfkebir Meslek Yüksek Okulu, ftopbas@ktu.edu.tr

2 Stok Yatrmlar ve Konjonktürel Dalgalanmalar 1998: 49; Dimelis, 21: 1). Toplam üretim ile stok yat r mlar aras ndaki yüksek korelasyonun nedeni konusunda üç farkl yakla m söz konusudur. Önemli bir grup çal maya göre, stok yat r mlar sadece bir yay lma mekanizmas d r; ekonomik faaliyetlerdeki konjonktürel dalgalanmalar n nedeni deildir (Blinder ve Fisher, 1979; Reagen ve Sheehan, 1985). 2kinci grup çal malar ise, stok yat r mlar n önemli bir parasal transmisyon mekanizmas olarak görmektedir (Akthar, 1983; Brunner ve di, 1983). Üçüncü yakla m ise, stok yat r mlar n ç kt oklar n n en önemli kayna olarak görmekte ve konjonktürel dalgalanmalarda stoklar n önemli rollere sahip olduunu iddia etmektedirler (Ramey, 1989). Bu çal man n amac, Türkiye de konjonktürel dalgalanmalar ve stok yat r mlar aras ndaki ilikinin ekonometrik yöntemlerle incelenmesi ve stok deiimlerinin konjonktür dalgalanmalar üzerindeki etkisinin Türkiye örnei alt nda ortaya konulmas d r. Çal mada öncelikle, toplam ç kt ile stok yat r mlar aras ndaki korelasyonun nedenlerini aç klamaya çal an arat rmalardan bahsedilecektir. Ard ndan, konjonktürel dalgalanmalar ve stok yat r mlar ilikisini arat rma konusu edinmi çal malardan ve bulgular ndan bahsedilecektir. Çal man n son k sm nda ise, Türkiye de konjonktürel dalgalanmalar ve stok yat r mlar ilikisi dönemini kapsayan veriler nda, ekonometrik yöntemlerle analiz edilecek ve bulgular tart lacakt r. 2. Stok Yat*mlar*n*n Konjonktürel Dalgalanmalardaki Rolü Stok deiimleri, ekonomideki konjonktürel dalgalanmalar içerisinde ve özellikle de ekonomik durgunluk dönemlerinde büyük bir öneme sahiptir. Stoklar n, konjonktürel dalgalanmalar n yay lmas nda önemli bir rol oynad yayg n kabul gören bir görütür. Bu görüe göre, stok deiimleri GSMH daki düüün ve beraberinde artan isizliin nedeni olmasa dahi, durgunluun ekonominin bütününe yay lmas nda oynad rolden ötürü konjonktürel dalgalanmalarda bir yay lma mekanizmas rolü oynad iddia edilmektedir (Wilkinson, 1989: 181; Dimelis, 21: 1). Bilinder ve Fischer (1979), rasyonel beklentiler modeli çerçevesinde, stoklar n konjonktürel dalgalanmalar n yay lmas n salayan rolünü incelemilerdir. Ç kt oklar n n stok uyarlamas ile ilikisiz olduunu varsayan rasyonel beklentiler modeline göre, para stokundaki beklenmeyen deimeler ayn anda hem cari ç kt y yükselttii hem de stoklar azaltt için daha sonraki dönemlerde üretim, azalan stoklar tamamlamak üzere artacakt r. Dier taraftan, Ramey (1989), stok talebinin ç kt elastikiyetinin yüksek olduunu ve dolay s yla stok yat r mlar n n konjonktürün yay lmas konusunda h zland ran mekanizmas etkisi gösterdiini belirtmektedir. Modern konjonktürel dalgalanmalar modeli esas itibariyle, paran n ç kt ve nominal emek sözlemeleri üzerindeki etkilerine dayan r. Stok yat r mlar n parasal transmisyon mekanizmas olarak gören arat rmac lara göre, stoklar üretimi düzletiren ve genel ve nispi fiyat deiimlerinin neden olduu düzensizlikleri ortadan kald ran bir rol oynamaktad r. Bu alandaki gelitirilen