ÜCRET POLİTİKALARI Ücret:

Transkript

1 ÜCRET POLİTİKALARI Ücret konusu, çeşitli sosyal bilim dallarının kesiştiği bir alandır. Ekonomi ve Çalışma Ekonomisi yönünden ücret => Üretim faktörlerinden birisi olan insanın, bedensel ya da düşünsel işgücüne ödenen bedeli ifade eder. İş Hukuku => İş ilişkisinin taraflarından biri olan işverenin, taraflardan diğeri olan işgörene, işgörmesi karşılığında ödemekle yükümlü olduğu hukuki bir borçtur. Sosyal Politika => İşçinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin, yaşam olanak ve düzeylerini belirleyen gelirlerdir. Sosyal Politika için ücret salt ekonomik ya da hukuki özellikleri ile değil, taşıdığı insancıl değer yönünden de önem taşımaktadır. Bu nedenledir ki Sosyal Politika, ücreti güvence altına alarak korunması gereken temel bir insan hakkı kapsamında irdelemektedir. Ücret: Bir iş ilişkisi uyarınca, genel kural olarak yapılan iş karşılığında işgörene sürekli ve düzenli bir biçimde ödenen geliri ifade etmektedir. Normal iş süreleri içinde fiilen çalışması karşılığında işçinin hakettiği ücret kök ücret olarak adlandırılır. Kök ücret = temel ücret, asıl ücret, esas ücret, dar anlamda ücret olarak ifade edilir.

2 Ücret kavramını dar ve geniş anlamda ücret olarak ele alırsak: 1) Dar anlamda ücret - Ücret haddi: Emeğin belli bir zaman dilimi veya üretilen birim başına elde ettiği gelir miktarıdır. Dar anlamda ücret kavramlarının başında yer alan, çıplak ücret, kök ücret, baz ücret ya da asıl ücret olarak da adlandırılır. Ücret haddi, zaman esasına dayalı ücret sistemlerinde, saat başına ücret, gündelik ücret, haftalık ücret veya aylık ücret şeklinde olabilmektedir. Üretime dayalı ücret sistemlerinde ise; parça başına, metre başına, kilo başına veya ton başına belirlenen ücret tutarlarıdır. -Ücret geliri: Çalışılan süre veya üretim miktarı ile ücret haddinin çarpılması sonucu elde edilen büyüklüktür. Dar anlamda ücret kavramlarının ikincisini oluşturan ücret geliri içerisinde, ücrete yapılan ilaveler veya ekler bulunmamaktadır.

3 2) Geniş Anlamda Ücret (Giydirilmiş Ücret) Giydirilmiş ücret üç temel ödeme biçimini kapsamaktadır. (ücret ekleri) 1. Ücrete bağlı ödemeler 2. Ücret benzeri ödemeler 3. Sosyal yardımlar 1.Ücrete bağlı ödemeler; Ücret haddi arttıkça artan, azaldıkça azalan ücret ekleridir. Bu ödemeler ücret gelirinin yüzdesi şeklinde düzenlenmektedir. İş Kanununun 41. maddesinde düzenlenen fazla çalışma ücretleri ücrete bağlı ödemelere örnek olarak verilebilir. 2.Ücret benzeri ödemeler; ücret haddinden bağımsız olarak işçinin niteliği veya işin riskine göre tespit edilen önceden belirlenmiş, kesin (maktu) bir miktardır. Gece veya vardiyalı çalışmalar ile yeraltı ve maden işlerindeki çalışmalarda işçilere maktu olarak yapılan ödemeler ücret benzeri ödemelere örnek olarak verilebilir.

