Mevlâna Celaleddin-i Rumî nin Selçuklu Sultanları ile İlişkileri

Transkript

1 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 115 Mevlâna Celaleddin-i Rumî nin Selçuklu Sultanları ile İlişkileri Mewlana Jalaluddin Rumî s Relationships with Seljuk Sultans Mehmet Ali HACIGÖKMEN * ÖZET Mevlâna Celâleddin-i Rumî eserleri, yaşamı itibarıyla hakkında en çok araştırma yapılan mutasavvıflardan birisidir. Yaşadığı dönem, Türkiye Selçuklu Devletinin son dönemi olması Sultanlar, Melikler, Emirlerle yakın münasebette bulunması sebebiyle, Mevlâna Celâleddin-i Rumî'nin hayatı dönemin siyasî durumunun açıklanması açısından önem arz etmektedir. Çalışmamızda Sultanu l-ulema Bahaeddin Veled in Larende ye (Karaman) gelişinden itibaren yakın münasebette bulunduğu Selçuklu emirleri ile ilişkileri ele alınmaya çalışılacaktır. Ayrıca çalışmamızda, I.Alaeddin Keykubat ile ilişkilerin Bedreddin Gühertaş tarafından sağlandığı, hatta Bedreddin Gühertaş ın Sultanu l-ulema Bahaeddin Veled in müridi olduğu ortaya çıkmıştır. Bedreddin Gühertaş Sultanu l-ulema Bahaeddin Veled e bir medrese yaptırmıştır. Babailer isyanı ve Kösedağ savaşı sonrası tahta çıkan II. İzzeddin Keykavus ve IV. Rükneddin Kılıçarslan daha küçük çocuktular. Bu Sultanlarla ilişkiler daha çok emirler tarafından sağlanmıştır. Bu emirler Şemseddin İsfehanî ve Muineddin Süleyman Pervanedir. Çalışmamızda dönemin siyasî olayları çerçevesinde Mevlâna Celâleddin-i Rumî nin, II. İzzeddin Keykavus ve IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ilişkileri ele alınmaya çalışılacaktır. ANAHTAR KELİMELER Mevlâna Celâleddin-i Rumî, Sultanu l-ulema Bahaeddin Veled, II. İzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kılıçarslan, Bedreddin Gühertaş, Şemseddin İsfehanî, Muinuddin Süleyman Pervane. ABSTRACT Mewlana Jalaluddin Rumî is one of the Sufis, who have been researched most often, because of his works and life. The period he lived was the last period of the Seljuk Sultanate of Rum and he stayed in touch with Sultans, Meliks and Emirs; therefore, Mewlana Jalaluddin Rumî s life has importance in the sense of explaining the political landscape of the term. In this paper, it will be studied on the relations between Sultan-ul-ulema Bahā' al-dīnveled and Seljuk Emirs with whom he had close relations since he came to Larende (Karaman).Moreover; in the study, it has been found out that his relation with Ala al-din Kayqubad I was provided by Badr al- Din Guhertash who turned out to be a disciple of Sultan-ul-ulema Bahā' ad-dīn Veled. Badr al-din Guhertas had a madrassa built for Sultan-ul-ulema Bahā' al-dīn Veled. Izz al-din * Doç. Dr., SÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, hgokmen@selcuk.edu.tr

2 116 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Kayka'us II and Rukn al-din Kilij Arslan IV who acceded to the throne after Babai Revolt and the Battle of Kösedağ were little children. The relations with these Sultans were mainly provided by Emirs. These Emirs were Shams al-din Isfahani and Mu'in al-din Sulaiman Parwana. In this paper, the relations between Mewlana Jalaluddin Rumî and Izz al-din Kayka'us II and Rukn al-din KilijArslan IV will be studied on within the scope of the political events of the term. KEY WORDS Mewlana Jalaluddin Rumî, Sultan-ul-ulema Bahā' ad-dīn Veled, Izz al-din Kayka'us II, Rukn al-din Kilij Arslan IV, Badr al-din Guhertash, Shams al-din Isfahani, Mu'in al-din Sulaiman Parwana..

3 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 117 Giriş Mevlânâ Celâleddin-i Rumî gerek yaşadığı dönemde ortaya koyduğu fikirleri, gerekse vefatından sonra düşünceleri etrafında oluşturulan tasavvufî düşünce ile dünya çapında büyük bir etki alanı oluşturmuştur. Mevlâna Celâleddin, Türkiye Selçuklu Devleti'nin son döneminde çok önemli siyasî olaylara şahit olmuştur. Birçok Selçuklu devlet adamı ile ilişkide bulunmuş onlara nasihatlarda bulunmuştur. Mevlâna Celâleddin'in yakın münasebette bulunduğu, Muineddin Pervane 1, Sahip Ata Fahreddin Ali 2, Taceddin Mutez 3, Mecdeddin Atabek 4, Fahreddin Arslandoğmuş 5, Emineddin Mikail 6, Alameddin Kayser 7, Bedreddin Gühertaş 8 gibi emirlere mektuplar göndermiştir. Bu emirlerin birçoğu Selçuklu son dönem siyasetine yön veren devlet adamlarıdır. Mevlâna nın bu emirlerle ilişkileri ele alıp değerlendiren birkaç çalışma bulunmaktadır. 9 Bunların içinde en dikkat çekeni Mevlâna ve İktidar adlı çalışmasıyla, O. Nuri Küçük 10 yapmıştır. O. Nu- 1 Mevlâna Mektuplar, (trc. A. B. Gölpınarlı) İstanbul 1963, (II. XVI., XXX., XXVI., XXVII., XLII., LI., LXXXII.,XXXI., LXXXVIII., LXXII., LXXXIV., LXXXV., LXXXVI., XCVI.,CXVI., LXIII., XXXVII.,XLII.LXVIII., XCIX.,CXIV, CXX.,CXXXVII., mektuplar) 2 Mevlâna Mektuplar, (LXXVI., XC.,CVIII., XLIV., XXXI., LXXXIX., XCVII., CXLII., XXXVI., LXXXVII., CXXXVIII., LII., Mektuplar) 3 Mevlâna Mektuplar, ( XXII., LIX., LIX., CZVII., CXIX., CXXXVI.,LXXXVIII., LXXV., C., Mektuplar) 4 Mevlâna Mektuplar, ( IX., LXVI., XXI., XVII., X., VIII., LIV., CXXI., Mektuplar) 5 Mevlâna Mektuplar, ( CXXXIV., CXXXV., CXXXIII., LXXXVII., Mektuplar) 6 Mevlâna Mektuplar, ( XVIII., LX., LXI., Mektuplar) 7 Mevlâna Mektuplar, ( XXI., XXIV., Mektuplar) 8 Mevlâna Mektuplar, ( CXLII., CXLV Mektuplar) 9 Helmuth Ritter, "Mevlânâ Celâleddin Rûmî ve Çevresi", (çev. Rüstem Orhan), Mevlânâ Araştırmaları I, Ankara 2007; Meliha Ambarcıoğlu, Mevlâna ve Muhiti, Ankara 1962; B. Furuzanfer, Mevlâna. Celâleddin. (Çev. F. Nafiz Uzluk) İstanbul 1986; Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlâna Celâleddin. Hayatı, felsefesi, eserleri, eserlerinden seçmeler İstanbul 1952; Selim Kaya, Mevlânâ'nın Siyasî Faaliyetleri (Mevlânâ'nın Selçuklu Devlet Erkânı Üzerindeki Etkisinin Siyasi Boyutları, Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyum Bildirileri, Mayıs 2006, Çanakkale/Türkiye (International Symposium on Mawlânâ Jalâladdîn Rumî in Thought and Art Papers, ) 2006, s ; Kazım Paydaş, Mevlânâ Celâleddin in Anadolu Selçukluları ile Olan Münasebetleri Harran Üni. Uluslararası Mevlâna ve Mevlevîlik Sempozyumu, Bildiriler-I., Şanlıurfa 2007, s O. Nuri Küçük, Mevlâna ve İktidar, Ankara 2007; Bu çalışmada Mevlâna nın hem Selçuklu ümerasıyla ilişkileri ele alınmış hem de Mevlâna Celâleddin in Moğol casusluğu iddiaları ele alınmıştır. Ancak bizce, çalışmanın dikkat çeken yanı Mevlâna