yeni teorik yakla m yukar da s ralanan standart maddelerden farkl l k göstermektedir. Bu yakla m stoklar üretim ve sat aras nda tampon olarak görmek yerine, stoklar n firma için bir hizmet ak salad n ileri sürmektedir. Bu yeni yakla m ile ilgili modeller stok talebini belirlemede faiz oranlar ve ç kt aras ndaki iliki ile ilgili daha güçlü tahminler sunmaktad r. Ramey (1989) stok talebindeki kaymalar n (ekonomik dalgalanmalarda) önemli olduunu ileri sürmektedir. Ramey, çal mas nda bütün imalat sanayinin stoklar n n üçte ikisini üreten 4 endüstri için stok talep modeli kullanmaktad r. Stoklar üretimin deiir faktörlerinden birisi olarak deerlendirmektedir. Ramey, çal mas sonucunda ekonomik ini döneminde stoklara yap lan yat r mlardaki azalman n %6 stoklara olan talebin kaymas ndan (azalmas ndan) kaynakland n göstermitir. Sonuç olarak da stoklara olan talebin kaymas (azalmas n da) ekonomik dalgalanmalar n temel kaynaklar ndan biri olduunu ileri sürmütür. 2

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2 22 ubat 28 / DEÜ BF ktisat Bölümü zmir - Türkiye Yukar daki makro yakla mlar n d nda, stok yat r mlar na mikro aç dan yaklaan ve firmalar n stok tutmaktaki amaçlar ve tutulan stoklar n üretim düzeyi ile ilikisi üzerine yakla mlar da mevcuttur. Temelde bu yakla mlar Ramey (1989) un stoklar firma için hizmet ak n salamada önemli bir araç olarak gördüü yakla m ndan esinlenmektedir. Firma düzeyindeki çal malar, stok dalgalanmalar n n temelinde yatan sebepleri iki k sma ay rmaktad r. Bunlar, talep yanl sebepler ve arz yanl sebeplerdir. Flood ve Lowe (1995) çal malar nda talep yanl faktörlerin, stok dalgalanmalar n n yönetiminde temel rolü onad klar n tespit etmilerdir. Talep yanl modellere Metzler (1941) öncülük etmektedir ki söz konusu modelde stok istei beklenen sat lara orant l d r. Beklenen sat lar ve stoklar aras ndaki ba iki faktöre duyarl d r. 2lki, ç kt yla birlikte gelen marjinal maliyet art lar ikincisi ise, firmalar n beklenmedik yüksek taleplere kar tedbirli olmak amac yla stok tutmak isteidir. Artan marjinal maliyetlerde, firmalar, üretim miktarlar n beklenen sat lara eit bir seviyede tutarak maliyetlerini minimize etmektedirler. Firmalar, üretim kararlar n talep miktar n bilmeden veriyorlarsa, pozitif bir talep oku ile kar la ld nda ilk durumda stoklar eritmeye yöneleceklerdir. Stoklardaki bu düü sebebiyle takip eden dönemlerde stoklar tekrar yenilemek için üretim de bir art a neden olacakt r. Blinder ve Fischer (1981b) in, azalan stoklar n daha sonraki dönemler de artan üretim ile yeniden tesis edilecei yönündeki ifadeleri bu yakla mla benzerlik göstermektedir. Ancak olumsuz bi talep okunda, talepte meydana gelen beklenmedik bir düü, stoklarda planlanmam bir art la sonuçlanmaktad r. Bu durumda firmalar stoklar azaltmak için üretimi durdurmaktad r. Üretimin durmas ise talepteki azal daha da kolaylat rmakta ve durgunluun ekonominin geneline yay lmas nda önemli bir rol oynamaktad r (Allen, 1995; 18). Buna kar n arz yanl modeller, maliyet oklar na odaklanmaktad r. Bu modeller, konjonktürel