Ahmet Baytursınoğlu nun Älib-biy (Jaña ķural) Adlı Eserindeki Çocuklar İçin Seçtiği Metinler Üzerine

Transkript

1 Ahmet Baytursınoğlu nun Älib-biy (Jaña ķural) Adlı Eserindeki Çocuklar İçin Seçtiği Metinler Üzerine Ahmet Baytursınoğlu (5.IX XII.1937) XX. yüzyılın yenilikçi bilim insanlarından biridir. Kazak alfabesinin, Kazak dil ve edebiyat araştırmalarının temelini atan Baytursınoğlu, aynı zamanda Türkolog, şair, tercüman, Ķazaķ gazetesinin ( ) kurucusu ve siyasi sürgün kurbanıdır. Baytursınoğlu 1910 yılından itibaren Kazak yazı sistemiyle ilgilenmeye başlamıştır. O döneme kadar diğer Türk boyları gibi Kazakların da kullandığı alfabe Arap alfabesiydi. Ancak Arap alfabesini olduğu gibi Kazakçada kullanmak çok zordu. Bu yüzden Baytursınoğlu çalışmalarını bu yönde sürdürmüştür yılından itibaren yeni alfabeyi esasa alan yeni yazıyı Jaña emle (Yeni imlâ) kullanılmaya başlamıştır. Oķuv Ķuralı. Ķazaķşa Alifba adlı Baytursınoğlu nun eseri 1912 de 40 sayfa olarak Orınbor daki M. Ş. Karimov ve Ş. Husayınov ların Yayınevinden çıkmıştır. Aynı eser yıllar arasında yenilenmiş ve düzeltmeler yapılarak 7 kez basılmış, okullarda ders kitabı olarak okutulmuştur. Baytursınoğlu 1926 da Älib-biy (Jaña ķural) adlı alfabenin yeni bir şeklini çıkarmıştır. Bu yeni alfabe, günümüzde Resimli Alfabe olarak bilinmektedir. Eser, 1926 da Kızılorda şehrinde 116 sayfa olarak yayınlanmış ve eserde 128 resim kullanılmıştır de Älip bi (Jaña ķural)in 2. baskısını Kızılorda-Taşkent Yayınevleri, 1928 de 3. baskısını Kızılorda Yayınevi adet olarak gerçekleştirmiştir. Baytursınoğlu, eserlerinin 1988 yılına kadar yayınlanması yasaklanmıştı. 28 Aralık 1988 yılında beraat kararı çıkınca onun hayatı ve eserleri hızla araştırılmaya başlanmıştır. Ahmettanuv 2 ilminin önemli meselelerinden biri onun eserlerini halka tanıtmak olmuştur. Ahmettanuvşılar 1988 yılından itibaren Baytursınoğlu nun eserlerini derleyip Arap alfabesinden Kiril alfabesine aktarmışlardır. Söz konusu eser, ilk olarak 1992 yılında Baytursınoğlu adındaki Dil Bilimi Araştırmaları Enstitüsü yardımıyla yayınlanmıştır. Bu tebliğimizde, Baytursınoğlu nun 1926 da yayınladığı Älip- bi (Jaña ķural) isimli eserinin asıl nüshasından yararlanarak eserin özellikleri ve çocuklar için seçtiği özel metinler; şiirler, bilmeceler, tekerlemeler, deyimler, bulmacalar, atasözleri üzerinde duracağız. 1 A. Kıdırşev Ahmet Baytursınulı Äñgimeleri Turalı Ahmettenuv Taġılımdarı. Kazakıstan Almatı Ġılım s Kazak kültüründe belli şahıslar üzerinde çalışmalar yapmış ve yapmakta olan araştırmacı ve yazarlar için bir adlandırılmadır. Örneğin; Abay ile ilgili çalışma yapanlar için Abaytanuvşı bu alan için ise Abaytanuv ilmi denir. 1