4 3.Sosyal Yardımlar; İşçilerin yapacakları bazı harcamalara işverenlerin katkısı şeklinde ortaya çıkan sosyal yardım ödemeleri ferdi veya toplu iş sözleşmelerinde ayni veya nakdi olarak düzenlenebilmektedir. İşçiye verilen öğle yemekleri, lojman, kreş, ya da işçinin işe gidiş gelişini sağlamak üzere sunulan servis hizmeti gibi sosyal imkânlar ile ayni veya nakdi olarak verilen süt, yoğurt, giyim, bayram, izin, çocuk, yakacak vb. nitelikteki yardımlar sosyal yardım kapsamındaki ödemelerdir. Sosyal yardımlar, sosyal ücret ile karıştırılmamalıdır!!! Sosyal ücret, işçiye herhangi bir çalışması karşılığı olmadan da bazı hallerde ödenen ücrettir. Bunlar Hafta Tatili, Ulusal Bayram ve Genel Tatil, Yıllık Ücretli İzin günleri gibi, işçiye bir iş karşılığı olmaksızın ödenen ücretlerdir. İşçiye çalışma karşılığı olmaksızın yapılan bu tür ödemeler doktrinde sosyal ücret olarak tanımlanmaktadır. Ancak, sosyal yardım ödemeleri ile sosyal ücret kavramları uygulamada eş anlamlı kullanılmakla beraber yukarıda izah edildiği gibi tamamen farklı kavramlardır.

5 Giydirilmiş Ücret= Ücret Geliri + Ücrete Bağlı Ödemeler + Ücret Benzeri Ödemeler + Sosyal Yardımlar (Nakdi Ödemeler ve Ayni Ödemelerin Parasal Değeri) Nominal ücret; Emek piyasasında arz ve talep tarafından belirlenen ve fiyat hareketlerinden arındırılmamış ücret oranına nominal ücret denir. Bu tanımda hareketle nominal ücretin, emeğe tespit edilmiş ücret sistemi içerisinde para cinsinden yapılan nakdi ödemeler olduğu söylenebilir. Reel ücret; Nominal ücrette fiyat artışlarının yarattığı aşınmayı ve satın alma gücü kaybını dikkate alan ücretin gerçek miktarıdır. Yani, nominal ücret işçinin eline geçen paranın miktarını, reel ücret ise bu paranın satın alma gücünü temsil etmektedir. Bununla beraber reel ücretin en önemli faydası ücretlerin para değerindeki değişmeden bağımsız olarak ölçülmesine imkân vermesidir

6 Brüt ücret; İşçilerin, çalışma dönemine ait olmak üzere belirlenen ve yürürlükteki düzenlemeler çerçevesinde kanuni kesintiler yapılmadan önceki nominal ücretlerinin, rakamsal büyüklüğüdür. Net ücret; Brüt ücretten ödeme dönemi içerisinde ülkede geçerli olan kanuni düzenlemeler çerçevesinde kesilen vergi, sosyal güvenlik primleri v.b ödemeler düşüldükten sonra geriye kalan miktardır. Örneğin, İş Kanunun 32.maddesinde düzenlenen asgari ücret, yürürlükteki yasalarla düzenlenen kanuni kesintilerin düşülmesinden sonra net ücret haline gelmektedir.

7 Ücretlerin Belirlenmesi Ücret geliri üzerinde mikro ve makro etmenlerin belirleyici rolü vardır. Kişinin eğitimi, uzmanlığı, deneyimi, kıdemi gibi bireysel niteliklerin yanı sıra; iş piyasasının koşulları, ulusal refah düzeyi gibi makro unsurlar da ücret düzeyini etkiler. Ücretin, zaman, verimlilik, işin tamamlanması, performans gibi bir ölçüte bağlanarak hesaplanmasını öngören yöntemlere ücret sistemleri denir. Ücretin hesaplanma biçimlerindeki farklılıklar, çeşitli ücret sistemlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. - Zaman esasına dayalı ücret sistemleri - Miktar esasına dayalı ücret sistemleri (Parça başı, akord) - Verimliliğe dayalı ücret sistemleri - Performansa dayalı ücret sistemleri - Bireye dayalı ücret sistemleri (Beceri, yetkinlik)

