XVII. yy. Osmanlı Divan Bürokrasisi ndeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri

Transkript

1 T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi XVII. yy. Osmanlı Divan Bürokrasisi ndeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri Emel SOYER Tez Danışmanı: Prof. Dr. Feridun M. EMECEN İstanbul 2007

2

3 XVII. yy. Osmanlı Divan Bürokrasisindeki Değişimlerin Bir Örneği Olarak Mühimme Defterleri. Emel SOYER Ö Z Divan-ı hümayun toplantılarının kaydedildiği defterlerden biri olan Mühimme defterleri siyasi, sosyal ve askeri tarih gibi birçok konuda temel kaynak olma vasfını taşırlar. Bununla birlikte, bu defterler Osmanlı bürokratik işleyişini anlamada önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bu çalışma, Mühimme defterleri üzerinden Osmanlı bürokrasisinde yaşanan değişimleri incelemeyi amaçlamaktadır. Tezin ilk bölümünde, ilk örnekleri XVI. yüzyılda görülen Mühimme defterlerinin XVII. yüzyıldaki durumu ele alınmıştır. XVII. yüzyıl Mühimme defterlerinin geçirdiği değişimler ise, tezin ikinci bölümünün konusunu teşkil etmektedir. Son olarak, tezin üçüncü bölümünde, XVII. yüzyılda yaşanan bürokratik gelişmeler sonucu ortaya çıkan Şikayet defterleri ile Mühimme defterleri şekil özellikleri ve muhteva bakımından karşılaştırılmaktadır. ABSTRACT The Mühimme registers that list among the primary registers in which the rulings of the imperial council was recorded, serve as a basic source in political, social, and military matters of the Ottoman Empire. In addition to their importance for socio-political history, these registers proved to be helpful in understanding the pattern the Ottoman bureaucracy functioned. This thesis aims to survey the bureaucratic change in the Ottoman administration through a close investigation of iii

4 the 17 th century Mühimme registers. In this regard, the first section provides a general picture of the 17 th century Mühimme registers; whereas the second section is devoted to the transformation that these registers passed through in the midst of the 17 th century. In the last section of the thesis, the Şikayet registers that came into being as a novelty of Ottoman bureaucratic change in the same period is compared with the Mühimme registers in terms of form and content. iv

5 Ö N S Ö Z Osmanlı Devleti nin en üst idari birimi olan Divan-ı Hümayun da alınan kararların kaydedildiği defterlerin en önemlilerinden biri Mühimme defterleridir. İhtiva ettikleri konular Osmanlı Devleti nin bir çok yönünü ortaya koyduklarından, Mühimme defterleri çeşitli araştırmalara kaynak olmuşlardır. Ayrıca ana kaynak olma özellikleri Mühimme defterlerinin tertip edilmeleri hakkında bilgi sahibi olmayı gerektirmiş, bu nedenle Mühimmeler ile ilgili müstakil çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların odak noktasını Mühimme defterlerinin ilk görüldüğü dönem olan XVI. yy. teşkil etmektedir. Bu yüzyıla has yapılan çalışmalar daha sonraki dönemlerde görülen Mühimme defterleri hakkında yol gösterici olmakla birlikte kalemlerde görülen değişimler her yüzyılı kendi içinde değerlendirmeyi zorunlu kılmaktadır. XVII. yüzyıla ait Mühimme defterlerinin büyük çoğunluğu Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer almaktadır. Tezde inceleme konusu olmuş tüm defter ve belgelere bu arşiv aracılığıyla ulaşılmıştır 1. XVII. yy. Mühimme defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivinde çeşitli tasniflere dağılmış durumda olduğundan bu çalışma kapsamında, Mühimme defter serileri taranmış ve tespit edilen defterler kendi içerisinde kronolojik olarak yeniden düzenlenerek ekler kısmında verilmişlerdir. Tezin birinci bölümünde söz konusu yüzyıla ait Mühimme defterlerinin muamele kayıtlarından, tarihleme usullerine kadar genel özellikleri üzerinde durulmuş ve defterler diplomatik yönden incelenmişlerdir. Karışıklığa sebebiyet vermemek amacıyla bu kısımdan başlayarak tezin tamamında muhataba yollanmış emre ferman bunun deftere kaydedilmiş şekline hüküm denmiştir. Ayrıca Mühimmelerin birer defter olma özelliklerine bağlı olarak ciltleme hususuna değinilmiştir. 1 Bu nedenle defter ve belge künyeleri verilirken BOA kısaltmasına ihtiyaç duyulmamıştır. v

6 Mühimme defterlerinde, XVII. yüzyılın ortalarına doğru tertiplerinde meydana gelen değişime bağlı olarak bir takım şekli değişimler gözlenmektedir. Tezin ikinci bölümünde bu konu ele alınmıştır. Divan kalemlerinin bir kısmının ordu ile beraber sefer mahalline gitmesi ve burada toplanan divandan çıkan kararların Ordu mühimmelerine kaydedilmesi sonucu bu defterler bürokratik işleyişi izlemeye olanak sağlamaktadırlar. Bu nedenle sözü edilen değişim Ordu mühimmeleri üzerinden incelenmek üzere bazı defter örnekleri verilerek konu pekiştirilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölüm ise genel olarak, Osmanlı bürokrasisindeki ihtisaslaşmaya işaret eden Şikayet defterleriyle ilgilidir. Bu zamana kadar Şikayet defterleri üzerinde pek az durulmuştur. Bu nedenle öncelikle bu defterler hakkında yapılan çalışmalara değinilmiş ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinde mevcut Şikayet defterleri tasnifi ele alınmıştır. Daha sonra ise bu defterlerin genel özellikleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Son olarak muhteva ve şekil özellikleri bakımından Şikayet defterlerinin -içerisinde bulunan bazı hükümlerin daha önce Mühimmeler içerisinde yer almasından dolayı- Mühimme defterleri ile karşılaştırılması yapılmıştır. Tez çalışmamla ilgili olarak bana her konuda yardımcı olan tez danışmanım Prof. Dr. Feridun Emecen e teşekkürü borç bilirim. Bunun dışında yurtdışında bulunan XVII. yy. Mühimme ve Şikayet defterlerinden bazılarını bana temin etme inceliğini gösteren Prof. Dr. Geza David e, yabancı kaynakların kullanımında ve tezin son şeklini almasında emeğini esirgemeyen Özgür Kolçak a ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi personeline ayrı ayrı teşekkür ederim. Emel Soyer vi