2 Kitabın kapağında Kazakistan Bilim Merkezinin Okullarda Kullanılması İçin İzin Verilmiştir yazısı yer almaktadır. İkinci sayfasında ise çocuklar için yazdığı şiir bulunmaktadır. Balalar! Bul jol bası danalıķķa Keliñder tüsip bayķap ķaralıķ ta! Bu jolmen bara jatķan öziñdey köp Solardı köre tura ķalalıķ ba? Danalıķ öşbes jarıķ, ketpes baylıķ Jüriñder izdep tavıp alalıķ ta Bu şiir, Kazak Türklerinin önemli bilim insanı Ibıray Altınsarin 3 in Kel balalar oķılıķ adlı şiirine benzemektedir. İki şiirin de içeriği eğitime, tükenmeyen ışık ve zenginliğe giden yoldur. Kitap, alfabenin tanıtılması ve birçok kelime ile cümlenin öğretilmesini içermektedir. Kitabın öğretim yöntemini iki açıdan değerlendirmek uygun olur: a.) Alfabe ve okumayı öğretme yöntemi. Baytursınoğlu, bu kitapta Kazak Türkçesi alfabesi üzerindeki çalışmalarının son şeklini vermiştir. Arapça harf ve kelimelerin okunuşuna uygun olsa da Kazakça kelimelerin okunuşuna uygun olmayan ve çocuğun algılamasında güçlük çekecek usul-i tehecci 4 (harfleri heceleyerek sökme ve okuma) yolu terkedilmiş ve usul-i savti denen, yani harf ve kelimeleri hecelemeden kendi sesleri ile okuma yöntemi benimsenmiştir. Böylece Baytursınoğlu nun o yıllarda, usul-i cedid denen okuma yazma ve eğitimde yenileşme hareketinin öncülerinden biri olduğu ortaya çıkmaktadır. Eserine a, r, z harflerinin tanıtımıyla başlayan Baytursınoğlu, çalışmasında özel bir yöntem uygulamıştır. a harfinin altına r harfinin yazılması günümüzde kullandığımız yöntemlerden farklıdır 5. Eserde verilen ilk örnek ar kelimesidir. Bu kelimenin ilk örnek olarak verilmesi de önemli bir noktadır. Çünkü Kazak Türklerinin selamlaşmasında kullanılan kelimenin kökü de ar sözcüğüdür ve insanlar karşılaştıklarında selamlaşma mahiyetinde Armısızdar! demektedirler. Baytursınoğlu, öğrencilerin kavrama ve öğrenme düzeylerini de dikkate alarak harfleri öğretirken tekerleme şeklinde örnekler vermiştir. Örneğin; o harfinden sonra Zor Oraz, or 3 Ibıray Altınsarin ( ) Kazak Türklerinin eğitiminin gelişmesinde önemli rol oynayan büyük pedagogdur. Öğretmenler ve çocuklar için okullar açmış ve ders kitapları yazmıştır. Ayrıca Kazak Türkçesinde çocuk edebiyatının gelişmesinde öncülük etmiştir. 4 Yahya Akyüz, Resimli İlk Türkçe Alfabe ve Okuma Kitabımız ve Türk Eğitim Tarihindeki Önemi meb.gov.tr K. Ibırayımov A. Baytursınulınıñ Oķu Ķuralı. Ķazaķşa Alifba Eñbegindegi Fonologiyalıķ jäne Ädistemelik Mäseleler. Ahmettenuv Taġılımdarı. Kazakıstan Almatı Ġılım s

3 Oraz, Oraz orar, az orar, t harfinden sonra Astan as asat. Asattar as asatır. Asat az asat! Sart, sazan tazart vb. Baytursınoğlu daha sonra çocukların bildiği kelimelere, cümlelere sonra da okuma parçalarına yer vermektedir. Bu okuma parçalarında Arapça, Farsça ve Rusça kelimelerden kaçınılmıştır. b.) Okuma parçaları ile okumayı geliştirme yöntemi. Bu eserin önemli özelliklerinden biri didaktik metinlere yer vermesidir. Bu okuma parçaları, öğrencilerin ilgisini çekecek ve onların okumasını sürükleyici kılacak biçimde yazılmıştır. Bu parçaların sonunda ahlaki dersler, ilkeler ve öğütler yer almaktadır. Metinde çocukların anlayabileceği kolay ve günlük yaşamımızdaki sözler kullanılmıştır. Baytursınoğlu, harfleri ve metinleri verirken dil kaynaklarını zorlaştırmadan azdan çoğa, belli olandan