dalgalanman n öncelikle üretim fonksiyonunda verimlilii art r c bir oka neden olduu varsay m na dayanmaktad r. Olumlu fakat geçici verimlilik oklar meydana geldiinde, önce maliyetler düer ve bu firmay maliyetler geçici olarak hala düükken üretimi art rmaya yöneltir. Bu fazladan üretim, stok olarak depolan r ve olumsuz bir verimlilik okunun sonucu olarak üretimin geçici olarak dütüü dönemlerde sat l r. Son y llarda bu arz yanl modeller artan bir ilgi görmütür. Bu ilgi temelde ABD deki stok davran lar çal malar ndan elde edilen iki bulgudan kaynaklanmaktad r. 2lki, üretimin varyans, sat lar n varyans n amaktad r. 2kincisi, stok hareketleri konjonktür öncesinde gerçeklemektedir (Flood ve Lowe, 1995; 28). 3. Konjonktürel Dalgalanmalarda Stok Yat*r*mlar*n*n Seyri Genel olarak stok yat r mlar Reel üretimin küçük bir oran n tekil etmesine ramen, ekonomik faaliyetlerin dalgalanmalar ndaki önemi bu küçük oran ile s n rl kalmamaktad r. Çal man n bu k sm nda, toplam üretim ve stoklar aras ndaki ilikiler Türkiye ekonomisi verilerinden yola ç k larak ele al nacakt r. Çal mada ele al nan dönem itibariyle, üretimdeki ve stoklardaki deiim Pekil 1 de görülmektedir. RGSMH daki deiimin sürekli bir art trendinde olduu ve düzenli art ve azal lar gösterdii görülmektedir. Ancak ayn tespiti stok deiimleri için yapmak güçtür. Stok deiimleri de bir ortalama etraf nda art ve al lar göstermesine ramen, zaman içindeki seyri RGSMH kadar düzenli deildir. Pekil 1 den yola ç karak iki deikenin söz konusu dönemdeki ilikilerine dair bir tahminde bulunmak imkâns zd r. Ancak, ayn serilerin kümeleme teknii ile gösterildii grafikte (Pekil 2), deikenler aras iliki daha net bir biçimde ortaya ç kmaktad r. 3

4 Stok Yatrmlar ve Konjonktürel Dalgalanmalar 5, Pekil 1: Dönemi Reel GSMH ve Stok Deiimleri 4, 3, 2, 1, -1, Stok Reel GSMH Deikenler aras ndaki ilikinin daha aç k biçimde görülebilmesi için kümeleme grafii yöntemi kullan lm t r. Pekil 2 den de görüldüü üzere iki seri aras ndaki kuvvetli bir ortak hareket söz konusudur. Sadece 2 y l sonras nda, iki serideki dalgalanmalar aras ndaki önemsiz say labilecek küçük sapmalar d nda iki serinin eanl hareket ettii görülmektedir. Seriler aras ndaki bu kuvvetli iliki, serilerin t döneminde ortak hareket ettikleri düüncesini kuvvetlendirmektedir. Pekil 2: Stok Deiimleri ve Reel GSMH 48, 44, 4, 36, 32, 28, 24, 2, 16, 12, Reel GSMH Stok Çal mada 3 er ayl k verilerin kullan lm olmas sebebiyle, serilerin her bir çeyrek dönemde izledikleri seyre ilikin grafikler de verilmitir. Grafik incelendiinde, Reel GSMH n dönem ortalamas n at durumlarda stoklar n da artt görülmektedir. Üretimin artt dönemlerde, üretimin azald dönemlerde eritilen stoklar n yenilenmesi sebebiyle, stok miktarlar n n da artt ve stoklar n yenilendii görülmektedir. Bunun tek 4