7 İÇİNDEKİLER ÖZ...III ABSTRACT...III ÖNSÖZ... V İÇİNDEKİLER..... VII KISALTMALAR.....IX GİRİŞ: I. BÖLÜM XVII. yy. MÜHİMME DEFTERLERİ NİN GENEL ÖZELLİKLERİ A. Muamele Kayıtları Buyruldu Yazıldı Müsvedde: Fermanların Kaydı Meselesi Fermanların Tekrar Yazılması Fermanların Teslim Edilmesi B. Tarihleme Usulü Tarih Başlıkları C. Ciltleme II. BÖLÜM MÜHİMME DEFTERLERİ NİN GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİMLER VE BAZI DEFTER ÖRNEKLERİ A. Defterlerde Görülen Değişimler.. 42 B. Değişimlere Örnek Olarak Ordu Mühimmeleri XVII. Yüzyılın İlk Yarısı Ordu Mühimmeleri...53 a- 77 numaralı Mühimme Defteri 55 b- 8 numaralı Mühimme Zeyli Defteri c- 936 numaralı Mühimme Defteri Parçası vii

8 d- 78 numaralı Mühimme Defteri e- 79 numaralı Mühimme Defteri f- 81 numaralı Mühimme ve KK 71 Ahkam Defterleri g- 82 numaralı Mühimme Defteri h- 83 numaralı Mühimme Defteri ı- 84 numaralı Mühimme Defteri j- 942 numaralı Mühimme Defteri k- 9 numaralı Mühimme Zeyli Defteri l- 86, 87 ve 88 numaralı Mühimme Defterleri XVII. yüzyılın ikinci yarısı Ordu Mühimmeleri III. BÖLÜM ŞİKAYET DEFTERLERİ NİN ORTAYA ÇIKIŞI VE MÜHİMME DEFTERLERİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI A. Şikayet Defterleri Hakkında Yapılan Çalışmalar. 78 B. Şikayet Defterleri Tasnifi. 79 C. Şikayet Defterlerinin Genel Özellikleri.. 88 D. Şikayet Defterleri ile Mühimme Defterleri Arasındaki Farklar Hükümlerde Kullanılan Formüller Açısından Muhteva Problemi.. 96 a. Şikayet Defterlerinin İhtiva Ettiği Konular b. Mühimme Defterlerinde Yer Alan Şikayet Hükümleri SONUÇ BİBLİYOGRAFYA 114 EKLER Tablo I: XVII. yy. Mühimme Defterlerinin Kronolojik Listesi 123 Tablo II: Tür Özelliklerine Göre XVII. yy. Mühimme Defterleri Listesi. 134 viii

9 KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.t. Adı Geçen Eser Adı Geçen Makale Adı Geçen Tez A. DVN Bâb-ı Asâfi, Divan Kalemi Evrakı A. DVN. d Bâb-ı Asâfi, Divan Kalemi Defterleri A. DVN. MHM Bâb-ı Asâfi, Mühimme Kalemi Defterleri A. DVN. ŞKT Bâb-ı Asâfi, Şikayet Kalemi Defterleri A.E AO A.RSK B BOA Bkz. bs. Ali Emiri Archivum Ottomanicum Bâb-ı Asâfi, Ruûs Kalemi Defterleri Receb Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bakınız Baskı C. Cilt C Ca CIEPO Cemaziyelahır Cemaziyelevvel Comite Internationale des Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes D. BŞM Bâb-ı Defteri, Baş Muhasebe Kalemi Defterleri ix

10 DİA ed. EI 2 EJOS Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Editör Encylopedia of Islam, 2nd Edition Electronic Journal of Oriental Studies h. Hüküm haz. İA KK L M MAD MD MDZ MTM N no. OA R Ra Hazırlayan Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi Kamil Kepeci Tasnifi Şevval Muharrem Maliyeden Müdevver Defterler Serisi Mühimme Defteri Mühimme Zeyli Defteri Milli Tetebbular Mecmuası Ramazan Numara Osmanlı Araştırmaları Rebiülahır Rebiülevvel s. Sayfa S Ş ŞKT TALİD TD Safer Şaban Atik Şikayet Defterleri Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi x

11 TED TSAB vr. yay. yy. Z Za İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi The Turkish Studies Association Bulletin Varak Yayımlayan Yüzyıl Zilhicce Zilkade xi

