TÜRKİYE TÜRKÇESİ AÇISINDAN KAZAK TÜRKÇESİNE BİR BAKIŞ

Transkript

1 TÜRKİYE TÜRKÇESİ AÇISINDAN KAZAK TÜRKÇESİNE BİR BAKIŞ Ferhat TAMİR * ÖZET Bu makalede ile arasında ortak olan kelimelerde görülen ünsüz farklılıkları örneklerle açıklanmaktadır. Bunlar bilinirse Türkiye Türklerinin ni öğrenmesi daha kolay olacaktır. ANAHTAR KELİMELER,, ünsüz farklılıkları, ortak kelimeler. UNE VUE SUR LE TURC KAZAKH DU POINT DE VUE DU TURC DE TURQUIE RÉSUMÉ Dans cet article on a expliqué, par des exemples des équivalences consonantiques entre les mots communs au turc de Turquie et au turc Kazakh. On estime que, si on les connaissait, l apprentissage du turc Kazakh par les Turcs de Turquie serait plus facile. LES MOTS CLÉS Le turc de Turquie, le turc Kazakh, équivalances consonantiques, mots communs. ve doğuda Moğolistan ve Çin içlerinden batıda Arnavutluk a kadar uzanan çok geniş bir sahada ana dili olarak konuşulan ve yazılan Türk dilinin iki lehçesidir. Bunlardan Kazak Türkçesi, Türk lehçelerinin kuzey-batı (Kıpçak) grubuna, Türkiye Türkçesi ise güney-batı (Oğuz) grubuna girmektedir. ile arasında bir takım farklılıklar vardır. Ancak bunlar çok büyük farklılıklar değildir. Bu durum Kazak Türklerini meydana getiren Kıpçak urukları ile Türkiye Türklerini meydana getiren Oğuz boylarının tarihte komşu olarak yaşamalarıyla yakından ilgilidir. Bilindiği gibi Oğuz Türkleri, 1000 yılından önce * Yard. Doç. Dr.,Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi.

2 322 Ferhat TAMİR Seyhun (Sır Derya) ırmağının kuzeyindeki bozkırlarda (bugünkü Kazakistan topraklarında) Kıpçak urukları ile yan yana yaşıyordu. ile arasındaki ayrılıkların büyük bir bölümünü ses farklılıkları meydana getirir. İki lehçede ortak olan çok sayıdaki kelimeyi birbirinden uzaklaştıran bu ses farklılıkları öğrenilirse, Türkiye Türkleri için ni öğrenmek büyük ölçüde kolaylaşır. Bu ses farklılıklarının en önemlileri ünsüzler arasındaki farklılıklardır. Bunların başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz: ** 1- ndeki ş ler nde s dir. taş beş karşı kuş gümüş düşişleaşbaşka kişi kaş kış tas bes qarsı qus kümis tüsisteasbasqa kisi qas qıs 2- ndeki ç ler nde ş dir. üç ağaç için güç üş ağaş üşin küş (kuvvet mânâsında) ** NOT: ä harfi açık e yi, ğ harfi gırtlağa yakın bir yerde söylenen sızıcı g(ı) yı, q harfi kalın k yı, x harfi hırıltılı h(ı) yı, w harfi dudak v sini karşılamaktadır.

3 Açısından ne Bir Bakış 323 içaççıkaruç- işaşşığaruş- 3- nde kelime başında bulunan y ler Kazak Türkçesinde j dir. (Ancak bu ses Doğu Türkistan ve Moğolistan Kazaklarıyla Kazakistan Cumhuriyeti nin pek çok yerinde c dir.) yer yıl yol yaş yedi yüz yaz yazyatyeyürek yoldaş jer (cer) jıl (cıl) jol (col) jas (cas) jeti (ceti) jüz (cüz) jaz (caz) jaz- (caz-) jat- (cat-) je- (ce-) jürek (cürek) joldas (coldas) 4- nde kelime başında bulunan ince g ler Kazak Türkçesinde ince k dir. göz güz göl geyik gerek gün gönül gök köz küz köl kiyik kerek kün köñil kök

4 324 Ferhat TAMİR gümüş gelgörgül- kümis kelkörkül- 5- nde kelime başında bulunan d ler Kazak Türkçesinde t dir. dil dört diş diri deniz demir döşek dağ dar durdökdik- til tört tis tiri teñiz temir tösek taw tar turtöktik- Ancak de- fiili ile Arapça ve Farsça dan alınan kelimeler her iki lehçede de d ile başlar: de- dedost dos dünya düniye din din devlet däwlet (zenginlik mânâsında) 6- nde sonunda n bulunan kelimelerin başındaki b ler nde m dir. ben men

5 Açısından ne Bir Bakış 325 bin burun boyun beyin bin- mıñ murın moyın mıy min- 7- nde v ile başlayan aşağıdaki kelimeler Kazak Türkçesinde b ile başlar. var varlık varver- bar barlıq (bütün, hep mânâsında) barber- 8- a) ndeki kalın ünlülü ve tek heceli kelimelerin sonundaki ğ(ı) lar, nde w dir. dağ sağ (sağlam mânâsında) tuğ doğboğyuğ-(yu-)(yıka- mânâsında) bağ taw saw tuw tuwbuwjuw- (cuw-) baw b) nde kelime içinde bulunan ğ(ı) ların büyük bir kısmı nde w dir. ağır ağız bağır buğra awır awız bawır buwra