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2 22 ubat 28 / DEÜ BF ktisat Bölümü zmir - Türkiye istisnas 3. çeyrekte görülmektedir. 3. çeyrekte artan üretime ramen, stoklarda azalmakta ve negatif deere ulamaktad r. 4. çeyrein ortalar ndan itibaren artan üretimle beraber stoklar yenilenmekte fakat dönem sonunda stoklarda tekrar h zl bir düü görülmektedir. Benzer bir analizi Wen (25) de ABD ve OECD ekonomileri için yapm t r. Wen 2. ve 3. çeyrekte stoklar n konjonktürle e zamanl bir ilikisi olduunu tespit etmitir. Ancak, Türkiye verilerine ilikin grafik incelendiinde 1., 2. ve 4. çeyrekte RGSMH ile stok deiimleri aras nda paralel bir hareket olmakla birlikte, 3. çeyrekte artan tüketiminde etkisi ile üretimdeki art a ramen stoklar n azald görülmektedir. Pekil 3: Reel GSMH ve Stok Deiimleri Mevsimsel Grafik 5, 4, 3, 2, 1, Q1 Q2 Q3 Q4 5, 4, 3, 2, 1, -1, -2, Q1 Q2 Q3 Q4 4. Literatür Stok yat r mlar ve konjonktürel dalgalanmalar aras ndaki kuramsl çal malar n yan s ra söz konusu ilikiyi ampirik olarak da inceleyen pek çok çal ma mevcuttur. Gerek ulat sonuçlar ve gerekse kulland yöntem bak m ndan, bu arat rmaya yön veren baz çal malar aa da k saca özetlenmitir. Blinder (1981a), toplam üretim içerisindeki önemsiz pay na ramen, stoklar n özellikle resesyon dönemlerinde üretimdeki dalgalanmalarda önemli rol oynad na dikkat çektii çal mas nda, dönemi ABD verilerini kullanm t r. Çal mada, 5

6 Stok Yatrmlar ve Konjonktürel Dalgalanmalar üretimdeki deiimi, sat lar n ve ç kt daki deiimin toplam olarak ele alm ve trendden ar nd r lm serileri kullanarak varyans ayr t rma analizi yapm t r. Yapt analiz neticesinde, söz konusu dönemde stoklar n, toplam üretim içerisindeki pay n n %1 civar nda olmas na ramen, üretimdeki dalgalanmalar n %37 sine kaynak tekil ettiini tespit etmitir. Flood ve Lowe (1995), dönemi üçer ayl k Avustralya verilerinden yola ç karak Bütünleik Otoregresif Hareketli Ortalama (ARIMA) modelini kullanarak stok yat r mlar ve konjonktürel dalgalanmalar aras ndaki ilikiyi incelemilerdir. Talep ve arz yönlü oklar ile stok deiimleri aras ndaki ilikiyi incelerken ARMA(1,1) süreci ile elde ettii hata terimleri aras ndaki korelasyon ilikilerinden faydalanm lard r. Çal man n teorik temelini, talep oklar na dayanan üretim düzletirme modeli ve verimlilik oklar modeli üzerine kurmulard r. Yapt klar analiz neticesinde, literatürdeki stok dalgalanmalar n n temel kayna n n üretim maliyetlerindeki oklara bal olduu yönündeki yayg n kanaatin aksine, talep faktörlerinin önemli pay olduunu tespit etmilerdir. Çal mada ayr ca, talepteki beklenmedik deiimlerin oklarda da ters yönde beklenmedik deiimlere neden olduunu ancak beklenen deiimlerde her iki deikeninde birlikte hareket ettiini tespit etmilerdir. Talepte daralmaya neden olan ekonomik durgunluk dönemlerinde stoklarda önemli art lar n meydana gelmesi sonucu firmalar n artan stoklar eritmek üzere üretimi durdurduklar n ve bunun da konjonktürel dalgalanmalar n ekonominin bütününe yay lmas na neden olduunu belirtmilerdir. Hornstein (1998), stok yat r mlar ve üretim ilikisini AR(1) sürecinde incelemitir dönemi ABD verilerini kullanarak yapt çal mas nda, stok ve üretim serilerini AR(1) sürecinde tahmin etmi ve regresyon analizi sonucunda elde ettii hata terimi vektörleri aras ndaki varyans ilikilerini incelemitir. Çal