12 G İ R İ Ş Devlet yönetim mekanizmasının ana merkezi olan Divan-ı Hümayun, Osmanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren en yüksek karar alma organı olarak faaliyet göstermiştir 1. Devletin en üst mevkilerinde görev yapan idareciler, Divan-ı Hümayun toplantılarında çeşitli meselelere dair önemli kararlar aldıkları gibi halk tabanında yaşanan problemleri de bu toplantılarda tartışmışlardır. Bu özelliğiyle Divan-ı Hümayun en üst mahkeme olma niteliğini de taşımaktadır. Adından da anlaşılacağı gibi padişah divanı olan bu toplantılarda alınan kararlarda başta sadrazam olmak üzere ele alınan meselenin türüne göre Kubbealtı vezirleri, Baş defterdar, nişancı ve kazaskerler önemli rol oynamışlardır 2. Divan-ı Hümayun toplantılarında alınan kararlar konularına göre çeşitli defterlere kaydedilmiştir. Bu noktada divan kalemleri ön plana çıkmaktadır. Beylikçi kalemi defterlerinin en önemlisi olan Mühimme defterleri divan toplantıları sonucunda ortaya çıkan fermanların kayıtlarını içermektedir. Bu defterlerin belirli bir düzen dahilinde oluşturulması beylikçi, reisülküttab, tezkireciler ve katipler aracılığı ile gerçekleşmiştir. Muhtevası bakımından Osmanlı Devleti nin idari yapısını, yabancı ülkelerle ilişkilerini, ticarî stratejilerini, ekonomi politikalarını, sosyal yaşamını, iç düzende yaşadığı problemleri, merkez-taşra ilişkisini, sefer lojistiğini ve daha birçok yönünü ortaya koyan Mühimme defterleri, Osmanlı tarihçileri tarafından yaygın biçimde kullanılmışlardır 3. Genel itibariyle elde edilebilecek bu çalışma alanları dışında Mühimme defterleri dolaylı olarak birçok konuya ışık tutmaktadırlar. Bu konuların başında şehir tarihleri gelmektedir. Devletin geniş toprakları içinden 1 Divan-ı Hümayun hakkında bkz. Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara Bu görevlilerin divandaki görevlerinden teşrifattaki yerlerine kadar bilgi için bkz. Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi, Milli Tetebbular Mecmuası (MTM), III/1, s , , , Mühimme defterleri kullanılarak yapılan çalışmalar için bkz. Emecen, Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), c.3, sy. 5, 2005, s

13 birçok sivil kişiler ya da resmi görevliler çeşitli konularla alakalı olarak divana başvurmuş, alınan kararların bu defterlere kaydedilmesi sonucunda şehir tarihi külliyatını oluşturacak hükümler meydana gelmiştir. Bir diğer konu defterlerde yer alan emirlerin muhataplarıdır 4. Bu kişilerin isimleri bazen görevleri ile birlikte verilmiştir. Özelikle Ordu Mühimmelerinde birçok konuda görevlendirilen kişiler hakkında bilgi edinebilmek mümkündür. Bazı hükümler ise bizzat bu görevlilerin kendileri ile alakalıdır. Buna dayanarak bu kişilerin görev değişimleri dahi takip edilebilir. Mühimme defterleri üzerinden yapılacak diğer bir çalışma alanı ise Osmanlı Devleti nin bürokratik işleyişidir. Divan-ı hümayuna bağlı olarak tertip edilen bu defterler, kalemlerde yer alan görevlilerin vaziyetlerini, tercih edilen sistemi, yaşanan yenilik hareketleri ve değişimleri ortaya koymada yol göstericidirler. Mühimme defterlerinin sözü edilen yönü bu tez çalışmasının temelini oluşturmaktadır. Defterlerde görülen yeni uygulamalar bürokraside yaşanan ihtisaslaşmayı işaret ettiğinden bu tez dahilinde ele alınmışlardır. Bu bağlamda defterlerde yer alan hüküm formlarından muamele kayıtlarına farklı defter türlerinin ortaya çıkışından muhteva ayrılıklarına kadar birçok mesele incelenmeye çalışılmıştır. Özellikle bürokrasideki uzmanlaşmayı gösteren Şikayet defterleri ile Mühimme defterleri arasındaki farkların belirlenmesinde mevcut problemler tespit edilerek çözüm yolları aranmıştır. Ancak bu inceleme alanı içinde Mühimme defterlerini tanımak ve tanımlamak öncelikli meseleyi teşkil etmiştir. Bu nedenle defterlerde yer alan muamele kayıtlarının ifade ettikleri anlamlar ele alınmıştır. Ayrıca İstanbul divanının kayıtlarını içeren Asitane Mühimmeleri, sefer esnasında kaleme alınan Ordu Mühimmeleri ve Kaymakam idaresinde toplanan divan kararlarının kaydedildiği Rikab mühimmeleri arasındaki farklar belirlenerek Mühimme türleri tanımlanmaya çalışılmıştır. Bu defter türlerinin tertip tarzlarındaki farklılıklar divan kalemlerinin tutumunu yansıtmaktadırlar. 4 David, hükümlerin muhatapları üzerinden oldukça ilginç çıkarımlar yapmıştır. Geza David, The Mühimme Defteri as a Source for Otoman-Habsburg Rivalry in the Sixteenth Century, Archivum Ottomanicum (AO), 20, 2002,, s