8 Ücretler yürürlükte bulunan ulusal mevzuat çerçevesinde, iş sözleşmeleriyle; yasama organınca ve özel kurullar, kuruluşlar veya komisyonlar aracılığıyla belirlenir. 1) Ücretlerin iş sözleşmeleriyle belirlenmesi: Ücretler işçi ile işveren arasında bireysel iş sözleşmeleriyle saptanabileceği gibi, sendikalar arasında yapılan toplu iş sözleşmelerinin hükümleriyle de belirlenebilir. Sendikaların gelişmediği, toplu pazarlık yönteminin kökleşip yaygınlaşmadığı, sendikal faaliyetlerin sınırlandırıldığı küçük ölçekli işyerlerinin çoğunlukta bulunduğu, tarım kesiminin ağırlıkta olduğu ülkelerde ücretler daha çok bireysel iş sözleşmeleri yoluyla saptanmaktadır. Bu çerçevede ücret, daha çok iş piyasasının koşulları doğrultusunda taraflar arasında uzlaşma ile belirlenir. Ayrıca işçi ile işveren arasındaki ekonomik eşitsizlik, işçilerin pazarlık güçlerini büyük ölçüde azaltmaktadır. Bu nedenle ücretin bireysel iş sözleşmeleriyle belirlenmesinin, işçiler yönünden olumsuzluklar taşıdığı ortadadır.

9 Toplu iş sözleşmeleri, çalışanların yararlarına daha uygun, daha adil bir ücretin belirlenebilmesine yardımcı olur. Çünkü işçiler, toplu iş sözleşmelerine sendikalar aracılığıyla taraf olmaktadırlar. Bu sayede işçilerin pazarlık güçleri çoğalmaktadır. 2) Ücretlerin Yasama ya da Yürütme Organı tarafından Belirlenmesi: Ücretler yasama ya da yürütme organı tarafından da saptanabilmektedir. Örneğin devlet memurlarının (maaşları) ücretleri, hukuk kuralları çerçevesinde ya da bütçe kanunları ile yasama organı tarafından belirlenir. Asgari ücretler de bazı ülkelerde yasama ya da yürütme organı tarafından belirlenir. Ücretin bu şekilde belirlenmesi, yasama organını halkın seçiyor olması sebebiyle demokratik görünebilir. Ancak bu yolla ücret, endüstri ilişkilerinin taraflarının doğrudan yer almadığı bir ortamda belirlenmiş olur.

10 Maaş; devletin esas kadrosunda çalıştırdığı memurlara hizmetlerinin bedeli olarak her ay ödediği paradır. Aylık ya da maaş deyimi; memurlara hizmetleri karşılığında ödenmekte olan parayı ifade eder. Ücret deyimi ise daha çok işçilere ve özel kesimde çalışanlara ödenen paranın karşılığı olarak kullanılır. Ücret ile maaş arasındaki bu terim ayrılığına Avrupa dada rastlanmaktadır. Örneğin İngiltere de wage kelimesi ücreti, salary kelimesi ise maaşı ifade etmekte kullanılmaktadır. Esasen ücret, maaş veya ücret gelirleri birbiriyle aynı anlama gelip, genellikle çalışanın işinden sağladığı toplam kazançlardır. Diğer bir ifadeyle ücret (maaş) çalışanın üretimden aldığı pay yada üretime yaptığı katkıdan dolayı sağladığı menfaatlerdir. Maaş teorik bakımdan aslında bir ücrettir. Yani maaş ve ücret arsında teorik açıdan fark yoktur. Ancak maaşlar genellikle çalışmadan aybaşında aylık olarak ödenir, ücret ise çalıştıktan sonra ay sonunda ödenir. Bilindiği üzere memurlara yapılan ödeme maaştır. Bu noktada memurlar maaşlarını her ay peşin alırlar. İşçiler ise çalıştıktan sonra ücretlerini alırlar

11 3) Ücretlerin Özel Kurullar ya da komisyonlar Eliyle Saptanması: Toplu iş sözleşmelerinin uyuşmazlıkla sonuçlanması durumunda tarafların grev ve lokavt gibi mücadele araçlarından yararlanmaları her zaman mümkün olmayabilir. Taşıdığı özellikler nedeniyle bazı faaliyet alanlarında bu çerçevede sınırlamalar ve kısıtlamalar getirilmiştir. Bu koşullar altında, üzerinde uzlaşmaya varılmayan toplu iş sözleşmeleri, mevzuat hükümlerinin tanıdığı yetki çerçevesinde görevlendirilmiş kişiler, komisyonlar ya da kurullar tarafından düzenlenir.