man n teorik temelini, stok yat r mlar na mikro aç dan yaklaan ve firma düzeyinde sat lar ve marjinal maliyetler çerçevesinde inceleyen, üretim düzletirme modeli üzerine kurmutur. Stok ve nihai sat ilikisini ( yt, x t i ) (i:-4,.,+4) çerçevesinde ele alm ve sonuçta stok yat r mlar ndaki dalgalanmalar n ç kt daki konjonktürel dalgalanmalar üzerinde önemli bir etkisinin olmad sonucuna ulam t r. Ancak, k sa dönemli dalgalanmalarda iki seri aras nda anlaml ve önemli bir iliki olduunu tespit etmitir. Dimelis (21) çal mas nda, dönemini kapsayan y ll k verilerden yola ç karak, Avrupa Birlii üyesi 15 ülke ve ABD için stok yat r mlar ve konjonktürel dalgalanmalar ilikisini, reel ç kt deiimleri ve stok deiimleri aras ndaki korelasyon analizi çerçevesinde ele alm t r. Çal mada konjonktürel dalgalanmalar ile ilgili iki yakla m dikkate al nm t r. Birincisi, dalgalanmalar ekonomik aktivite seviyesindeki büyüme ve gerileme periyotlar olarak kabul eden yakla md r. 2kinci yakla m ise konjonktürel dalgalanmalar ekonomik aktivitenin bir trend etraf ndaki dalgalanmalar olarak almaktad r. 2lk yakla m geleneksel konjonktürel dalgalanmalar yakla m ve ikincisi de büyüme odakl konjonktürel dalgalanmalar olarak bilinmektedir. Çal mada Hodrick-Prescott yöntemi ile reel üretim serisi, konjonktür, trend ve düzletirilmi seri k s mlar na ayr lm ve reel üretimin konjonktür bileeni ve stok deiimlerinin konjonktür bileeni aras ndaki korelasyon ilikileri incelenmitir. Reel ç kt deiimleri (y) ve stok deiimleri (x) aras nda iliki ( y t, x t+ 1) formunda en düük düzeyde tespit edilmitir. En güçlü iliki ise her iki deikenin cari seviyelerinde bulunmutur. ( y t, x t 1) ve ( y t, xt ) formlar nda ise güçlü korelasyonlar n tespit edilmesine dayanarak, stoklar ve reel ç kt aras nda konjonktür öncesi ve konjonktür esnas nda birlikte bir hareket olduunu ifade etmitir. Wen (25) çal mas nda, dönemi ABD ve baz OECD ülkelerine ait Reel GSMH ve stok yat r mlar deerlerini kullanarak, stoklardaki konjonktürel dalgalanmalar n, üretimdeki dalgalanmalarla ilikisini incelenmitir. Çal mada mevsimsellikten ar nd r lm serilerden yola ç karak göreli deikenlik oran olarak isimlendirdii bir istatistik hesaplam t r. Bu oran, (Stok/GSMH)/(GSMH-Trend) biçiminde 6

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2 22 ubat 28 / DEÜ BF ktisat Bölümü zmir - Türkiye özetlenebilir. Çal ma sonuçlar na göre, özellikle 2. ve 3. çeyrekte iki seri aras nda kuvvetli bir iliki olduunu tespit etmitir. Çal mas nda, mikro stok modellerinden olan stoktan kaç nma yakla m n n genel olarak dier modellere göre stok deiimlerini ve stoklardaki konjontürel dalgalanmalar daha iyi aç klad sonucuna ulam t r. Irvine ve Schuh (25), stok yönetimindeki gelimelerin, üretimin deikenlii üzerindeki etkisini inceledikleri çal malar nda, ABD verilerini kullanm lard r. Toplam üretimi (Reel GSMH) nihai sat lar n ve stok deiimlerinin toplam olarak ele alm lar ve varyans ayr t rma yöntemini kullanarak ç kt deikenlii stok deiimleri ilikisini incelemilerdir. Yapt klar analiz neticesinde, 1984 öncesi dönemde, ç kt deikenlii üzerinde önemli etkisi olan stoklar n, stok yönetim tekniklerinin gelimesi neticesinde ç kt deikenliinde önemli azal lara neden olduunu tespit etmilerdir. 