14 Mühimme defterleri hakkında yapılan çalışmaların çıkış noktasını yine defterleri tanımlama gerekliliği teşkil etmiştir. Defterlerde yer alan kararların muhtevalarına binaen yapılan çalışmalarda öncelikle Mühimme defterlerinin genel özellikleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışmalardan ilki Uriel Heyd tarafından yapılmıştır yılları arası mevcut Mühimme defterlerini kullanarak Filistin hakkında yaptığı çalışmasında Heyd eserinin giriş bölümünü Mühimme defterlerini tanımlamaya ve mevcut problemleri ele almaya ayırmıştır 5. Berindei ve Veinstein Romanya tarihini ele alırken Mühimme defterlerini kullanmışlar ve Mühimme defterleri hakkında bilgiler vermişlerdir 6. Yine David Geza, Osmanlı-Habsburg mücadelesini ele aldığı çalışmasında kaynak olarak Mühimme defterlerini kullanmıştır. Bu defterlerle ilgili geniş bilgi sunan David, Mühimme defterleri hakkında yapılan çalışmalardan da bahsetmiştir 7. Mühimme defterlerini kaynak olarak kullanmada öncelikle defterleri tanımlama gerekliliği, müstakil çalışmaların ortaya çıkmasını sağlamıştır 8. Bu çalışmalar arasında Glisa Elezovic in Mühimme defterlerindeki başlık kayıtlarını incelediği çalışması baş sırayı almaktadır 9. Defterlerdeki muamele kayıtlarını ele alan Mübahat Kütükoğlu ise defterler hakkında önemli çıkarımlar yapmıştır. Özellikle Mühimme defterlerinin şekil özellikleri ve tertip edilişleri üzerinde duran Kütükoğlu, defterlerle alakalı pek çok hususa dikkat çekmiştir 10. Defterlerin tertibi hususunda yapılan çalışmalardan biri de Peachy e aittir. Peachy çalışmasında daha çok Mühimme defterlerinin müsvedde kayıtlar olup 5 Uriel Heyd, Ottoman Documents on Palestine : A Study of the Firman According to the Mühimme Defteri, Oxford Mihnea Berindei-Gilles Veinstein, L Empire Ottoman ey les pays Roumains , Études et documents, Paris Gilles Veinstein in Mühimmelerle ilgili bir diğer çalışması için bkz. Ahkām Qa idi Ordres Origianux et Mühimme Defteri, Mélanges Offerts à Louis Bazin par ses disciples, collègues et amis, Varia Turcica XIX, ed. Jean-Louis Bacqué-Grammont, Paris 1992, s Geza David, a.g.m., s Osmanlı merkez teşkilatı hakkında geniş bilgi veren İ. H. Uzunçarşılı divan defterlerini ele alırken Mühimmeler hakkında da bilgiler sunmaktadır. (Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 2.bs., Ankara 1984, s.79-83). Suraiya Faroqhi ise Mühimmeler hakkında bir ansiklopedi maddesi yazmıştır ( Mühimme Defterleri, Encylopedia of Islam, 2nd Edition (EI 2 ),VII, Leiden 1993, s.470). 9 Glisa Elezovic, Iz Carigradskih Turskih Arhiva Mühimme Defteri, Beograd Mübahat S. Kütükoğlu, Mühimme Defterlerindeki Muamele Kayıtları Üzerine, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik İlmi Semineri : 30 Nisan-2 Mayıs 1986, Bildiriler, İstanbul 1988, s

15 olmadığı üzerinde durmuştur 11. Son olarak Feridun Emecen ilk örneklerinin XVI. yüzyılda görüldüğü Mühimme defterleri ile ilgili günümüze değin yapılan tartışmaları ele alarak önemli sonuçlara ulaşmıştır. Emecen çalışmasında XVII. yüzyıl Mühimmelerinin değerlendirilmesine de yer vermiştir. Yine bazı Mühimme defterlerinin, değerlendirme ile birlikte tez ve yahut müstakil olarak yapılmış transkripsiyon çalışmalarına ait bir liste bu makale içinde yer almaktadır 12. Mühimme defterlerinin ilk örnekleri XVI. yüzyıla aittir. Bu zamana kadar tespit edilebilmiş en erken tarihli Mühimme defteri / tarihli olup Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde bulunmaktadır 13. Bundan sonraki defter ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır 14. Divan-ı Hümayun toplantılarının Osmanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren varolduğu düşünülürse bu defterlerin oldukça geç tarihlere sahip olduğu anlaşılır. Bu durumda 1544 tarihinden önce Mühimme defterlerinin mevcut olup olmadığı sorusu akla gelmektedir. Öncelikle bu defterler için yapılan Mühimme tanımlamasının döneminde olmadığı belirmek gerekir. Defterlerin ilk örneklerinde Mühimme defterleri için ahkam tanımlamasının yapıldığı görülmektedir 15. Bu durumda sorgulanması gereken ahkam kelimesiyle neyin ifade edildiğidir. Hüküm kelimesinin çoğulu olan bu kelime Divan-ı Hümayuna bağlı olarak bu toplantıda alınan kararların kaydedildiği diğer defter türlerini de kapsamaktadır. Nitekim Divandan çıkan kararların/hükümlerin kaydedildiği ilk defter olan 1501 tarihli defter bu özelliği göstermektedir 16. Bu defterde mali hükümler, şikayet hükümleri, nişan, berat kayıtları ve önemli devlet işlerine dair hükümler bir arada bulunmaktadır 17. Mali hükümler daha sonra Mali 11 William S. Peachy, Registers of Copies or Collection of Drafts? The Case of Four Mühime Defteri from the Archives of the Prime Ministry in İstanbul, The Turkish Studies Association Bulletin (TSAB), X/2, 1986, s Emecen, a.g.m., s Halil Sahillioğlu, Topkapı Sarayı Arşivi H Tarihli E Numaralı Mühimme Defteri, İstanbul Koğuşlar 888 koduna sahip defter /1552 tarihlidir. Bkz. Suraiya Faroqhi, a.g.m., s Feridun M. Emecen, a.g.m., s İlhan Şahin-Feridun Emecen, II. Beyazıd Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, İstanbul Sancağa çıkan şehzadelerin divanlarında alınan kararları havi defterler için bkz. Feridun M. Emecen, Taşra Bürokrasisinin Kaynakları Şehzade Divânı Defterleri, Tarih Boyunca Türk Tarihinin Kaynakları Semineri 6-7 Haziran 1996, Bildiriler, İstanbul 1997, s Feridun M. Emecen bu defterin daha sonra ortaya çıkacak defter türlerinin prototipini oluşturduğunu belirtmektedir (a.g.m., s ). 4