12 Ücretin Korunması Ücret, çalışma ilişkileri tarihinin erken dönemlerinden itibaren işçi ile işveren arasında çatışma ve mücadele alanı olmuştur. Ücret, işçiler ve işverenler tarafından farklı anlamlar taşımaktadır. İşveren yönünden ücret, üretim faktörlerinden birisi olan işgücüne ödenen bedeli ifade etmektedir. Dolayısıyla ücret kavramı, üretilen mal veya hizmetin maliyetini doğrudan etkilemektedir. Maliyet tutarları, mal veya hizmetin satış fiyatına ve işverenin karına yansır. Bu nedenle ücret işveren açısından bir gider, harcama niteliği kazanmaktadır. İşçi açısından ücret ise daha farklı bir anlam taşımaktadır. Çünkü ücret, işçinin tek geliridir. Ücret geliri, işçinin kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin yaşam düzeyini belirler. Bu nedenle ücret, işçi açısından bir gelir unsurudur. Böylece ücret, işçi ile işveren arasındaki zıt çıkarların kesişimini temsil etmektedir.

13 İşçi ile işveren yararı arasında adil bir dengenin kurulması, işveren karşısında işçinin güçsüz konumu ve ücretin işçinin yegane geliri olması, ücretin korunmasına ilişkin sosyal politikaların düşünsel temelini oluşturmaktadır. Ülkemizde ücret gelirinin korunması doğrultusunda izlenecek sosyal politikaların hukuki temelini ve çerçevesini Anayasa nın 55. maddesindeki hükümler oluşturmaktadır. Bu maddede «ücret emeğin karşılığıdır» şeklinde bir tanım ortaya konulmakta ve «Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun, adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır» denmektedir. Aynı şekilde çeşitli uluslararası ilke ve normlarda da ücretin korunması uygulaması düzenlenmiştir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nin 23. maddesi «Herkesin kendisi ve ailesi için insan onuruna yaraşır ve gerekirse her türlü sosyal koruma önlemleriyle desteklenmiş bir yaşam sağlayacak adil ve elverişli ücrete hakkı vardır» hükmü düzenlenmiştir. Bu hüküm ile ücret gelirinin korunarak güvence altına alınması, herkesin sahip olması gereken bir hak olarak kabul edilmiştir.

14 Yine İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nin 23. maddesinde, «Herkesin herhangi bir ayrım gözetmeksizin, eşit iş karşılığında eşit ücret hakkı vardır» ifadesi doğrultusunda ücret eşitliği ilkesine de vurgu yapılmıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü Anayasası nın başlangıç bölümünde de, uygun yaşam koşulları sağlayacak bir ücret düzeyinin güvence altına alınması, ulusal sosyal politikalar için bir hedef olarak gösterilmiştir. Avrupa Birliği çerçevesinde ücretle ilgili ilke ve normlar da geniş bir uygulama alanına sahiptir. Avrupa Sosyal Şartı ile tüm çalışanlar ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler için yeterli düzeyde, adil bir ücretin güvence altına alınması öngörülmüştür.

15 Ücret gelirinin korunmasını öngören sosyal politikalar dört başlık altında incelenebilir: 1) Eşit işe eşit ücret ödenmesi 2) Ücret gelirinin fiyat yükselişlerine karşı korunması 3) En az ücret düzeyinin belirlenmesi 4) Ücretin ödeme biçimi, ödeme yeri vs bakımından korunması

16 1) Eşit işe Eşit Ücret Ödenmesi: Çalışanlar arasında eğitim, mesleki bilgi ve beceri düzeyi, deneyim vs bakımından çeşitli farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar sonucunda bağımlı statüler altında çalışanların ücretleri arasında bazı farklılıkların da olacağını kabul etmek gerekir. Ancak işverenin farklı ücret ödemesinin bazı sınırları bulunmaktadır. Eşit işe eşit ücret ödenmesi, işverenin farklı ücret ödemesinin sınırını ifade etmektedir. Eşit işe eşit ücret ödenmesi ilkesi, aynı işyerinde, eşit değerde işlerde, aynı verimle çalışanların ücretleri arasında bir farklılığın olmayacağını öngören bir anlayışı ifade etmektedir. Eşit işe eşit ücret ödenmesi ilkesinin olmaması durumunda, çalışanlar arasında adalet duygusu ortadan kaybolacaktır.