5. Veri Seti ve Yöntem 5.1. Veri Seti Çal mada kullan lan veriler TCMB Elektronik Veri Da t m Sistemi (EVDS) den al nan Stok Deiim ve Reel GSMH verileridir. Veriler, dönemini kapsayan üçer ayl k verilerdir. Verilere ilikin tan mlay c istatistikler Tablo 1 de görülmektedir. Tablo 1: Deikenlere Ait Tan mlay c 2statistikler N Minimum Maksimum Ortalama Std. Sapma Varyans Stok , 4234,9 556, , ,8 RGSMH ,4 4545, , , , Yöntem Çal mada, stok yat r mlar n n konjoktürel dalgalanmalardaki seyri öncelikle Hodric-Prescott filtreleme yöntemi ile incelenmitir. HP filtresi; belirli bir serinin k sa dönem dalgalanmalar n ar tarak dorusal olmayan bir büyüme trendi oluturma fonksiyonunu yerine getirmektedir. 2ki tarafl dorusal bir filtre olan HP filtresi ana seri olan y nin içinden yumuat lm bir s trendini ve iktisadi dalgalanmalar temsil eden c konjonktür serisini tahmin etme ilevini yerine getirmektedir. y += c t:1,2,.,t, (1) t t t Hodrick ve Prescott (1981), temel serideki konjonktür k sm n aa da görülen minimizasyon yöntemi ile ayr t rmay önermektedir. T T 1 T 2 2 Min t } ( y + t= t t ) ( 1 t t= 1 t= 2 2 { + 1) Uygulanan yöntemde incelenen iktisadi seriler bal olduklar iktisadi kanunlar dikkate al nmadan bir istatistiksel analize tâbi tutulduklar için, iktisadi dalgalanmalar trendde deil serinin çevrimsel bileeninde sergilenir. HP trendini hesaplan rken deerinin üç ayl k serilerde = 16 olarak al nmas n önermilerdir (Hodrick ve Prescott, 1981: 6). Çal mada, bu öneri dikkate al narak ceza katsay s olarak isimlendirilen deeri 16 al nm t r. Analiz öncesinde serilerin duraanl Genelletirilmi Dickey-Fuller testi yard m yla s nanm ve analizde seriler duraan seviyelerinde kullan lm t r. Serilere HP filtresinin uygulanmas sonucunda konjonktür ve trend k s mlar na ayr lm Reel GSMH ve Stok Deiimleri serileri aa daki grafiklerde görülmektedir (Pekil 4). (2) 7

8 Stok Yatrmlar ve Konjonktürel Dalgalanmalar Pekil 4: HP Filtre Yöntemi ile Bileenlerine Ayr lm RGSMH Hodrick-Prescott Filter (lambda=16) 2, 1, 2, 1, -1, -2, -3, -1, -2, -3, RGSMH Trend Konjonktür Pekil 5: HP Filtre Yöntemi ile Bileenlerine Ayr lm Stok Deiimleri Hodrick-Prescott Filter (lambda=16) 4, 2, -2, 4, 2, -4, -6, -2, -4, -6, Stok Trend Konjonktür Kullan lan bir dier yöntemde de, Flood ve Lowe (1995) n kulland klar yöntem benimsenmi ve GSMH ve Stok deikenleri ARMA(1,1) sürecinde tahmin edilmi ve modellerin hata terimleri ayr iki seri olarak kaydedilmitir. Yöntemin temelinde, deikenlerdeki öngörülemeyen deiimler aras ndaki ilikiyi tespit etmek yatmaktad r. Elde edilen hata terimleri vektörleri aras nda istatistiksel olarak anlaml bir korelasyonun 8