16 ahkamlara 18 Şikayet hükümleri önce Mühimme sonra Şikayet defterlerine, nişan, berat hükümleri daha sonra Ruus ve Tahvil defterlerine 19 ve devlet işlerine dair hükümler daha sonra Mühimme defterlerine kaydedilmiştir. Dolayısıyla Mühimme defterleri için 1544 tarihi geç görülmekle birlikte 1501 tarihinden önce bir örneği olmayacağı düşünülebilir. Ayrıca sözü edilen defter türlerinin hepsinin müstakil olarak ortaya çıkışları Kanuni Sultan Süleyman zamanına denk geldiğinden ihtisaslaşmanın bu dönemde yaşandığı görülmektedir. Mühimme defterlerini de bu ihtisaslaşmanın bir parçası sayarsak 1501 tarihini 1520 yılına kaydırmak mümkün hale gelmektedir. Dolayısıyla Mühimme defterlerinin ilk örneğini teşkil eden 1544/1545 tarihli defter öncesinde 25 yıllık bir boşluğun olabileceği söylenebilir. İlk Mühimme defteri öncesi olası boşluğun bu örnekle sınırlı olmadığı XVI. yy. Mühimme defterleri incelendiğinde ortaya çıkmaktadır. Üstelik bu yüzyıla ait birçok Mühimme defterinin yanlış tasnifleme sonucu bu ad altında toplandıkları görülmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde sözü edilen yüzyıla ait Mühimme defterlerinin sayısı 74 olarak verilmiştir. Ancak bu konuda yapılan yanlış tasniflemenin ilk defterden başladığı görülmektedir. 1 numaralı Mühimme defteri aslında bir tahvil defteridir. Bu tasnifte yer alan diğer Tahvil defterleri MD 54 ve MD 56 olarak tespit edilmiştir 20. Hatalı tasnifleme sonucu Mühimme defterleri serisinde yer alan bir diğer defter türü ise Ruus Defterleridir. MD 2, MD 4, MD 8, MD 15, MD 25, MD 37, MD 45 ve MD 50, Nejat Göyünç tarafından Ruus defterleri olarak tanımlanmışlardır 21. Son zamanlarda yapılan çalışmalarla bu örneklere yenileri eklenmiştir. Örneğin bu konuda Geza David, MD 11 ve MD 42 ye dikkat çekmektedir 22. Bilgin Aydın ise Nejat Göyünç ün tespit ettiği ruus defterlerine yenisini eklemiştir. Buna göre Mühimme Zeyli defterleri tasnifindeki 1 numaralı 18 İlk örneği tarihli Kamil Kepeci (KK) 61 için bkz. Şahin-Emecen, a.g.e., s.xvı. 19 İlk Ruus defteri 1546 tarihli KK 208 ve ilk Tahvil defteri 1553 tarihli Mühimme defteri (MD) 1 dir. Ruus defteri için bkz. Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi, Tarih Dergisi (TD), XVII/22, İstanbul 1968, s.29. Tahvil defteri için bkz. Bilgin Aydın, Osmanlı Bürokrasisinde Divan-ı Hümayun Defter Formlarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi (XV-XVI. yy.), Yayınlanmamış Doktara Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003, s Midhat Sertoğlu, Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşivi, Ankara 1955, s Göyünç, a.g.m., 1968, s Geza David MD 11 in tamamının, MD 42 nin ise bazı sayfalarının Ruus defterini temsil ettiklerini belirtmektedir (a.g.m., s ). Ancak MD 42 nin belirtilen sayfaları ve MD 11 ruus değil, tahvil hükümlerini ihtiva eden defterlerdir. 5

17 defter aslında bir Ruus defteridir 23. Son olarak Kazuaki Sawai 13 ve 65 numaralı Mühimme defterlerinin tahvil hükümlerini ihtiva eden defterler olduğunu belirtmiştir numaralı Mühimme defterinin Mali ahkam ve 57 numaralı Mühimme defterinin aslında XVIII. yüzyıla ait bir defter olması ve 20 numaralı Mühimme defterinin mevcut olmaması 25 yukarıda bahsedilen hatalara eklenirse, XVI. yy. Mühimme defterleri için verilen 74 sayısının gerçeğinden bayağı uzak olduğu anlaşılır. Özetle belirtmek gerekirse toplamda 17 defter hatalı tasnifin kurbanı olmuştur. Bu defterler MD 1, MD 2, MD 8, MD 11, MD 13, MD 15, MD 20, MD 25, MD 37, MD 41, MD 42 (bir kısmı), MD 45, MD 50, MD 54, MD 56, MD 57 ve MD 65 tir. Bu durumda 74 sayısı 57 (58) e düşer. Topkapı sarayında mevcut daha önce bahsedilen iki defter, Bab-ı Âsafi tasnifinde yer alan dört defter 26, Mühimme Zeyli defterlerinde yer alan altı defter 27 ve yurt dışında bulunan bir defterle 28 sayı 70 e yükselmektedir. Yine de yarım asırlık bir sürede 74 adet gözüken Mühimme defterlerinin bir yüzyıl boyunca toplamda 35 adet olarak gözüken Mühimme defterleri ile arasındaki büyük fark bir nebze kapanmış olur. Üstelik tarafımızca tespit edilen sayı 35 değil, 60 tır 29. Bu sayıya A.DVN dosya tasnifinde ve yurt dışında bulunan Mühimmeler de dahil edilebilir 30. Mühimme defterleri tasnifinde aynı tarihleri taşıyan pek çok defterin olduğu görülmektedir. Bu durum verilen sayıların kesinliğini şüpheye düşürmektedir 31. Gerçi bu çalışmada XVII. yüzyıl Mühimme defterleri için bu sorun giderilmeye çalışılmıştır. Ancak birçok çalışmaya 23 Aydın, a.g.t., s Kazuaki Sawai, Issues on the Contents of the Mühimme Defteri in the Başbakanlık Osmanlı Arşivi in the Republic of Turkey: Focusing on Registers Belonging to the Late 16th Century, Orient, 49/1, 2006, s (Makale, İngilizce özet bölümü hariç aslen Japonca dır). 25 Sertoğlu, a.g.e., s A.DVN.MHM 932, A.DVN.MHM 933, A.DVN.MHM 934 ve A.DVN.MHM 943. Bu son parça defter, katalogda 1095/1683 olarak tarihlenmiştir. Esasında 995/1587 tarihli olan defter 6 sayfadan ibarettir. 27 MDZ 2, MDZ 3, MDZ 4, MDZ 5, MDZ 6, MDZ 15. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul 2000, s Claudia Römer, An Unknown 16th Century Mühimme Defteri at the Austrian National Library, Comite Internationale des Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes (CIEPO) XIV, Eylül 2000, Ankara 2004, s XVII. yy. Mühimme defterlerinde tasnif hataları daha azdır. Bu dönem defterlerinde yaşanan karışıklık Tahvil ve yahut Ruus defterleri ile değil, Şikayet defterleri ile olmuştur. Bkz. Tablo 1 ve A.DVN 26/ /1635 tarihli dosya içinde bulunan 6 sayfalık bu parça defterin, hiçbir yerinde tarih kaydına rastlanmamaktadır. Genel özellikleri ise bu defterin XVII. yüzyılın ilk yarısına ait olduğunu kabul etmeyi gerektirir. Yurt dışında bulunan Mühimme Defteri için bkz. David, a.g.m., s Bkz. Tablo 2. 6