belirsizliğe, kolaydan zora doğru sıralamıştır. Çocuklar için özel yazılan metinlerin konuları şu şekildedir: Atbaķıl, Balık Avlav, Bazar, Atada aķıl bar, Aş şal, Toġayġa sayran, Ķarmaķ saluv, Ķarmaķ saluvġa bardım, Jumaş, Jarlı jalañaş toyı, Aķşa ķar, Teke men serke, Tañerteñ, Tigin, Bizdiki, Küzet, Jügen Jumısı, Sonar, Älipbi, Ķat, Mektepke tüsken küni, Bizdiñ tärtip vb. Her metnin sonunda o konuyla ilgili sorular, bulmacalar ve hem oynayın hem düşünün gibi alıştırmalar verilmiştir. Metinleri içerik bakımından çeşitli konulara ayırmak mümkündür. Örneğin; kültürümüzdeki sürekliliği sağlayan geleneklerimize yer veren metinler yer almaktadır: Atbaķıl, Balıķ avlav, Bazar, Atta da aķıl bar, Aş şal, Ķarmaķ saluvġa bardım, Jumaş, Jarlı jalañaş toyı, Teke men serke, Küzet, Jügen jumısı vb. Temizlik kurallarını öğreten metinler: Tazalıķ tärtibi, Däriger bizge ne ayttı, Uyat ay, Ķulaķ ķattar, Mektepti ķalay kütemiz vb. Eğitim ve ahlak konularını anlatan metinler: Tañerteñ, Bizdiki, Tigin, Sonar, Älib biy, Ķat, Mektepke tüsken küni, Bizdiñ tärtip, Lenin, Kömektestik, Jalpı jiyılıs vb Mevsimlerin özelliklerini anlatan metinler: Toġayġa sayran, Aķşa ķar, Şañġa ķılġan şaramız, Küz belgisi, Küz, Ķıs ķamı, Şana istegenim vb. Baytursınoğlu, bazı okuma parçalarının sonlarına koyduğu sözler ve şiirlerle, çocuklara yaşam tecrübesi kazandırma amacını gütmüştür. Örneğin; Küz adlı metinde mevsimin özelliklerini anlatmış ve ardından da bu metinle ilgili bir şiir vermiştir. Aynı şekilde Jetim hikâyesinde de metinden sonra bir dörtlüğe yer vermiştir. 3

4 Baytursınoğlu, çocukların atasözlerini ve deyimleri iyi anlayabilmesi ve anlamlarını kavrayabilmesi için onlarla ilgili örnek metinler vermiştir. Meniñ mindetim adlı metni Jigittiñ eringeni körimniñ köringeni atasözüyle, Ķıs ķamı adlı metni ise Baķ-baķ etken tekeni ķıs kelgende köremiz, Batırsınġan erkekti is kelgende körermiz atasözüyle bitirmiştir. Baytursınoğlu, öğrencilerin yapması ve yapmaması gereken önemli konulara da değinmiştir. Örneğin; Sağlık metninden sonra yapılması gereken ve yapılmaması gerekenleri şöyle sıralamıştır: Yapılması gerekenler: Yapılmaması gereken: Düz oturmak Eğri oturmamak Üzerini temiz tutmak Kirli dolaşmamak Yemekten önce el yıkamak Ağzına elini sokmamak Kaynatılmış suyu içmek Kaynamayan suyu içmemek Temiz havada dolaşmak Ağır havada çok dolaşmamak Baytursınoğlu, eserinde toplam 49 okuma parçası, 11 atasözü, 4 bulmaca, 7 tekerleme, 9 oyun, 128 resim kullanmıştır. Kitaptan bazı örnekler: 1) Baytursınoğlu Meniñ mindetim (Benim görevim) adlı metinde okulda yapılması gereken görevleri anlatmış, metnin sonunda da Jigittiñ eringeni körimniñ köringeni atasözünü vermiş ve hem oynayın hem de düşünün diye öğrencilerin zekâsını geliştirmeye yönelik sorular vermiştir. Bir evde 4 at vardır. Bu evde bulunan erkeklerin sayısı iki baba, iki oğuldur. Erkekler kendi atlarına bindiklerinde 1 at fazla kalmaktadır. Neden böyle bir at fazlalığı oluyor? 