4 118 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ ri Küçük Bey'in bu çalışması, Mevlâna Celâleddin'in Moğollar'a ve Moğol istilasına bakış açısını ele alması bakımından dikkat çekicidir. 11 Biz ise çalışmamızda Mevlâna Celâleddin' in Selçuklu Sultanlarıyla ilişkilerini tarihî olayları dikkate alarak ayrı ayrı ele almaya çalıştık. Aslında yukarıda isimlerini zikrettiğimiz Emirlerle Mevlâna nın ilişkilerini ayrı ayrı ele alacak bir araştırma, çalışmamızı tamamlayacaktır. Çalışmamızın ilk bölümü, sultan I. Alaeddin Keykubat dönemini içermektedir. I. Alaeddin Keykubat ın tahtta olduğu süre, Selçuklu devletinin zirveyi yaşadığı, bölgenin en güçlü devleti haline geldiği bir dönemdir. 12 Bu bölümde Sultanul-ulema Bahaeddin Veled'in önce Larende'ye, sonra da Konya'ya gelişi, sebepleri sonra da I.Alaeddin Keykubat ile ilişkileri ele alınacaktır. Ayrıca Sultanul-ulema Bahaeddin Veled'in ölümünden sonra I.Alaeddin Keykubat ile Mevlâna Celâleddin'in ilişkileri ne düzeyde olduğu ortaya konmaya çalışılacaktır Çalışmamızın ikinci bölümü, I. Alaeddin Keykubat'ın, büyük oğlu, II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) 13 ve etrafındaki bazı emirler tarafından zehirlenmesinden (1237) 14 sonraki dönemi içine almaktadır. Bu dönem, Sadeddin Köpek 15 adlı emirin Selçuklu devlet adamlarını ortadan kaldırması, adına Babaî 16 denilen bir isyanla başlayan kargaşa dönemine denk gelmektedir. Ayrıca Kösedağ Celâleddin nin Moğol casusu olduğuna dair iddiaların sıhhatı adlı bölümdür. ( s ). 11 O. Nuri Küçük eserinin sayfaları arasındaki Mevlâna nın Moğol Casusu Olduğuna Dair Bazı İddiaları Sıhhatı adlı bölümde, bu iddiaların temelsizliğini ortaya koymuştur. 12 bk. O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ankara 1971, s ; S. Koca, Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alâeddîn Keykubâd ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkısı S. Ü. Türkiyat Arastırmaları Dergisi, Sa. 25, Bahar 2009, s. 7-12; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi, Ankara bk. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü d-dîn Keyhüsrev ve Devri, Ankara 1958; Osman Turan, Keyhüsrev II, İA, VI, İstanbul 1977, s Salim Koca, Türkiye Selçuklu Tarihine Damgasını Vuran Menfur Bir Cinayet: Sultan I. Alâeddîn Keykubâd ın Zehirlenmesi, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergi, Sayı: 27 Bahar, Konya 2010, s bk. M. Kesik, Sadeddin Köpek DİA, XXXV, İstanbul 2008, s ; O. Turan "Saded-Din Köpek", İA, X, Eskişehir 2001, bk. Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, İstanbul 1980; Mikail Bayram, Baba İshak Harekatının Gerçek Sebebi ve Ahi Evren ile ilgisi, Diyanet Dergisi, XVIII, s ; Mikail Bayram, Babailer İsyanı Üzerine, Hareket, Mart 1981, s

5 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 119 savaşının 17 yaşandığı 1243 yılın akâbinden, Moğol istilasının Selçuklu devletini tamamen kapladığı dönemden, Şems-i Tebrizî nin (1244) 18 Konya ya gelmesine, Mevlâna Celâleddin in ölümüne (1277) kadar geçen süre içinde sultanlarla ilişkileri ele alınacaktır. Aşağıda ifade edileceği gibi Mevlâna Celâleddin'in siyasî olaylara tepkisi dönemin birçok âlimlerinin verebileceği tepkiden farklı olmadığı görülecektir. Mutasavvıf dil ustası ve hislerinin coşkunluğu ve karakteri dolayısıyla Sultanlara ve emirlere verdiği tepki ve sözler, olayların tarihî arka planının çok iyi süzülememesinden dolayı bugüne kadar da yanlış yorumlanmıştır. A Yılları Arası Bahaeddin Veled ve Mevlâna Celâleddin in I. Alaeddin Keykubat İle İlişkileri Mevlâna Celâleddin ailesi ile beraber Larende'ye (Karaman) geldiğinde 14 yaşında bir delikanlıdır (1221). 19 Bu dönemde Mevlâna Celâleddin in babası Sultânü l-ulemâ Bahaeddin Veled in 20 Selçuklu ümerasıyla ilişkilerinden söz etmek mümkündür. Sultânü l-ulemâ, Lârende'ye göç ettikten sonra (1221) oranın emiri olan Emir Musâ nın 21 yaptırdığı medresede yedi sene kalarak dersler okutmuş ve camide vaazlar vermiştir. 22 Sultanu'l-Ulema oğlu Mevlânâ 17 bk. E. Göksu, Kösedağ Savaşı (1243) Uluslar arası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2009/2, s. 1-15; Turan, Türkiye, s bk. Semih Ceyhan Şems-i Tebrizi, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s Câmî, Abdurrahmân, Nefehâtu l- Üns: Evliyâ Menkibeleri, (çev ve şrh. Lâmiî Çelebî, haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara), İstanbul s. 632; Abidin Paşa, Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf, I, İstanbul 1324/1906. s. 8; B. Fürüzanfer, Mevlâna Celâleddin, ( çev. F. N. Uzluk) İstanbul 1997, s. 34; Şefik Can, Mevlânâ Hayatı Şahsiyeti Fikirleri, İstanbul 1995, s bk. Ahmet Ateş, Mevlâna ve Babası Türk Düşüncesi, 1954/4-7, s ; Meliha Ambarcıoğlu, Sultanü'l-ulema Baha'eddin Veled'in hayatı, eseri ve düşünceleri, Selçuk Üniversitesi, 1. Millî Mevlâna Kongresi Tebliğler, Konya 1986, s ; M. Nazif Şahinoğlu, Bahaeddin Veled, DİA, IV, İstanbul 1991, s Fürüzanfer, Mevlâna, s. 109 da Emir Musa nın Karamanoğullarından Bedreddin İbrahim in kardeşi olduğu ifadesi doğru değildir. Çünkü Karamanoğullarının bu bölgeye gelişi 1228 yıllarına rastlar. Alaeddin Keykubat Alaiyye nin fethinden 1221 (H. 618) sonra bölge Ermenek, Mut, Gülnar bölgesine kadar bölge alınmıştı. Silifke, Tarsus hariç çaşniğir Mübarezüddin Çavlı, Ertokuş tarafından alınmıştır. Şehabeddin Tekindağ, Alâeddin Keykûbat ve Halefleri Zamanında Selçuklu Küçük Ermenistan Hudutları, Tarih Dergisi, , II/1-2, s Yani Emir Musa, I. Alaeddin Keykubat ın emiri olmalıdır. Karamanlılar ın bölgeye yerleşmesi 1228 yılıdır. Yani Sultanul- ülemanın Konya ya göç tarihidir. 22 Fürüzanfer,age, s. 110.