17 2) Ücret gelirinin fiyat yükselişlerine karşı korunması: Para değerindeki değişimlere bağlı olarak, hızlı fiyat yükselişlerinin olduğu ülke ve dönemlerde, ücretler reel değerlerini yani gerçek Satınalma güçlerini hızla yitirirler. Bu durumda, taraflar yönünden ne kadar adil biçimde saptanmış olursa olsun, ücretlerin reel değerlerini sabit tutarak koruma altına almak gereksinimi doğmaktadır. Bağımlı statüler altında çalışanların reel ücret gelirlerinin azalarak yoksullaşmaları, enflasyonist dönemlerde görülen adaletsizliklerdendir. Ücretlerin reel değerlerinin, fiyat yükselişlerine karşı korunmaması, gelir dağılımındaki adaletsizlikleri çoğaltmakla kalmayıp, zaman içerisinde ekonomik büyüme hızının da azalmasına neden olmaktadır. - Ücretlerin reel değeri iş sözleşmeleriyle korunabilir. - Ücretlerin reel değeri mevzuat hükümleriyle korunabilir. - Ücretlerin reel değeri fiyat ve ücretlerin dondurulması yoluyla korunabilir. - Ücretlerin reel değeri toplumsal anlaşmalarla korunabilir. - Ücretlerin reel değeri otomatik endeksleme yöntemiyle korunabilir.

18 3) Ücretin ödeme Biçimi, Ödeme Yeri ve Belgelenmesi Bakımından Korunması: İşgörme karşılığında ödenen kök ücret parasal bir nitelik taşımaktadır. Dolayısıyla işçinin çalışması karşılığında hakettiği ücret, parasal bir biçimde ödenmelidir. Ücret bir ülkede tedavülde olan geçerli para birimi ile ödenmelidir. Taraflar, iş sözleşmeleri yoluyla tedavülde olmak ve geçerli olmak kaydıyla başka bir ülkenin para birimi ile de ücretin ödenmesini kararlaştırabilir. Ayrıca ücretin düzenli bir biçimde ödenmesi, ödeme dönemlerinin belirli olması gereklidir. Ücret ödeme biçimi, işçiyi zora sokacak şekilde düzenlenmemeli, genel mantık kuralları çerçevesinde belirlenmelidir.

19 4) Ücretin En Alt Düzeyinin Belirlenmesi: Bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısı ya da geçerli piyasa koşulları nedeniyle bağımlı statüler altında çalışanların ücretleri yetersiz bir düzeyde kalabilir. Örneğin, işsizlik oranlarının yüksek, istihdam oranlarının sınırlı olduğu bir işgücü piyasasında bireyler, kendilerine önerilen çok düşük ücretleri bile kabul etmek zorunda kalabilirler. Böyle bir durum, ücret gelirinin çalışanların ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin yaşamlarını sürdürebilmelerine yetecek düzeyde olmasını öngören ücretin sosyal yönü anlayışı ile çelişecektir. Bu nedenle sosyal politikaların uluslararası kaynakları, ücret gelirlerinin en alt düzeyinin hukuk kuralları ile belirlenerek güvence altına alınmasını öngörmektedir. Böyle bir yaklaşımla; ülke genelinde kamu otoritesi aracılığıyla belirlenen ücretin en alt düzeyi, «asgari ücret» olarak ifade edilir.

20 Asgari ücretin özellikleri: Asgari ücret zorunlu bir ücret düzenlemesidir: Taraflar arasında pazarlık konusu olamaz. Çünkü mevzuat hükümleri ile belirlenerek yürürlüğe konmaktadır. Bu nedenle bağlayıcıdır. Asgari ücret işin ve işgörenin niteliklerinden bağımsız olarak belirlenir: Asgari ücret belirlenirken bireyin eğitimi, kıdemi, deneyimi gibi niteliklerinden ya da işin koşulları, çalışma ortamı, niteliği gibi unsurlardan bağımsız olarak belirlenir. Asgari ücret sadece işçi statüsü altında çalışanları kapsamaz: Asgari ücret sadece işçileri değil, bağımlı statüler altındaki tüm çalışanları (Kamu çalışanları vs) kapsayan bir ücret düzenlemesidir. Asgari ücret ulusal refah çoğalışının adil bir biçimde bölüşülmesine yardımcı olan bir sosyal politika aracıdır: Asgari ücret uygulamaları ile bağımlı statüler altında çalışanların, bölüşümden daha adil pay almaları hedeflenir. Asgari ücret makro ve mikro birçok göstergeyi etkilemektedir.