18 kaynak ve müstakil olarak ele alınan XVI. yy. Mühimme defterleri henüz böyle bir incelemeye tabi tutulmamıştır 32. Oysa ki Mühimme defterlerinin ilk örnekleri sonrakileri anlamada büyük önem arz etmektedirler. Çünkü Mühimme defterleri, siyasî, sosyal, askerî, hukukî muhtevaları bir yana dolaylı yollardan sundukları bilgilerle iyi anlaşılması gereken defterlerdendir. 32 XVI. yy. Mühimmeleri ile ilgili olarak Geza David bu probleme dikkat çekmiş ve hazırladığı kronojik listede bu durumu gözler önüne sermiştir (a.g.m., s , ). 7

19 I. BÖLÜM XVII. yy. MÜHİMME DEFTERLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ A-Muamale Kayıtları: Mühimme defterlerinde yer alan hükümlerin üst kısımlarında birtakım muamele kayıtları görülmektedir 1. Bir emrin ortaya çıkışından ferman olarak yazılması ve teslimine değin gerçekleşen işlemleri kaydetme amacına hizmet eden bu kayıtlar, Mühimme defterlerinin gerektiğinde bir başvuru kaynağı olarak kullanılmak üzere tertip edildiklerini göstermektedirler. Defterlerdeki hükümlerden sonra yazıldıkları anlaşılan 2 bu kayıtların çoğu XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Mühimme defterlerinde görülen değişimlerle birlikte ortadan kalkmışlardır. 1. Buyruldu: Mühimme defterlerinde yer alan bu tür kayıtlardan ilk göze çarpanı, buyruldu anlamına geldiği kabul edilen 3 ve çeşitli dönemlerde değişik şekillerde 1 Bu kayıtlar, ağırlık noktası XVI. yy olmak üzere, Mübahat S. Kütükoğlu tarafından incelenmiştir ( Mühimme Defterlerindeki Muamele Kayıtları Üzerine, Tarih boyunca Paleografya ve Diplomatik İlmi Semineri : 30 Nisan-2 Mayıs 1986, Bildiriler, İstanbul 1988, s ). 2 Yarım bırakılan hükümlerin üstlerinde genellikle hiçbir muamele kaydına rastlanmaz. Ayrıca birçok muamele kaydının mürekkebi, hükümlerde böyle bir durum yokken, bir diğer sayfaya bulaşmıştır. 3 Mühimme Defteri 90, haz. Nezihi Aykut v.d., İstanbul 1993, giriş. 8

20 görülen işarettir. Emir çıkartmada kullanılan bu işaretler bir işin ne şekilde yapılacağının izahını içerirlerdi 4. Buyruldular Mühimme defterlerinde zaman zaman yazıldı işaretinin yanında olmakla birlikte çoğunlukla hükmün üstünde orta kısımda yer almaktadırlar. Bu işaretin sol tarafında genelde fermanın ne şekilde emredildiğini gösteren bazı kayıtlar bulunmaktadır. Bu kayıtlar, talep edilen emrin kabulüyle, arz üzerinde yer alan buyrulmuşdur ifadesinden başka fermanın neye binaen verileceğini belirtmek için kullanılan kayıtların suretleri olmalıdır. Bunlardan en sık görüleni vech-i meşrûh üzre buyrulmuşdur ibaresidir. Emrin zaten bir buyruldu ile karara bağlandığı ve defterde de buna yer verildiği göz önüne alındığında bu işaretin ayrıca kullanılması üzerinde durulması gereken bir konudur 5. Mühimme defterlerinde buyruldu işareti XVI. yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkmaktadır. Daha öncede belirtildiği gibi, buyruldu işaretleri birbirlerinden bir takım farklılıklar arz etmektedirler. Birçoğunun şekli, aslında birbirinden bozmadır 6. Bu farklılıklardan en belirgini Rikab ve Ordu mühimmeleri arasında görülür. Örneğin aynı tarihlerde tutulan Rikab ve Ordu mühimmelerinde buyruldu işaretleri birbirleriyle tutarlı değildir. Üstelik ordunun seferden dönmesiyle son bulan Rikab mühimmesinden sonra başlayan defterlerde, buyruldu şeklinin Ordu mühimmesinde görülen şekle dönüştüğü dikkati çekmektedir. Bu durum, defteri tutmakla görevli kalem memurlarının tutumlarını ortaya koyar. Örneğin 1017/ Buyruldular için bkz. İsmail H. Uzunçarşılı, Buyruldu, Belleten, V/19, 1941, s ; İsmail H. Uzunçarşılı, Tuğra ve Pençeler ile Ferman ve Buyruldulara Dair, Belleten, 5/17-18, 1941, s Ayrıca bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, Buyruldu, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), VI, İstanbul 1992, s XVII. yüzyılda emrin çıkması için vesika üzerine yerleştirilen işaretlerin buyruldu olduğunu döneminin örneklerinde görmek mümkündür. Mesela; 1010 tarihli A.DVN 9/46 numaralı arzın sonunda deyü mufassal emr-i şerîf yazılmak içün buyruldu inâyet buyrula denmiş kabul gören arzın arkasına ayrıca tanıtım yazısı olarak Mustafa Reis e şarâb husûsunda verilen buyruldudur kaydı düşülmüştür. Aynı dosyanın 44 numaralı belgesi bir arzdır. Bu belgenin de arkasında Navlun husûsunda vâkı olan buyruldu-yı şerîfdir kaydı vardır. Bundan başka 1023 tarihli A.DVN.MHM 940 s.59 da hüküm içinde eylemek bâbında buyruldu-yı şerîf verilip denilmiştir. Ayrıca MDZ 10 s.185 de 718 numaralı hüküm içinde Âsitâneye havâle oluna deyü buyruldu vârid olmağla şeklinde geçmektedir. 5 Tarafımızca bu işaret, fermanın muhatabına iletilmek üzere bir görevliye verildiğini belirtmek üzere kullanıldığı yönünde incelenmiştir. Ancak üzeri çizilmiş ve yahut bu hükm verilmedi kayıtlarının bulunduğu hükümler üzerinde de bu işaretin bulunması sözü edilen düşüncenin yanlışlığını ortaya koymuştur. Bundan başka yukarıda sözü edilen, açıklaması mevcut bir kaydın ayrıca bir işaretle belirtilmesi gereksizliği bu seçenek içinde geçerli olmaktadır. Çünkü fermanın yerine ulaştırılmak üzere kime teslim edildiği kaydı, falan çavuşa verilmişdir şeklinde hükümlerin üzerinde yer almaktadır. 6 Geç dönemde de görülen bu şekil zamanla buyruldu olarak nitelenen klasik şekline kavuşmuştur. 9