6 120 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Celâleddîn ı, Hoca Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî nin 23 Gevher Hatun adındaki kızı ile nikahladı. Mevlâna Celâleddin in bu evlilikten 623/1226 tarihinde birinci oğlu Sultan Veled, daha sonra da ikinci oğlu Alâaddin dünyaya geldi. 24 a. Sultânü l-ulemâ Bahaeddin Veled- I. Alaeddin Keykubat İlişkileri Acaba Sultanu l- Ulema Lârende'den Konya'ya göç kararı almasında mevlevî kaynaklarının belirttiği gibi, sadece I. Alaeddin Keykubat ın daveti mi etkili olmuştur? Yoksa başka etkenler de rol oynamış mıdır? Eflâkî ve Sipehsalar gibi kaynaklara bakılırsa, bu durum sadece Alaeddin Keykubat ın, Bahaeddin Veled i davet etmesiyle olmuştur. 25 Eflâkî, Sipehsalar, gibi kaynaklar Sultan Alaeddin Keykubat ı Sultanul- ulema nın müridi olduğunu da yazmaktadır. 26 Sultan Alaeddin Keykubat ın, Baha Veled e mürit oluşuna ve onu Konya ya davet edişine dair Mevlevî kaynakların dışında devrin diğer kaynaklarında bir bilgi bulunmamaktadır. Bunun yanında bugün I. Alaeddin Keykubat'ın Mevlâna'yı davet ettiğine dair bir mektubun bulunduğu söylenmektedir. 1890'lı yıllarda yazılan, eğer istinsah edilmişse, nereden alındığı bilinmeyen Osmanlı Türkçesi bu mek- 23 Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî Larende'ye ne zaman geldigine dair bir bilgiye sahip değiliz. İhtimal ki sultanu l- ulema Bahaeddin veled ile Larende ye gelmiştir. Hatta bir rivayete göre Mevlâna Celâleddin'in oğlu Sultan Veled in ismini eşi yani Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî 'nin kızı Gevher Hatun un Harezmşah hanedanından olduğundan dolayı bu ismi vermiştir. Mevlânâ nın eşi Gevher hatun gibi annesi de Belh emîri Rükneddîn in kızı olan Mümine Hatun olup, Harezmşah hanedanındandı. (Sultan Veled, Maârif, çev. Meliha Tarıkâhya, İstanbul 1985, s. 2) Sultanul-ulema Bahâeddîn Veled in annesi Harzemşahlar hanedanından, Alâaddîn Muhammed Harzemşah ın kızı Melike-i Cihan Emetullâh Sultan dır. (Sipehsâlâr, a.g.e., s. 18; Eflâkî, age, I, 165; Fürûzanfer, Mevlânâ, s. 9; Emine Yeniterzi, Mevlânâ Celaladdîn-i Rûmî, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1995, s. 26) Bu bilgiler Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî nin Sultanululema ile aynı sülaleden olabileceğini göstermektedir. Yani Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî ve ailesi Sultanul-ulema Bahaeddin Veled ile beraber göç ettiklerini gösterebilir. Hatta Sultan Veled ve kardeşi Alaeddin yaşlarına geldiklerinde dedeleri Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî nezaretinde önce Halep e daha sonra Şam a gitmiştir.(sultan Veled, Maârif, s. 5) Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî torunlarına bir nevi lalalık da yapmıştır. Hatta Mevlâna bu sırada çocuklarına dedeleri Şerafeddîn Lâlâ Semerkandî ye itaat etmeleri ve onu incitmemeleri için yazdığı bir mektubu vardır. ( Sultan Veled, Maârif, s. 2) Bundan dolayı da lala unvanını almış olmalıdır. 24 Câmî, s. 632; Abidin Paşa, s. 8; Fürûzanfer, Mevlânâ, s. 34; Can, s Ahmet Aksit, Eflaki nin Alaeddin Keykubad Hakkındaki Rivayetlerine Dair, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sa.11 (2002), s aynı yer.

7 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 121 tubu, I. Alaeddin Keykubat'a ait göstermek doğru olmasa gerektir. 27 Bu durum Bahaeddin Veled in Konya ya gelişinde, bu davetin ve göçün başka sebeplerinin de olduğunu akla getirmektedir yılına gelindiğinde Larende ve Ermenek çevresi Çaşniğir Mübarezüddin Çavlı ve Mübarezüddin Ertokuş tarafından alınmış, bölgeye Karamanoğulları iskân edilmeye başlanmıştır. 28 Tabii bu durum huzur arayan Sultanu l- Ulema'nın, I. Alaeddin Keykubat tarafından Anadolu'nun en korunaklı ve büyük şehri haline gelen Konya'ya 29 göç kararı almasında etkili olmuş olabilir. Larende'de, Sultanu l- Ulema Bahaeddin Veled nin sohbetleri şüphesiz ki Selçuklu ümerasının dikkatini çekmiştir. Bahaeddin Veled in Konya ya gelişinde etkili olan emirlerin başında Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş) olduğunu düşünüyoruz. Ayrıca Bedreddin Gühertaş'ın Emir Musa ile yakın bir ilişkisi olsa gerektir. Bedreddin Gühertaş, Sultanu l- Ulema Bahaeddin Veled in Konya ya gelişinde Altunapa medresesindeki ikametgâhında hep yanındadır. 30 Gühertaş Sultanu'l ulema ve ailesine bir medrese inşa etmeye başlar. Eflâkî, Gühertaş ı Sulta- 27 Mektup Konya Yazma Eserler Kütüphanesi'ne Lütfiye Nur Kunter Hanım efendinin bağışladığı yazmalar içinde 1890'lı yıllarda Konya'da yaşayan Müstantık Ali Bey'in tuttuğu notların arasında bulunmuştur. Bütün mevlevi kaynaklar Alaeddin Keykubatın, Sultanu l Ulemayı davet ettiğini yazmaktadır. Bu mektubun da bu bilgilerin bir tezahürü olarak kaleme alınmış da olabilir. 28 El Ömeri, Mesâlîkü l Ebsâr fî Memâlîk-i Emsâr, (nşr. F.Taeschner), Leipzig 1929, 28; Kalkaşandi, Subhu l  şa, VIII, Kahire 1915, s ; Tekindağ, age, s Başkent Konya'nın surlarla çevrili müstahkem bir başkent olması I. Alaeddin Keykubat dönemine rastlar. I. Alaeddin Keykubat Moğollara karşı savunma politikası çerçevesinde başta Konya olmak üzere Erzurum, Sivas, Kayseri de tahkimat yapmaya, surlar inşa etmeye başlamıştır. I. Alaeddin Keykubat dönemi ile beraber Konya gerçek bir başkent olmuştur. Bu surların inşası için büyük harcamalar yapılmış ve çok sayıda sanatkâr, mimar, mühendis istihdam edilmiş, kaynaklar 140 emirin bu işte görev aldıklarını yazmaktadır. Surların yüzlerce burç ve bedeni, şehre giriş ve çıkışı sağlayan ihtişamlı kapılarda yapılmıştır. Dış surların çevresinde derin bir hendek vardır. Meram deresi ve sel suları bu hendeğe bağlanarak ikinci bir savunma hattı oluşturulmuştur. Hendeğin kapılara rastlayan bölümlerinde birer köprü bulunmaktaydı. Şehrin merkezinde birbirinden güzel camiler, mescitler, medreseler, hanikahlar, bedestenler, lüks evler, cadde ve sokaklar bulunuyordu. Şehrin sur dışında kalan kısımları bağlık bahçelik olup bu bahçeler arasında da mahalleler, bağ evleri, mescitler, medrese, tekke ve zaviyeler bulunmaktaydı. (bk. M. A. Hacıgökmen, Türkiye Selçukluları Zamanında Konya nın Devlet Merkezi Oluşu S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Der. Bahar 2011/ 25, s ) 30 M. Ali Hacıgökmen, I. Alaeddin Keykubat Dönemi Emirlerinden Atabey Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş) (d.?- ö. 1262), A.Ü., DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXX/ 50, Ankara 2011 / Eylül, s