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2 22 ubat 28 / DEÜ BF ktisat Bölümü zmir - Türkiye bulunmas, konjonktürel dalgalanmalar döneminde GSMH ve stoklar yat r mlar ara ndaki ilikiyi ortaya koycakt r. Y S t = Y t 1 + t + t1 t = S t 1 + t + t1 (3) (4) (3) ve (4) denklemlerde t ve t s f r orlamaya sahip ve Y ve S den ba ms z hata terimini temsil etmektedir. t-1 döneminde t dönemi için beklenilen üretim ( Yt 1 + t1 ) e t eittir. Bu sebeple, öngörü hatas veya ç kt daki deiiklii temsil etmektedir. Benzer biçimde, stoklardaki öngörü veya beklenmedik deiimler de t taraf ndan temsil edilmektedir. Bu durumda, t ve t aras nda istatistiksel olarak anlaml bir korelasyon olmas durumunda, üretim ve stoklardaki öngörülemeyen dalgalanmalar n birbiri ile ilikili olduu sonucuna ula r z. 6. BULGULAR Deikenlere ait vektörler HP filtre yöntemi ile bileenlerine ayr lm ve deikenlerin konjonktür bileenleri aras ndaki korelasyon ilikisi, stok deiimlerinin farkl gecikmelerinde incelenmitir. Elde edilen sonuçlar Tablo 2 de özetlenmitir. Stok deiimleri ile üretimdeki dalgalanmalar aras nda istatistiksel olarak anlaml ilikiler tespit edilmitir. Ancak, t dönemindeki ç kt dalgalanmalar ile t-1 dönemi stok deiimlerinin ilikisiz olmas stok deiimlerinin konjonktür öncesi bir deiken olmad n göstermektedir. Tablo incelendiinde, stoklar n, RGSMH ile t ve t+1 döneminde ilikili olmas, reel üretim ve stoklar n e zamanl deikenler olduunu ve stoklar n konjonktürel dalgalanman n ekonominin bütününe yay lmas nda önemli bir mekanizma rolü oynad göstermektedir. Tablo 2: HP Filtre Yöntemi ile Korelasyon Analizi Korelasyon Katsay s STOK t-1 RGSMH t STOK t RGSMH t.5921 * STOK t+1 RGSMH t * N 75 * %1 Seviyesinde anlaml. Benzer biçimde, Flood ve Lowe (1995) çal mas nda kullan lan yönteme göre yap lan analizde de yukar daki analiz ile paralel sonuçlar elde edilmitir. Bu analizin sonuçlar na göre de, stoklar konjonktür öncesi bir deiken deildir ve t-1 dönemindeki stok deiimleri ile t dönemindeki üretim deiimleri aras nda istatistiksel olarak anlaml bir korelasyon ilikisi mevcut deildir. Ancak, stok deiimlerinin üretim deiimleri ile e zamanl olduu ve bu ilikinin t+1 döneminde de varl n koruduu yönündeki korelasyonlar istatistiksel olarak anlaml d r. 9

10 Stok Yatrmlar ve Konjonktürel Dalgalanmalar Tablo 3: Stok ve RGMH Serileri Hata Terimleri Aras ndaki Korelasyon Korelasyon Katsay s t1 (Stok t-1 ) t (RGSMH t ).1111 t (Stok t ) t (RGSMH t ).5315 * t+1 (Stok t+1 ) t (RGSMH t ) ** N 75 * %1 seviyesinde anlaml. ** %5 Seviyesinde anlaml. SONUÇ Makro ekonomik teori içerisinde stok davran lar n n konjonktürel dalgalanmalar üzerinde önemli etkisi olduu üzerine yayg n bir inan vard r. Y ll k veriler incelendii takdirde stok yat r mlar GDP nin düük bir k sm n tekil etmektedir. Ancak 3 er ayl k veriler incelendiinde stok yat r mlar n GDP nin önemli bir yüzdesini oluturduu görülmektedir. Konu ile ilgili literatür incelendiinde, özellikle ekonomik durgunluk dönemlerinde stok yat r mlar reel üretim üzerinde önemli bir rol oynamaktad r. Stoklardaki birikimin uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde çok az bir etkisi söz konusu iken, ayn birikim konjonktürel dalgalanmalar n en önemli parças haline gelmektedir. Stok yat r mlar n n, konjonktürel dalgalanmalardaki rolünü ele alan