21 tarihli hükümleri ihtiva eden KK 71 numaralı Mühimme defterinin, rikab kayıtları olarak tutulan kısımlarındaki buyruldu işareti Ramazan ayı itibariyle değişikliğe uğramaktadır. Ordunun Ramazan ayında seferden döndüğü göz önüne alındığında, bu değişimin nedeni anlaşılmaktadır. Muhtemelen Osmanlı bürokrasisinde asıl görevlilerin sefere gitmeleri ve İstanbul da kalanların vekil görevi görmesi sonucu, böyle bir değişim söz konusu olmaktaydı. Bu konuya dair bir diğer çarpıcı örnek yine KK 71 de görülmektedir. Bu defterin 340, 398 ve 461 numaralı 5 Cemaziyelahır 1022/23 Temmuz 1613 olarak tarihlenmiş sayfalarında İbtidâ-i riyâset-i Hazret-i Hüseyin Efendi kayıtları yer almakta ve bu görev değişikliği haberinin ardından buyruldu işaretinde bir farklılık görülmektedir 7. Yine sadrazam değişikliklerinde kalemlerdeki görevlilerde de değişikliklerin yaşanması olasıdır. Bu durum defteri tutma usulünde bir takım farklılıklar yaratabilir. Yani bu işaretlerin farklılığı aslında bir değişimi haber veriyor olabilir. Bu anlamda, özellikle ciltleme hatalarının yoğun olarak görüldüğü defterlerde iki farklı yıl arasında kalmış bir hükmün tarihlenmesinde bu işaretler, ait oldukları dönem bilindiği takdirde, yol göstericidirler. Yukarıda izah edilenler dışında, bu hususta bir diğer farklılaşma defterden sorumlu memurların yine hüküm üstlerinde yer alan isimlerinde görülür. Bunlar birer değişimi işaret ettikleri için defterleri kullanmada kolaylık sağlamaktadırlar. Bazı defterlerde buyruldu işareti bulunmamaktadır. XVII. yüzyılda bu defterlerin ilki, Kapudan Hasan Paşa idaresinde tutulan ve bir Ordu mühimmesi olan MD 83 tür. MD 84 ise sadece İstanbul da tutulduğu zaman dilimi için bu işaretleri içerir. Ancak defterin Ordu mühimmesi olan kısımlarında bu işaretler yoktur. Bu tespit MD 88 içinde geçerlidir. Diğer muamele kayıtları gibi, buyruldu işaretleri de yüzyılın ikinci yarısından itibaren tamamen ortadan kalkmıştır. Mühimme defterleri serisi içinde MD 92 ( / ) ve MD 93 ( / ) şikayet defterleri olmaları sebebiyle konu dışında bırakıldıkları taktirde, buyruldu işaretinin en son görüldüğü defter 1056/ tarihli MD 91 dir. MD 94 te ise 7 İbtida kayıtlarının bir defterde birden fazla sayfada görülmesinin nedeni, muhtemelen katiplerin aynı zaman zarfında farklı cüzler tutmalarıyla alakalıdır. Bu konu hakkında bkz. s