8 122 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ nu l ülema nın müridi olduğunu söyler. Eflâkî bunu şöyle ifade eder: Sultanu l ulemanın sohbetlerinin birisinde Sultan ve diğer devlet adamları ile camidedir. Cemaat, Sultanü'l Ulema'yı can kulağı ile dinlemektedir. Bir ara Sultan'ın atabeyi olan Emir Bedreddin Gühertaş, "Sultanü'l Ulema'nın ne kadar güçlü bir hafızaya sahip olduğunu, ne kadar güzel konuştuğunu, verdiği dersin önceden hazırlanıp hazırlanmadığını" düşünür. Bu sırada Bahâeddin Veled, kendisine: "Emir Bedreddin, Kur'an'dan bir aşır oku!" diye seslenir. Emir Bedreddin Kur'an'dan bir bölüm okur. Bahâeddin Veled, okunan bu bölümün ayetlerini geniş geniş açıklar. Bu olaydan oldukça etkilenen Emir Bedreddin kendisini alamaz, kalkar; Bahâeddin Veled'in elini ve vaaz verdiği kürsüyü öper. Emir Bedreddin Gühertaş duyduğu bu manevi hazzın bedelini ödemeye devam etmek ister. Bahâeddin Veled ve çocukları için Sultan Köşkü'ne yakın bir yerde bir medrese yaptırmaya başlar. 31 Eflâkî'nin belirttiği bu medrese Alaeddin tepesinin Kuzey Doğu tarafında idi. Gühertaş, bu medreseyi Sultanu l ülema Bahaeddin Veled ve ailesi için inşa ettirmiştir. Medreseye Gühertaş medresesi denilse de kaynaklarda Medrese-i Mevlânâ, Celâliye ve Molla Atik adlarıyla anıldığı da olmuştur. 32 Emir Bedreddin Gühertaş ın kurduğu medresenin, XIX. yüzyıla kadar ki tarihi ile ilgili fazla malumat bulunmamaktadır. Buna rağmen buranın, Mevlevîler tarafından yönetilen bir eğitim merkezi olarak kullanıldığını sanıyoruz. Zira medresenin eğitim amaçlı kurulduğu, müderrisliğin Mevlânâ soyuna tahsis edildiği vakfiyesinden anlaşılmaktadır. 33 Bütün bu bilgilerden Sultanul- ülema Bahaeddin Veled in Selçuklu sultanı ile ilişkileri Bedreddin Gühertaş aracılığıyla sağlandığı, 31 Ahmet Eflâki, Âriflerin Menkıbeleri I, (çev. Tahsin Yazıcı), Ankara 1986, s Mimarı hakkında bilgiye sahip değiliz. Medresenin 12 oda ve dershaneden oluştuğunu, çok sade olduğunu biliyoruz. Mevlâna Celâleddin de burada uzun süre ders vermiştir. Evi de bu medreseye bitişik durumda idi. Mevlâna Celâleddin in ölümünde sonra türbesinin bulunduğu yer Mevleviliğin merkezi olunca, evi ve Gühertaş medresesine ilgi gösterilmemiştir. Buna rağmen, buranın, Mevlevîler tarafından yönetilen bir eğitim merkezi olarak kullanıldığını sanıyoruz; O. Turan Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45 (1948), s Yaşar Sarıkaya, Osmanlı Dönemi Konya sında Medrese Kurucusu ve Patronu Olarak Sufiler ve Âlimler ( Yüzyıllar), Turkish Studies, Sa.2/1 Kış, s (Konya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi nde bulunan 7 Ramazan 1253/1837 tarihine ait bir belgeye göre, burada medrese eğitimi yapılıyordu. Müderrislik ve mütevellik, o zamanın Mevlânâ Dergâhı Postnişîn i Seyyid Mehmed Said Hemden Çelebi nin elinde idi. Babası Seyyid Hafız Mehmed Çelebi (öl. 1231/1815) nin de, burada ders vermiştir. (bk. Caner Arabacı, Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri ( ), Konya 1998, s.188).

9 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 123 sonra da bu ilişkinin, Sultanul- ülema nın ölümüne kadar devam ettiğini söylememiz mümkündür. b. Mevlâna Celâleddin- I. Alaeddin Keykubat İlişkileri Sultanul- ülema nın ölümünden 34 hemen önce I. Alaeddin Keykubat Yassıçemen savaşını kazanmış (1230), Eyyübiler üzerine sefer yapıp Ortadoğu nun en güçlü devleti durumuna gelmiş idi. Bundan sonra yaşlarında bir genç olan Mevlâna Celâleddin in. 35 Sultan ile yakın bir irtibatı yine babası zamanında olduğu gibi Bedreddin Gühertaş vasıtasıyla sağlanmış olsa gerektir. Mevlâna Celâleddin, 1233 yılında oğulları Veled ve Alaeddin için büyük ihtimalle Haleb e gitmeden, Bedreddin Gühertaş, Afyonkarahisar kalesinde dizdar iken 36, Sultan Alaeddin Keykubat ın da katıldığı bir sünnet düğünü yapmıştır. Bedreddin Gühertaş ın Bahaeddin Veled ile Alaeddin i bizzat sünnet ettiğini biliyoruz. Eflâkî, Bedreddin Gühertaş ın Sultanul Ulema Bahaeddin Veled in vefatından sonra, yakın ilgisini şöyle anlatır: Sultan Veled buyurdu ki: Bizim Bahâeddin Veled yedi yaşında, kardeşi Alâeddin ise altı yaşında sünnet etti. Düğün yaptıkları vakit Sultan Alâeddin in emîrleri ve nâipleri orada hazır bulundular. Bütün kaleyi nefîs kumaşlar ve silâhlarla baştan aşağı süslediler Padişah babama o kadar saygı gösterdi ki sorma 37. Bu durum bize gösteriyor ki, Sultanu l-ulema vefat ettikten sonra Mevlâna Celâleddin in Sultan I. Alaeddin Keykubat ile ilişkileri devam etmiştir. Mevlâna Celâleddin, Gühertaş ile yakın dostluğa dayanarak daha sonra ona mektup da göndermiştir 38. Mektupta Mevlâna Celâleddin, Gühertaş a baba dostu diye yazmakta, Babaların gerçekliği, oğulların yakınlığına sebeptir; sevgi de miras kalır, nefret de baba dostu Bedreddin, diye hitap etmekte, oğlumuz dediği Taceddin adlı birisine yardımda bulunmasını rica etmektedir. Bütün bu bilgilerden anlaşılıyor ki Mevlâna Celâleddin in delikanlılık çağı diyebileceğimiz bu dönemde babası Sultanul- Ulema gibi Sultan I. Alaeddin Keykubat ile ilişkileri Bedreddin Gühertaş tarafından gerçekleştirildiği görülüyor. 34 Feridun b. Ahmed, Risale-i Sipehsâlâr (Mevlâna ve Etrafındakiler), çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1977, s.23; Eflâkî, age, I, 192; Abidin Paşa, Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf, I, İstanbul 1324/1906, s Eflâkî, age, I, 212; Kâzım Qurbanzâde, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî nin Hayatı Yaratıcılığı ve Felsefî Görüşleri, Bildiriler Uluslararası Mevlânâ Bilgi Şöleni Aralık 2000, s. 224, ss Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, s. 36, 41, 109, 110; Hacıgökmen,, agm, s Ahmet Eflâki, Âriflerin Menkıbeleri I, s Mevlâna, Mektuplar, ( CXLI.- XLV. mektuplar).

10 124 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ B Yılları Arası Mevlâna Celâleddin in Selçuklu Sultanları ile İlişkileri a. Mevlâna Celâleddin - II. Gıyaseddin Keyhüsrev İlişkileri Bu dönemde Sultanu l ulema ölmüş (628/1231), Mevlâna Celâleddin ise 24 yaşında babasının yerine geçmiştir. Bir yıl sonra da Seyyid Burhaneddin Muhakkık-i Tirmizi 39 Konya ya gelecektir. 40 Bu tarihten sonra Seyyid Burhaneddin e mürit olacaktır. Ona dokuz yıl (1241) hizmet edecektir 41. Seyyid Burhaneddin, Konya'ya gelişinden bir yıl sonra (1233) Mevlâna'yı zâhir ilimlerinde daha da ilerlemesi için Şam ve Haleb e göndermiştir. 42 Seyyid Burhaneddin in Mevlâna yı Haleb e gönderdikten sonra Kayseri emiri Şemseddin İsfehani nin 43 yanında kaldığını biliyoruz. Mevlâna, dönüşte Kayseri ye gelmesi, Şemseddin İsfehanî 44 onu sarayında ağırlamak istemesi dört yıl Halep ve Şam da kalmış olduğunu göstermektedir. 45 Ancak burada ilginç olan nokta, Seyyid Burhaneddin in dostu olan Şemseddin İsfehanî ölünceye kadar Mevlâna Celâleddin ile ilişkide bulunmuş olmasıdır. Artık otuz yaşlarına gelen Mevlâna Celâleddin in büyük infiale sebep olan I.Alaeddin Keykubat'ın öldürülme hadisesini ve sonraki ve Sadeddin Köpek dönemini ve tahakkümünü görmüştür. Şemseddin İsfehanî, Sadeddin Köpek in öldürülmesinden(1239) 46 sonra naiplik makamına atanmıştır. 47 Vezirlik makamına ise Mevlâna Celâleddin in en yakın adamı muhibbi olan Süleyman Perva- 39 bk. E. Cebecioğlu, Seyyid Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizi'nin Bazı Tasavvufi Kavramlara Getirdiği Metaforik Yaklaşımlar, A.Ü.İ.F. Dergisi, c. XXXVIII. Ankara 1998, s ; Semih Ceyhan, Seyyid Burhaneddin DİA, XXXVII, İstanbul 2010, s Sultan Veled, İbtida name (trc. A.B. Gölpınarlı) Ankara 1976, s ; Feridün Sipehsalar, s.118,120; Eflaki Ariflerin Menkibeleri, I, s. 152; Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, (neşr. Ali Yılmaz- Mehmet Akkuş) İstanbul 1990, s Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, 56-57; Furuzanfer, Mevlâna, s. 52; F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1976, s. 219, Feridün, Sipehsalar, s Furuzanfer, Mevlâna, s M. S. Bal, "Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlık Yapan Vezir; Şemseddin İsfahânî", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (19) 2006, s Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, 77-81; Furuzanfer, Mevlâna, s İbn Bîbî, s. 481; trc. II, s. 34, Yazıcızâde, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, (hzl. A. Bakır), İstanbul 2009, s. 633.; Müneccimbaşı, II, İbn-i Bîbî, s. 550; trc. II, s. 89.