literatürü incelemek ve Türkiye de, reel üretim ve stok deiimleri ilikisini konjonktür dalgalanmalar temelinde analiz etmek amac ile haz rlanan bu çal madan elde edilen bulgulara bakt m zda, stok yat r mlar n n konjonktür öncesi bir deiken olmad n görmekteyiz. Bu sebeple, Türkiye ekonomisi için stoklardaki deiimlerden yola ç karak, ekonominin konjonktürün hangi devresinde olduu hakk nda bir tahminde bulunmak bu çal man n sonuçlar itibari ile mümkün deildir. Konu ile ilgili kuramsal literatürde de yayg n kanaat olan, stoklar n, konjonktürün ve özellikle de durgunluun, ekonominin bütününe yay lmas nda önemli bir mekanizma ilevi gördüü iddias n n, t ve t+1 dönemleri için tespit edilen istatistiksel olarak anlaml korelasyonlardan yola ç karak, Türkiye ekonomisi için de geçerli olduu tespit edilmitir. 1

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / 2 22 ubat 28 / DEÜ BF ktisat Bölümü zmir - Türkiye KAYNAKÇA AKHTAR, M.A (1983); Effects of Interest Rates and Inflation on Aggregate Inventory Investment in the United States, American Economic Review, 73, ss ALLEN, S. Donald (1995); Changes in Inventory Management and the Business Cycle, Review Federal Reserve Bank of St. Louis, July-August, ss BLINDER, S. Alan (1981a); Retail Inventory Behavior and Business Fluctations, Brooking Papers on Economic Activity, 2, BLINDER, S. Alan (1981b); Inventories and The Structure of Macro Models, The American Economic Review, 71:2, ss BLINDER, S. Alan, FISCHER, Stanley (1979); Inventories, Rational Expectations and the Business Cycle, NBER Working Paper Series, No:381. BRUNNER, Karl, CUKIERMAN Alex, MELTZER H. Allan (1983); Money and Economic Activity, Inventories and Business Cycles, Journal of Monetary Economics, 11, ss DIMESLIS, P. Sophia (21); Inventory Investment over The Business Cycle in The EU and The USA, International Journal of Production Economics, 71, ss.1-8. FLOOD, Darren, LOWE, Phillip (1995); Inventories and the Business Cycle, The Economic Record, 71:212, ss HODRICK, J. Robert, PRESCOTT C. Edward (1981); Post-War Business Cycles: An Emprical Investigation, Northwestern University Discussion Paper, No:451. HORNSTEIN, Andreas (1998); Inventory Investment and The Business Cycle, Economic Quarterly, Federal Reserve Bank of Richmond, 84:2, ss IRVINE, F.Owen, SCHUH, Scott (25); Inventory Investment and Output Volatility, International Journal of Production Economics, 93-94, ss METZLER, A. Lloyd (1941); The Nature and Stability of Inventory Cycles, The Review of Economic Statistics, 23:3, ss RAMEY, A. Valerie (1989); Inventories as Factors of Production and Economic Fluctations, American Economic Review, 79:3, ss REAGAN, Patricia, SHEEHAN, P. Dennis (1985); The Stylized Facts about the Behavior of Manufacturers Inventories and Backorders over the Business Cycle: , Journal of Monetary Economics, 15, ss WILKINSON, Maurice (1989); Aggregate Inventory Behavior in Large European Economies, European Economic Review, 33, ss WEN, Yi (25); Understanding The Inventory Cycle, Journal of Monetary Economics, 52, ss