2) Saat adlı metinde ise saatin özelliklerini, sayıların arasında bulunun küçük çizgilerin önemini, orada bulunan iki dilin neyi ifade ettiği geniş olarak anlatılmıştır. Gündüzün 12 saat, gecenin 12 saat olduğu; gündüz ve gecenin kün tävligi olarak adlandırıldığı, bunun dışında jıl tävliginin olduğu ve onun 12 aydan oluştuğu belirtilmiştir. Bu metnin sonunda ise öğrencilere metinle ilgili bulmaca sorulmuştur: Aynalar künniñ közin bir diyirmen, Jasalġan oñ jaġınan kün köringen. İşinde ķıldan näzik bir jibi bar, Ol jipti, ķolı sıñġır kim iyirgen Bilgilerin bu kadar ilginç, renkli ve canlı anlatım içinde sunulması hiç şüphe yok ki çocukların ilgisini derinden çekmiş ve onlarda okuma sevgisini oluşturmuştur. Sonuç ve değerlendirme 4

5 Eğitim tarihimizde resimli ilk Türkçe alfabe ve okuma kitabı Hafız Refi adında bir öğretmen tarafından 1874 te İstanbul da yayınlanan Resimli Elifba-yı Osmani başlıklı kitaptır 6. Kazak Türkleri arasında ise bu ilki gerçekleştiren Ahmet Baytursınoğlu dur. 116 sayfa olan bu eser, alfabeyi ve kelimeleri o dönemin geleneksel heceleme yöntemiyle değil, o yıllarda Kazakistan da yeni benimsenmeye başlayan seslere göre öğretmeye çalışmaktadır. Böylece Ahmet Baytursınoğlu nu usul-i cedid (yeni usul) hareketinin bir mensubu olarak görmek gerekir. Eserdeki okuma parçaları; deyimler, atasözleri, bulmacalar, oyunlar ve resimlerle bir bütünlük oluşturmuş ve çocukların farklı duyu organlarına hitap etmesiyle de öğretimde kolaylık sağlamıştır. Okuma parçalarında farklı konulara yer verilmiş ve çocuklara toplumsal yaşamda uyulması gereken kurallar sezdirilerek öğretilmeye çalışılmıştır. Örneğin; az konuşmanın yararları, tedbirli olmak, düşünerek hareket etmek, sabırlı olmak, büyüklerin ve öğretmenlerin sözünü dinlemek, yardım isteyenlere yardımcı olmak bunlardan bazılarıdır. Bu telkinler vasıtasıyla, öğrencilerin gelecekte hem kendilerine hem de topluma faydalı bireyler olarak yetişmeleri amaçlanmıştır. Ayrıca ilk kez Baytursınoğlu nun oluşturduğu resimli ders kitabı, o dönemde okullarda kullanılmış ve başarının artırılmasında büyük paya sahip olmuştur. Çünkü metnin yanında, resimlerin yer alması hem çocukların ilgisini çekmiş hem de onların okuma metinlerini kavramalarında kolaylık sağlamıştır. Sonuç olarak bu eser, eğitim tarihimizde hem kullanılan alfabe hem de ders kitabı hazırlama tekniği açısından ilk ve önemli bir eserdir. Dolayısıyla Ahmet Baytursınoğlu nun hazırlamış olduğu bu eser, Kazak çocuk edebiyatı tarihi ve çocuk eğitimi açısından yenileşmelerin dönüm noktalarından birini oluşturmaktadır. Kaynaklar Baytursınulı. A, Älib biy (Jaña Ķural) Kızılorda 1926 Ibırayımov. K, A. Baytursınulınıñ Oķu Ķuralı. Ķazaķşa Alifba Eñbegindegi Fonologiyalıķ jäne Ädistemelik Mäseleler. Ahmettenuv Taġılımdarı. Kazakıstan Almatı Ġılım 1998 Kıdırşev. A, Ahmet Baytursınulı Äñgimeleri Turalı Ahmettenuv Taġılımdarı. Kazakıstan Almatı Ġılım s. 17 İnternet Adresi Akyüz. Y, Resimli İlk Türkçe Alfabe ve Okuma Kitabımız ve Türk Eğitim Tarihindeki Önemi meb.gov.tr 6 Yahya Akyüz. agm. 5