11 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 125 ne nin babası Mühezzübiddin Ali getirilmiştir. 48 Görülüyor ki Mevlâna nın en yakınında bulunanlar, devletin en üst makamda bulunmaktadır. Bu dönemde Selçuklu devleti iç karışıklıklarla kaynamaktaydı. Babai isyanı denen Türkmen isyanı çok zor bastırılmıştır (1240). 49 Alaeddin Keykubat ın maharetle topraklarından uzakta tuttuğu Moğollar, Selçuklu topraklarına girmiş, Kösedağ adı verilen savaşta Selçuklu ordusu hiç savaşmadan yenilmiştir(1243) yaşlarındaki Mevlâna Celâleddin bu önemli olaylara yakından şahit olmuştur. Mevlâna Celâleddin in en yakın tanıdığı devlet adamları Kösedağ savaşının sonunda, Moğollarla anlaşmada önemli rol alacaktır. Vezir Mühezzübiddin Ali, Baycu Noyan ile anlaşma imzalayacaktır. 51 Bu anlaşmanın onaylanması içinde bir süre sonra Şemseddin İsfehanî Moğol Kağanı Batu Han a gidecektir 52. Bir süre sonra Mühezzübiddin Ali vefat edecek ve Şemseddin İsfehanî vezirlik makamına gelecek 53, ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev onu geniş yetkilerle donatacaktır. Bugün elimizde 1246 yılına denk gelen Kayseri Kızılköşk mevkiinde bulunan bir miktar arazinin Mevlâna Taceddin için yapılan vakfın şahitleri arasında Mevlâna Celâleddin ve Seyyid Burhaneddin Tirmizî nin bulunmasından dolayı Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev ile bir ilişkinin varlığından bahsedilir. 54 Bu vakfiye 1246 tarihli olsa da, 1241 tarihinde ölen Seyyid Burhaneddin Tirmizî nin 55 imzası olması vakfiyenin daha önce kaleme alınmış olduğunu göstermektedir. 48 Pervâne Mu înü d-dîn Süleyman ın babası olan Mühezzibü d-dîn Ali hakkında bk., Nejat Kaymaz, Pervâne Mu înüd ddîn Süleymân, Ankara 1970, s Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, İstanbul 1980; Mikail Bayram, Baba İshak ve Ahi Evren, Diyanet Dergisi, XVIII, 1979, s Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Türkçe terc., Okçu Milletin Tarihi, (Çev. Hrant D. Andreasyan), İstanbul 1954., s ; ayrıca bk., Simon de Saint Quentin, Histoire des Tartares, (terc., Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu, (çev. Erendi, Özbayoğlu) Antalya 2006.s ; Ebu l Ferec, İbnü l ibrî, Târîhu Muhtasari d- Düvel, (Türkçe terc., Şerafeddin Yaltkaya),İstanbul 1941, s. 20; E. Göksu, Kösedağ Savaşı, s. 1-15; Turan, Türkiye, s İbn Bîbî, s ; trc. II, s İbn-i Bîbî, s ; trc. II, s , İbn Bîbî nin naklettiğine göre (s. 533) Mühezzibü d-dîn Ali, Baycu Noyan a manidar sözler söyleyip anlaşma imzalamıştır. 53 İbn-i Bîbî, s. 534; trc. II, s ; Bk. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü II, Tarih Araştırmaları Dergisi, III/4-5 (1967) s. 49, dipnot R. Yinanç, Mevlâna nın Şahitlik Ettiği Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Keyhusrev Vakfiyesi, Mevlâna, Yirmi altı Bilim Adamının Mevlâna Üzerine Araştırmaları, (nşr. F. Halıcı), Konya 1983, s Ceyhan, agm, s

12 126 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Ayrıca vakfiyede II. Gıyaseddin Keyhüsrev in küçük oğlu II. Alaeddin in ismi vardır. Demek ki bu vakfiye Seyyid Burhaneddin Tirmizî vefat etmeden önce hazırlanmış, ancak bazı eklemelerle 1246 yılında yenilenmiştir. Sadece zevk ve eğlence dışında pek bir şey düşünmeyen, II. Gıyaseddin Keyhüsrev in Mevlâna Celâleddin gibi birisi ile yakın bir münasebet kurması pek düşünülemez. Ayrıca bu dönem Mevlâna Celâleddin'in Şems-i Tebrizi ile karşılaştığı dönemdir (1244). Şems-i Tebrizi'nin ölüm yılı olan 1247 yılına kadar da Mevlâna Celâleddin Selçuklu sultanı ile ilişki içinde olmamıştır. Mevlâna Celâleddin in II. Gıyaseddin Keyhüsrev in ölümünden sonra, II. İzzeddin Keykavus ile ilişkileri daha dikkat çekicidir. Bu konulara geçmeden önce II. Gıyaseddin Keyhüsrev in oğulları ve Şemseddin İsfehanî hakkında biraz bilgi verelim: II. Gıyaseddin Keyhüsrev in üç oğlu vardı. Büyük oğlu olan II. İzzeddin Keykavüs 1238 de doğmuştur. 56 Annesi Berdüliye Hatun bir Rum papazın kızıdır. Şemseddin İsfehanî Sultanın bu hanımını nikâhına almıştır. 57 Şemseddin İsfehanî nin bu cüretkâr tavrı onun gerçek niyetini ortaya koyarken, birçok düşman kazanmasına da sebep olmuştur. Sonrada 1249 yılında Moğollar tarafından öldürülmüştür. 58 Bu dönem belki de Kutalmış Oğullarının en bedbaht, olduğu zamanlardır. Daha çocukluk çağına bile girmemiş melikler tahta çıkarılacak, ümeranın elinde kukla olacaktır. O kadar ki, ümeranın elinde taht mücadelesi yapan bu çocuk sultanlar, karşılaştıklarında sarılıp ağlayacaklar birbirlerini özlediklerini söyleyecektir. 59 Bu dönem II. İzzeddin Keykavus ile başlar. II. İzzeddin Keykavus önce yılları arasında tek 56 Kaynaklar Keykavus un doğum tarihi hakkında çeşitli bilgiler vermektedirler. S. Yaltkaya ya göre Keykavus tahta geçtiğinde yedi yasında idi. (Baybars tarihi, trc. S. Yaltkaya), İstanbul 1941, s. 32) İbn Bibî ise II. Keyhüsrev in 1238 yılında başa geçtiğinde erkek evladı olmadığını bu sebeple kardeşlerini öldürmeyerek Uluborlu Kalesine hapsettirdiğinden ve oğlu oluncaya kadar onlara dokunmadığından bahseder. (İbn Bibî, s ; trc. II. s , 27-28) Osman Turan, ise sultanın 11 yasında tahta çıkmış olabileceğini söyler; Turan, Türkiye, s. 458; Nejat Kaymaz, Keykavus un 7 yasında tahta çıktıgını söyler. 57 İbn-i Bîbî, s.565; trc. II, s İbn-i Bîbî, s.585; trc. II, s.118; Ebû l-ferec Tarihi, II, s.549. Anonim Selçuknâme, 8 Zilhicce 646 tarihini verir (24 Mart 1249 Çarşamba). Anonim Selçuknâme, s. 33. İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları İlhanlı İlişkileri ( ), (A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1995, s bk. O.Turan Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar), Ankara 1958, s Mehmet Suat Bal, II. İzzeddin Keykâvus Dönemi ( ), Yayınlanmamış Doktora Tezi, AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara 2004; Turan, Türkiye, s ; O.