21 Asgari Ücretin Amaçları İşçilerin yaşam standartlarını yükselterek işçinin ve ailesinin insan onuruna yaraşır bir biçimde yaşamasını sağlamak, Ani ücret değişimlerine karşı işçiyi koruyarak ücretin en alt seviyesini güvenceye almak, Değişik ücret seviyeleri arasındaki farklılıkları gidermek ve ekonomik ve sosyal eşitsizliklerle mücadele etmek, Eşit işe eşit ücret ilkesini hayata geçirerek, işçiler arasında haksız rekabetin önüne geçmek, Sosyal koruma uygulamalarının bütçe üzerindeki harcama yükünü azaltarak ekonomik etkinliği sağlamak

22 Türkiye de Asgari Ücret

23 Türkiye de Asgari Ücret Türkiye de asgari ücret, 4857 sayılı İş Kanunu nun 39.maddesi uyarınca, dönemlik olarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı «Asgari Ücret Tespit Komisyonu» tarafından belirlenir. Türkiye de asgari ücret seviyesi 2000 li yıllar itibariyle artış göstermesine rağmen, reel asgari ücret oranı sabit kalmıştır. Bir başka ifade ile asgari ücret artmış ancak asgari ücretin alım gücü sabit kalmıştır.

24 ASGARİ ÜCRETE İLİŞKİN SORUN ALANLARI Asgari ücret üzerinden alınan yüksek vergi ve kesintiler. Bölgesel düzlemdeki eşitsizliklerin asgari ücret bağlamında sorunlar ortaya çıkarması Asgari ücret belirlenirken sadece işçinin ihtiyaçlarının dikkate alınması, işçinin ailesinin göz ardı edilmesi Asgari ücretin ekonomik büyüme yerine enflasyona endekslenmiş olması Asgari ücretin işçilerin en temel ihtiyaçlarına bile cevap veremeyecek bir seviyede belirlenmesi

25 Asgari Ücretten Alınan Yüksek Vergi Oranları ve Kesintiler Türkiye de ücret üzerinden alınan vergilerin ve yapılan kesintilerin yüksek olması, asgari ücretin sosyal yönünü zayıflatmakta, işçi ve ailesinin insan onuruna yaraşır bir yaşam sürmesini güçleştirmektedir. Belirlenen brüt asgari ücret tutarı (2029,5 TL)karşısında işçilerin kesinti ve vergiler sonucunda elde ettikleri net asgari ücret tutarı arasında ciddi fark bulunmaktadır.(1603,12 TL)

26 Tablo: Asgari Ücret Üzerinden Yapılan Kesinti ve Vergiler

27 Tablo 2: Döneminde Asgari Ücretin Net Tutarının Hesaplanması A : ÜCRET (BRÜT) B : (-)İŞÇİYE AİT PRİM MİKTARI (%14) (2029,50 X %14 = 284,13) 2.029,50 TL 284,13 C : (-)İŞSİZLİK SİGORTASI İŞÇİ PRİMİ(%1) (2029,50 X %1 = 20,30) 20,30 D : (-) GELİR VERGİSİ (%15) A ( B + C) = D = GELİR VERGİSİ MATRAHI 2029,50 (284,13 +20,30 = 1725,07) X %15=258,87 E :(-)DAMGA VERGİSİ MİKTARI( 7,59) (2029,5 X 7,59 = 15,40) 258,76 15,40 F :(+)ASGARİ GEÇİM İNDİRİMİ (BEKAR VE ÇOCUKSUZ) 152,21 NET ÜCRET (A+F - (B+C+D+E) = 1404,6) 1603,12