6 326 Ferhat TAMİR doğru tuwra kuğu quw ağu uw Bu ğ(ı) ların az bir kısmı y olur: sığır sıyır buğday bıyday 9- nde ilk hecesinde o veya ö bulunan bir kısım kelimeler, nde u veya ü lüdür. doğboğkoğ- (kov-) bozgözetöğretsoğuk oğul tuwbuwquwbuzküzetüyretsuwıq ul 10- Arapça ve Farsça dan alınan kelimelerdeki f ler Türkiye Türkçesinde muhafaza edilmiş, nde ise p olmuştur. fikir defter fil fayda âfet misafir tâife vefa vefat örf pikir däpter pil payda apat müsäpir (zavallı mânâsında) taypa opa opat ğurıp

7 Açısından ne Bir Bakış Arapça dan alınan kelimelerdeki ayın ( )lar nde ğ olmuştur. nde ise düşmüştür. ilim ilim ğılım âlim âlim ğalım ömr ömür ğumır (ömir şekli de var) asr asır ğasır sa at saat sağat ma na mânâ mağına mu allim muallim muğalim tabî at tabiat tabıyğat Abdullah Abdullah Ğabdulla 12- Arapça dan alınan bazı kelimelerin başında yer alan va ve ve heceleri nde aynen korunmuş, nde ise o veya ö olmuştur. vatan vefa vefat vak a vasiyet vekil otan opa opat oqıyğa ösiyet ökil 13- nde l ünsüzü, nden farklı olarak l, m, n, ñ ve z ünsüzlerinden sonra geldiğinde değişerek d olur. Bu değişme daha çok l ünsüzü ile başlayan eklerde (-lar, ler çokluk eki; -lıq, -lik ve lı, -li isimden isim yapma ekleri; -la-, -le- isimden fiil yapma eki) görülür. yıllar göller jıldar (cıldar) kölder

8 328 Ferhat TAMİR molla adamlar gelinler kâğıtlar denizler yıllık adamlık hanlık sözlük dilli giyimli kanlı gözlü kollaselâmlaşdizginleanlaizle- molda adamdar (insanlar mânâsında) kelinder qağazdar teñizder jıldıq (cıldıq) adamdıq (insanlık mânâsında) xandıq sözdik tildi kiyimdi qandı közdi qoldasälemdestizgindeañda- (dikkatli olmak mânâsında) izde- 14- nde l ünsüzü, sedâsız (tonsuz) ünsüzlerden (k, q, p, s, ş, t) sonra geldiğinde değişerek t olur. nde böyle bir değişme görülmez. Bu değişme de daha çok l ile başlayan eklerde görülür. taşlar kitaplar atlar geyikler arslan Kazaklar dostluk açlık edepli kutlu güçlü tastar kitaptar attar kiyikter arıstan Qazaqtar dostıq aştıq ädepti quttı küşti

9 Açısından ne Bir Bakış 329 başlaişlesaklaaklakışla- bastaistesaqtaaqtaqısta- 15- nde m ünsüzü bir kısım sedâlı (tonlu) ünsüzlerden sonra geldiğinde değişerek b olur. Bu değişme özellikle m ünsüzü ile başlayan (-ma-, -me- fiilden olumsuz fiil yapma eki, -ma, -me soru eki) eklerde görülür. Bu ekler m, n, ñ, ve z sedâlı (tonlu) ünsüzlerinden sonra geldiğinde başlarındaki m ler b ye dönüşür. yummakonmabinmesönmeonma-(iyileşmemek mânâsında) yazmasezmededim mi? oyun mu? sen mi? aldın mı? gördün mü? aldınız mı? siz mi? az mı? jumba- (cumba-) qonbaminbesönbeoñba- jazba- (cazba-) sezbededim be? oyun ba? sen be? aldıñ ba? kördiñ be? aldıñız ba? siz be? az ba? 16- nde m ünsüzü, sedâsız (tonsuz) ünsüzlerden (k, q, p, s, ş, t) sonra geldiğinde değişerek p olur. nde böyle bir değişme görülmez. Bu değişme de özellikle m ile başlayan eklerde görülür.

10 330 Ferhat TAMİR yetmiş atmagitmeakmadikmeaçmaiçmeaşma düşmetepmealdık mı? gördük mü? çöp mü? boş mu? güreş mi? ağaç mı? aç mı? saat mi? kayık mı? kirpik mi? jetpis (cetpis) atpaketpeaqpatikpeaşpaişpeaspatüspeteppealdıq pa? kördik pe? şöp pe? bos pa? küres pe? ağaş pa? aş pa? sağat pa? qayıq pa? kirpik pe? Yaptığımız bu açıklamalar ve verdiğimiz örnekler gösteriyor ki ile nin çok sayıdaki ortak kelimesinde görülmekte olan ünsüz farklılıkları, sistemli hâlde olup öğrenilmesi kolay olan farklılıklardır. O bakımdan ni öğrenirken her şeyden önce bu ünsüz farklılıklarına dikkat etmek gerekir. Ancak bu ünsüz farklılıklarını kolayca görebilmek için her şeyden önce her iki lehçenin yazıya aktarılmasında kullanılan harflerin ortak olması, yani alfabe birliğinin sağlanması gerekmektedir. Çünkü aynı sesler farklı harflerle gösterildiği müddetçe birbirimizin yazdıklarını anlamamız kolay olmayacaktır.

11 Açısından ne Bir Bakış 331 Faydalanılan Kaynaklar: 1- Saadet Çağatay, Kazakça Metinler, Ankara, Saadet Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri II, Ankara, A. Isqaqov, Qazirgi Qazaq Tili (Morfologiya), Almatı, İ. K. Kenesbayev başkanlığında bir komisyon, Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi I-II, Almatı, Hasan Oraltay-Nuri Yüce-Saadet Pınar tarafından tercüme edilmiştir, Sözlüğü, İstanbul, Ferhat Tamir, Barköl den Metinleri (Gramer-Metin- Sözlük), Ankara, Ferhat Tamir, Mağcan Cumabayef Öleñderi (Metin-Aktarma- İnceleme), Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1992.