13 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 127 başına, kardeşi IV. Rükneddin Kılıçarslan 61 ve II. Alaeddin Keykubat 62 ile birlikte yılları arasında Celâleddin Karatay ın nezaretinde ortak saltanat devri 63, yılları arasında IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ortak olmak üzere yaşları arasında toplam 16 yıl saltanat sürmüştür de İstanbul a kaçan II. İzzeddin Keykavus daha sonra gittiği Kırım da 1279 senesinde 44 yaşında iken vefat etmiştir 64. II. İzzeddin Keykavus un 1261 yılında Anadolu yu terkinden sonra tahta çıkacak olan kardeşi IV. Rükneddin Kılıçarslandır. Diğer kardeş ise II. Alaeddin Keykubat ise genç yaşta öldürülmüştür. Mevlâna Celâleddin in II. İzzeddin Keykavus ve IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ilişkisi vardır. Önce II. İzzeddin Keykavus ile ilişkisine bakalım. b. Mevlâna Celâleddin in II. İzzeddin Keykavus ile İlişkileri. Çocuk sultan II. İzzeddin Keykavus un Mevlâna ile tanışması Vezir Şemseddin İsfehanî aracılığıyla olmuştur. Buna dair bilgileri Eflâkî de bulabiliyoruz. 65 Burada, Sultan II. İzzeddin Keykavus vezir Şemseddin İsfahani ye sorar: Niçin böyle, daima Mevlâna nın hizmetine gidip geliyorsun. Ona niçin bu kadar saygı ve sevgi gösteriyorsun da diğer büyüklerden yüz çeviriyorsun. Onda zamanımızın şeylerinde olmayan ne gibi şeyler gördün?. Ama diğer bilgin ve fakirlere üstünlüğü nedendir? diye itirazda bulunur. 66 Şemseddin İsfehanî Mevlâna nın büyüklüğü için birçok deliller getirir. Ancak bu dönemde II. İzzeddin Keykavus daha 11 veya 12 yaşında bir çocuktur. Eflâkî de bir bilgi daha vardır. O da şudur: Bir gün Mevlâna medresenin sofasında geziniyordur. Çevresindekilere medresenin kapısını adam akıllı kapatın der. Bu sırada Sultan II. Keykavus vezirleri, emirleri ve naipleriyle birlikte Mevlâna yı ziyarete gelir. Mevlâna hemen odasına girer gelen sultan ve diğer devlet erkânı ile görüşmez. Müritlerine de zahmet etmesinler diye cevap vermelerini buyurur. Ziyarete gelen sultan ve yanındakiler Mevlâna ile görüşmeden dönerler. 67 Yine bir rivayete göre II. İzzeddin Keykavus, Mevlâna ya kötülüklerden uzaklaşacağına dair söz verir. Ancak o yine eski alışkanlıklarına devam eder. II. İzzeddin Keykavus, Turan, "Keykavus Il", İA, VI, İstanbul 1977, s ; Faruk Sümer, Keykâvus II, DİA, XXV, Ankara 2002, s Faruk Sümer Kılıçarslan IV DİA, XXV, Ankara 2002, s bk. Sümer, Keykubad II, s Aksarayî, aynı eser, s. 28; Sümer, Keykâvus II, s İbn Bibî, s , trc, II, s ; Turan, Türkiye. s. 503; Turan, Keykâvus II, s. 645; Sümer, Keykâvus II, s Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri II, Füruzanfer, Mevlâna Celâleddin, s Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, 448.

14 128 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Mevlâna yı ziyarete geldiğinde ona iltifat etmez müritleriyle meşgul olur. Sultan bir müddet bekledikten sonra Mevlâna hazretleri bana bir nasihat ver der. Mevlâna kendisine sertçe bakarak sana ne öğüt vereyim. Sana çobanlık emretmişler, sen kurtluk yapıyorsun. Sana bekçilik emretmişler, sen hırsızlık yapıyorsun. Allah seni sultan yaptı, sen şeytan ın sözüyle hareket ediyorsun buyurur. Bu sözleri işitip, yaptığı icraatları gözden geçiren sultan, ağlayarak dışarı çıkar ve Allah a daima âdil olacağına dair söz verir. 68 Bu dönemde Mevlâna Celâleddin in II. İzzeddin Keykavus a yazdığı dokuz mektubu vardır. Mevlâna nın mektuplarında ona oğul kendisine de baba demektedir. 69 II. İzzeddin Keykavus a bu kadar yakın olması ona mektuplarında oğul kendisine de baba demesi yukarıda izah ettiğimiz gibi Eflâkî de geçen bilgilerde onu azarlaması ve nasihat etmesi çok normaldir. Zira Mevlâna Celâleddin in yakın dostu ve ahbabı olan Şemseddin İsfehanî vasıtasıyla daha 11 yaşlarında belki de daha küçükken tanımış onu oğlu gibi benimsemiş olduğundan olsa gerektir. İhtimal ki yukarıda Eflâkî nin anlattığı olay Şemseddin İsfehanî nin ölümünden(1249) sonra Sultanhanı savaşı (1256) sonrasında olmuş olmalıdır. Çünkü II. İzzeddin Keykavus gerek çevresindekiler gerekse de Hristiyan dayılarının etkisiyle içki ve eğlence hayatına düşmüştür. Hatta sultan bu durumu ile kadınlara tecavüz etme noktasına kadar gelmiştir. II. İzzeddin Keykavus, Selçuklular ın Moğollar a karşı mücadelesinde Sultanhan'ı denilen dönüm noktası savaş sırasında Atabey Fahreddin Arslan Doğmuş un evine gidip hanımına tecavüz ettiği kaydedilir. 70 Bu olayı duyan Fahreddin Arslan Doğmuş savaşta Moğolların tarafına geçmiştir. 71 Bu bilgiler delikanlılık çağında olan sultan II. İzzeddin Keykavus un etrafındakiler tarafından nasıl kötü yola düşürüldüğünün ve devletin zor döneminde nasıl fütursuzca hareket ettiğinin bir delili olsa gerektir. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi Mevlâna Celâleddin de onu 68 Eflaki, Âriflerin Menkıbeleri I, Mevlâna Mektuplar, s. 1, 56,58, 87, 121,135, 138.(I., XXXVIII., LVII., LXXX., VLXXX, XCIV. mektuplar). 70 Turan, Keykavus II, s İbn Bibî savasın kaybedilmesinin asıl nedeninin Keykavus un yakın kölelerinin, onu büyük emirlerine karşı kışkırtması olduğunu söyler. Bu köleler, Keykavus a büyük emirlerin kendilerine kötü davrandıklarını söylemişlerdi. Bunun üzerine Keykavus sinirlenerek bu emirler hakkında kötü sözler söylemiş ve bu sözleri duyan emirler de Keykavus a kırılarak görevlerini layıkıyla yapmamışlar bu da savasın kaybedilmesine neden olmuştur. (İbn Bibî, s trc. II ) Hatta yukarıda ifade edildiği gibi, özellikle ordu kumandanı olarak düşman karsısına gönderilen Arslan Doğmuş un Konya da Sultan ın sarhoş bir halde evine girerek ailesine tecavüz ettiği haberini duyması üzerine gizlice Baycu ile anlaşmasının ordusunun direnmeden yenilmesine neden olduğunu söyleyebiliriz. (bk. Turan, Keykavus II, s. 643)

15 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 129 medresesine almamıştır. Bir süre sonra Mevlâna Celâleddin in sultan II. İzzeddin Keykavus ile ilişkilerini düzelttiği görülüyor. Bu da II. İzzeddin Keykavus un saltanatının son dönemlerine denk gelmektedir ( ). Sultan II. İzzeddin Keykavus 25 yaşlarındadır. Saltanatı süresince birçok acılarla tecrübe kazanan II. İzzeddin Keykavus un saltanatının son döneminde biraz daha dikkatli olduğunu görüyoruz. Moğol tehlikesine karşı Memlûklularla ilişkiler içine bile girmiştir. Aslında sultan II. İzzeddin Keykavus biraz dirayetli ve etrafındaki emirler tecrübeli olsa Selçuklular'ın Moğollar'a karşı başarı kazanması işten bile değildir. Sultanhan'ı savaşından (1256) sonra II. İzzeddin Keykavus un İstanbul a kaçıp bir süre sonra Konya ya gelip tekrar tek başına tahta çıkmasından ( ) sonra yazılmış bir mektubu vardır. 72 Bu mektupta II. İzzettin Keykavus un tekrar tahta çıkışının kutlaması yapılmaktadır. II. İzzeddin Keykavus un saltanat hayatı mücadeleler ve sürgünlerle geçtiği için, Mevlâna Celâleddin in bazı mektuplarında ayrılık ve ayrılık acısından bahsetmektedir. Bu mektuplardan birisi ise ayrılık acısını teselli etmek amacıyla 73 bir diğerinde Hz. Yusuf ve ile Hz. Yakub un durumlarını kendisiyle sultanın durumuna benzetir. 74 Yani bu mektup Sultan İstanbul da ve belki de Kırım da iken yazılmış olmalıdır. c. Mevlâna Celâleddinin IV. Rükneddin Kılıçarslan ile Münasebeti. Mevlâna Celâleddin-i Rumî nin, IV. Rükneddin Kılıçarslan'a ( ) göndermiş olduğu bir mektup yoktur. Bu tarihlerde sürgünde bulunan II. İzzeddin Keykavus'a bile mektup gönderen Mevlâna niçin IV. Rükneddin Kılıçarslan'a bir mektup göndermemiştir? Bu sorunun cevabını Mevlâna Celâleddin ile Muineddin Pervane arasındaki ilişkide aramak yerinde olur. Bir kere, IV. Rükneddin Kılıçarslan döneminde devletin idaresi Muineddin Pervane nin elindedir. Devlet işlerinde son söz Pervane dedir. Bundan dolayı da Mevlâna Cealeddin'in Pervane'ye gönderdiği 25 mektubu vardır 75. Bu mektupların sayısı bile Selçuklu devlet idaresinin mahiyetini ve Pervane nin devlet idaresindeki kudretini ortaya koyar. Mevlâna Celâleddin'in IV. Kılıçarslan a gönderdiği bir mektup olmasa da, ikisi arasında baba oğul gibi bir ilişkiyi kaynaklarda okuyabiliyoruz. Tabii ki arada hep Pervane vardır. Özellikle 1261 yılından sonra IV. Rükneddin Kılıçarslan 72 Mevlâna Mektuplar, s (XXXVIII. mektup). 73 Mevlâna Mektuplar, s (XXXVIII. mektup). 74 Mevlâna Mektuplar, s ( XXXVIII mektup) 75 Mevlâna Mektuplar, (II. XVI., XXX., XXVI., XXVII., XLII., LI., LXXXII.,XXXI., LXXXVIII., LXXII., LXXXIV., LXXXV., LXXXVI., XCVI.,CXVI., LXIII., XXXVII., XLII.LXVIII., XCIX.,CXIV, CXX., CXXXVII., mektuplar)

16 130 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ tek başına iktidara geçtikten sonra, Muineddin Pervane nin devlet idaresinde birinci adam olmasıyla birlikte Sultan sık sık saraydaki toplantılara Mevlâna Celâleddin' i davet etmiş, sohbetlerine katılmıştır. Eflâkî nin Baba Merendi 76 dediği, Hace Mecdü'd-din Merendi yi IV. Rükneddin Kılıçarslan kendisine şeyh edinir. Hace Mecdü'd-din Merendi ise dönemin Kırşehir kadısıdır. Moğol ve Türkmen mücadelesinde Kırşehir Türkmenlerin önemli bir merkezidir. Baba Merendi, 1261 yılından sonra Sulucahöyüğe yerleşmiştir. 77 Bu durum bize gösteriyor ki IV. Kılıçarslan ın da ağabeyi gibi Moğollardan kurtulmanın yollarını aradığını söyleyebiliriz. Ancak IV. Kılıçarslan Moğollarla ilişkileri bozmak istemeyen Süleyman Pervane tarafından öldürülecektir. 78 Moğol aleyhtarı olan Baba Merendi nin, IV. R. Kılıçarslan ın şeyhi olması ve buna Mevlâna nın tepki göstermesi bizce onun Mevlâna nın Moğol taraftarı olduğu manâsına gelmez. Çünkü öyle olsaydı, Mevlâna nın Moğolları Anadolu dan atmak için her türlü çareye başvuran II. İzzeddin Keykavus a da oğul dememesi gerekirdi. Demek ki Mevlâna nın IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ilişkisi ağabeyi II. İzzeddin Keykavus gibidir. Sonuç Sultanul- ulema Bahaeddin Veled Anadolu'ya gelip, Larende'ye yerleştikten sonra, Eflâkî ve Sipehsalar gibi kaynaklar Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat'ı Sultanu l- ulema'nın müridi gibi göstermektedirler. Bu durumu Mevlevi kaynakları dışında hiçbir kaynak belirtmez. Ancak Alaeddin Keykubat ın mürit olarak olmasa bile, Sultanu l- ulema ile ilişkisinin varlığını biliyoruz. Bunu da I.Alaeddin Keykubat'ın en önemli emirlerinden olan Bedreddin Gühertaş ın sağlamış olduğunu yukarıda izah ettik. Sultanul- ulema'nın göç kararı almasında Bedreddin Gühertaş ile yakın ilişkinin yanında, Konya'nın dönemin sağlam ve güçlü surlarla çevrili güvenli bir şehir haline gelmesi, Larende'nin Karamanlı Türkleri tarafından büyük bir göç akınına maruz kalmasının da etkili olduğunu düşünüyoruz. Mevlâna Celâleddin'in Sultan Alaeddin Keykubat ile ilişkisi de babası Sultanu l-ulema gibi Bedreddin Gührertaş aracılığıyla olmuştur. Bunu Mevlâna nın Güherteş a yazdığı mektuplardan anlayabiliriz. Mevlâna Celâleddin in I. Alaeddin 76 M.Bayram, Sadrü'd-din Konevi ile Ahi Evren Şeyh Nasirü'd-din'in Mektuplaşması, SÜ Fen-Ed.Fak.Edebiyat Dergisi,sayı:2, Konya 1983, s. 58; 77 Temir, Ahmet, Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nuru'd-din'in 1272 tarihli Arapça- Moğolca Vakfiyesi,Ankara 1959,s. 28, Kaymaz, Pervâne, s..70

17 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 131 Keykubat ın ölümünden sonra Selçuklu Sultanları ile ilişkileri birbirlerine baba ve oğul diyecek kadar samimidir. Özellikle II. İzzeddin Keykavus ve kardeşi IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ilişkileri bu çerçevede değerlendirmek gerekiyor. Özellikle II. İzzeddin Keykavus un küçük yaşlardan itibaren inişli çıkışlı hayatında, ona yaptığı nasihatlerle yetişmesinde Mevlâna Celâleddin'in önemli rol aldığını biliyoruz. Mevlâna Celâleddin bazen ona kızmış, huzuruna kabul etmemiş, bazen de onu bir evladı gibi oğlum hitabıyla özlediğini ifade etmiştir. Aynı şekilde Mevlâna Celâleddin in IV. Rükneddin Kılıçarslan ile ilişkileri II. İzzeddin Keykavus dan farksızdır. O, IV. Rükneddin Kılıçarslan Baba Merendi yi şeyh edindiğinde ona gönül koyacak kadar oğlu bildiğini biliyoruz. II. İzzeddin Keykavus un Moğollar a karşı tavrı, IV. Rükneddin Kılıçarslan ın kendisine şeyh edindiği Hace Mecdü'd-din Merendi nin Moğollar a karşı tavrı göz önüne alınırsa Mevlâna Celâleddin in Moğol taraftarı olmadığı açıkça görülecektir.

18 132 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ KAYNAKLAR Abidin Paşa, Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf I, İstanbul 1324/1906. AKNERLİ Grigor, History of the Nation of Archers, (Türkçe terc., Okçu Milletin Tarihi, (çev. Hrant D. Andreasyan), İstanbul AKSİT, Ahmet (2002). Eflâkî nin Alaeddin Keykubad Hakkındaki Rivayetlerine Dair, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 11. ATEŞ, Ahmet (1954). Mevlâna ve Babası Türk Düşüncesi, 4-7. AMBARCIOĞLU, Meliha (1986). Sultanü'l-ulema Baha'eddin Veled'in hayatı, eseri ve düşünceleri, Selçuk Üniversitesi, 1. Millî Mevlâna Kongresi Tebliğler, Konya. ; (1962). Mevlâna ve Muhiti, Ankara. ARABACI, Caner (1998). Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri ( ), Konya. BAYRAM, Mikail (1979). Baba İshak Harekâtının Gerçek Sebebi ve Ahi Evren ile ilgisi, Diyanet Dergisi, XVIII. ; (1983). Sadrü'd-din Konevi ile Ahi Evren Şeyh Nasirü'd-din'in Mektuplaşması, SÜ Fen-Ed. Fak. Edebiyat Dergisi, S. 2, Konya. ; (1981). Babailer İsyanı Üzerine, Hareket, Mart BAL, M. S. (2006). "Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlık Yapan Vezir; Şemseddin İsfahânî", SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (19). ; (2004). II. İzzeddin Keykâvus Dönemi ( ), Yayınlanmamış Doktora Tezi, AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara. CAN, Şefik (1995). Mevlânâ Hayatı Şahsiyeti Fikirleri, İstanbul. CEYHAN, Semih (2010). Şems-i Tebrizi, DİA, XXXVIII, İstanbul. CEBECİOĞLU, E.(1998). Seyyid Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizi'nin Bazı Tasavvufi Kavramlara Getirdiği Metaforik Yaklaşımlar, AÜİF Dergisi, C. XXXVIII. Ankara. CEYHAN, Semih (2010). Seyyid Burhaneddin DİA, XXXVII, İstanbul, s Câmî, Abdurrahmân (1995). Nefehâtu l- Üns: Evliyâ Menkibeleri, (çev ve şrh. Lâmiî Çelebî, hzl. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara), İstanbul.

19 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 133 Eflâkî (1986). Ahmet Âriflerin Menkıbeleri, I, (çev. Tahsin Yazıcı), Ankara: Remzi Yay.: Ebu l Ferec, İbnü l İbrî, Târîhu Muhtasari d-düvel, (Türkçe terc., Şerafeddin Yaltkaya), İstanbul El Ömeri, Mesâlîkü l Ebsâr fî Memâlîk-i Emsâr, (nşr. F.Taeschner), Leipzig Erdem, İlhan (1995). Türkiye Selçukluları İlhanlı İlişkileri ( ), AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara. Feridun b. Ahmed (1977). Risale-i Sipehsâlâr (Mevlâna ve Etrafındakiler), çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul. Furuzanfer, B. Mevlâna. Celâleddin. (çev. F. Nafiz Uzluk) İstanbul s. 34; GÖLPINARLI, Abdülbaki (1952). Mevlâna Celâleddin. Hayatı, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Seçmeler, İstanbul. GÖKSU, E. (2009). Kösedağ Savaşı (1243) Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2. İbn Bibi (1957). El- Evâmirü l- alaiyye fi l-umuri l- Alaiyye I, Tıpkı Basım, (nşr. A. Erzi- N.Lugal) Ankara. İbn Bibi (1996). El- Evâmirü l- Alaiyye fi l-umuri l- Alaiyye (Selçuk-nâme), (trc. M. Öztürk), I-II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. HACIGÖKMEN M. A. (2011). Türkiye Selçukluları Zamanında Konya nın Devlet Merkezi Oluşu SÜ Türkiyat Araştırmaları Der. S. 25. ; (2011). I. Alaeddin Keykubat Dönemi Emirlerinden Atabey Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş) (d.?- ö. 1262), AÜ, DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXX/ 50, Ankara 2011/Eylül. Kalkaşandi, Subhu l  şa, VIII, Kahire KAYA, Selim (2006). Mevlânâ'nın Siyasî Faaliyetleri (Mevlânâ'nın Selçuklu Devlet Erkânı Üzerindeki Etkisinin Siyasi Boyutları, Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyum Bildirileri, Mayıs 2006, Çanakkale/Türkiye (International Symposium on Mawlânâ Jalâladdîn Rumî in Thought and Art Papers,). KOCA, Salim (2009). Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Alâeddîn Keykubâd ın Türkiye Selçuklu Tahtına Çıkısı SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25.

20 134 TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ ; (2010). Türkiye Selçuklu Tarihine Damgasını Vuran Menfur Bir Cinayet: Sultan I. Alâeddîn Keykubâd ın Zehirlenmesi, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergi, S. 27, Konya. KESİK, M. (2008). Sadeddin Köpek DİA, XXXV, İstanbul. KÜÇÜK, O. Nuri (2007). Mevlâna ve İktidar, Ankara. KÖPRÜLÜ, F. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara. KAYMAZ, Nejat (1970). Pervâne Mu înüd ddîn Süleymân, Ankara. ; (1958). Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü d-dîn Keyhüsrev ve Devri, Ankara. ; (1967). Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü II, Tarih Araştırmaları Dergisi, III/4-5. Müneccimbaşı (2001). Ahmed b. Lütfullah, Câmiu d-düvel, Selçuklular Tarihi II. Anadolu Selçukluları ve Beylikler (Yay. Ali Öngül), İzmir. OCAK, Ahmet Yaşar (1980). Babaîler İsyanı, İstanbul. PAYDAŞ, Kazım (2007). Mevlânâ Celâleddin in Anadolu Selçukluları ile Olan Münasebetleri Harran Üni. Uluslararası Mevlâna ve Mevlevîlik Sempozyumu, Bildiriler-I, Şanlıurfa. QUENTİN, Simon de Saint (2006). Histoire des Tartares, (terc., Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu, (çev. Erendi, Özbayoğlu) Antalya. QURBANZÂDE, Kâzım (2000). Mevlânâ Celâleddîn Rûmî nin Hayatı Yaratıcılığı ve Felsefî Görüşleri, Bildiriler Uluslararası Mevlânâ Bilgi Şöleni Aralık RİTTER, Helmuth (2007). "Mevlânâ Celâleddin Rûmî ve Çevresi", (çev. Rüstem Orhan), Mevlânâ Araştırmaları I, Ankara. SARIKAYA, Yaşar, Osmanlı Dönemi Konya sında Medrese Kurucusu ve Patronu Olarak Sufiler ve Âlimler ( Yüzyıllar), Turkish Studies, S.2/1 Kış. ŞAHİNOĞLU, M. Nazif (1991). Bahaeddin Veled, DİA, IV, İstanbul. Sultan Veled (1985). Maârif, çev. Meliha Tarıkâhya, İstanbul. ; (1976). İbtida name (trc. A.B. Gölpınarlı) Ankara. SÜMER, Faruk (2002). Keykâvus II, DİA, XXV, Ankara.

21 ; (2002). Kılıçarslan IV DİA, XXV, Ankara. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 135 TEKİNDAĞ, Şehabeddin ( ). Alâeddin Keykûbat ve Halefleri Zamanında Selçuklu Küçük Ermenistan Hududları, Tarih Dergisi, II/1-2. TURAN, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye, Ankara. TEMİR, Ahmet (1959). Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nuru'd-din'in 1272 tarihli Arapça- Moğolca Vakfiyesi, Ankara. ; (1977). Keyhüsrev II, İA, VI, İstanbul. ; (2001). "Saded-Din Köpek", İA, X, Eskişehir. ; (1948). Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45. ; (1958). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar), Ankara. ; (1977). "Keykavus II", İA, VI, İstanbul. UYUMAZ, Emine (2003). Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi, Ankara. VASSAF, Hüseyin (1990). Sefine-i Evliya, (neşr. Ali Yılmaz- Mehmet Akkuş) İstanbul.