22 görülen en erken tarih 1073/1663 tür ve bu tarihte buyruldu işaretine rastlanmaz. Ancak sözü edilen seri dışında Eb 387 koduyla Dresden koleksiyonunda bulunan ve / tarihli kayıtları içeren Mühimme defterinde bu işaret mevcuttur 8. Daha önce sözü edildiği üzere, defterlerdeki buyruldu işaretinin yanında bulunan bazı açıklamalar, kabul gören arzın üzerinde bulunan buyruldu kaydının sureti ya da buna yakın bir halini teşkil etmektedirler 9. Bunlar vech-i meşrûh üzre buyruldu, mûcibince buyrulmuşdur, kayd u bendle Âsitâneye gönderesiz deyü buyruldu, hakkından geline deyü buyrulmuşdur şeklinde sıralanabilir. Bir diğer kayıt, maliye konularına ait emirlerin divan tarafından da verilmesi gerekliliği sonucu ortaya çıkan ve genellikle maliye emri mûcibince buyrulmuşdur, maliye tarafından emir verilmekle dîvân tarafından dahi verile deyü buyrulmuşdur halinde bulunan kayıtlardır. Bu üst kayıtlar çoğunlukla hükmün içinde nakil ve emir denilen kısımlar arasında tekrar edilmektedir 10. Bu tür hükümlerde buyruldu işaretlerinin konulduğu yerler maliye emri üzerinde buyrulmuşdur, buyruldusu maliye tarafından gelen emr üzerindedir şeklinde belirtilmektedir. Maliye ile alakalı hükümlerde, hükmün defterdar tarafından geldiği ya da divandan çıkan emrin kendine teslim edildiği gibi atıflarla beraber defterdar mektubuna/emrine binaen fermanların verildiği görülmektedir 11. Maliye-defterdar ilişkisine bağlı olarak görülen bu hususa başka durumlarda da rastlanılmaktadır. Örneğin, yeniçerilerle alakalı hükümlerin çoğunda emrin yeniçeri ağası mektûbu mûcibince yazıldığı kayıtlıdır 12. Rikab mühimmelerinde yeniçeri ağasının yerini vekili olan sekbanbaşı 8 Ancak bu husus 1071/1660 yılının ilk ayları için geçerlidir. Yani defter buyruldu işaretinin görüldüğü son defterdir. Bu defterden bazı örnekleri bana sunarak inceleme fırsatı veren Geza David e teşekkürü borç bilirim. 9 Örneğin A.DVN 9 numaralı dosyanın 58. belgesi olan arzın hüküm hali KK 70 numaralı defterin 529. sayfasındadır. Her ikisinin üzerindeki buyruldu kaydı hemen hemen aynıdır. 10 Fermanların dolayısıyla defterlerdeki hükümlerin içerdiği bu kısım açıklamaları için bkz. Jan Reychman, AAnaniasz Zajaczkowski, Osmanlı-Türk Diplomatikası El Kitabı, çev. Mehmet Fethi Atay, İstanbul 1993, s MD 82 s.113 h.340. MD 89 s.8 h.24 ve s.10 h.28 de ayrıca, emirlerin defterdar talebiyle yazıldığı belirtilmektedir. 12 Hüküm üstlerinde buyruldusu ağa mektûbu üzerindedir kaydından başka hüküm içinde mevzu açıklandıktan sonra yeniçeri ağası tarafından verilen mühürlü mektûb mûcibince fermân-ı âlişânım sâdır olmuşdur denilmektedir. 11

23 almaktadır 13. Kütükoğlu mektup tabirinin pek çok belge cinsi için kullanıldığını ancak bunların birer buyruldu olduklarını ve bir işin yapılması için rica manasını taşıdıklarını ifade etmektedir 14. Gerçekten de emrin buyrulması ile devletin çeşitli birimlerinde yer alan görevlilerden gelen mektuplar arasında sıkı bir ilişki olsa gerektir. Bir birimin en üst kısmında yer alan görevli, sorumlu olduğu birimin halledilmesi gereken işlerini ve bu işlerin nasıl halledilebileceğini en iyi bilen kişidir. Ancak bu görevliler, fermanı gerektiren konularda divana başvurmak durumundaydılar. Bir emir ricasına ret cevabının hangi durumlarda verildiğini mühimme defterlerinden çıkarmak mümkün değilse de, amir niteliğindeki görevlilerin mektuplarının genellikle kabul gördükleri düşünülebilir. Defterlerde şeyhülislam fetvası, defterdar ilamı ve kadı hüccetine dayanarak birçok kararın alındığı görülebilmektedir. Bunları kapsayan mektup tabiri bir nevi ilam/rapor manasında olup emir ricasını teşkil etmekteydi 15. Örneğin bir şahıs veya bir topluluğun divana sunduğu belge için mektup tabiri kullanılmamıştır. Bunun yerine arz ve yahut mahzar denmiştir. Oysa söz konusu kadı olduğunda kadısı südde-yi saâdetime/ordu-yı hümâyûnuma mektûb gönderip... denilmektedir. Bunlar arz görüntüsüne sahip olmakla birlikte herhangi birinin arzından daha üstün tutulmaktaydılar 16. Ferman çıkarmaya yetkisi olan sadrazamın bile, orduya serdar sıfatıyla İstanbul dışında olduğu zamanlarda merkezden bir emir çıkartma gerekliliği doğduğunda İstanbul a gönderdiği belgeye mektup denildiği görülmektedir Bir Rikab Mühimmesi olan MD 85 te birçok hükmün sekbanbaşı mektubuna binaen verildiği görülmektedir. 14 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul 1994, s Ayrıca bkz. Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi: Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde, İstanbul 1979, s Mübahat S. Kütükoğlu bazı vazifelilerin emir ricasını teşkil eden hüküm müsveddeleri hazırlayabildiklerini belirtmektedir (a.g.m., 1988, s.105). 16 Örneğin A.DVN 9/84 numaralı belge İstanbul zahiresini dışarıya kaçıran bazı kimselerin bununla ilgili bir ferman olmamasını bahane ederek, kendisine itaat etmeyenleri önlemek amacıyla divandan ferman isteyen Bozcaada kadısı tarafından gönderilmiş Şevval 1010/Mart 1602 tarihli bir arzdır. Kadının talebine göre kendisine hitaben yazılan ve KK 70 s.564 te selh-i Şevval 1010/22 Nisan 1602 tarih başlığı altına kaydedilmiş hükümde mektûb gönderüp... denmektedir. Bir başka örnek A.DVN 9/58 olarak tasnif edilmiş evâil-i Receb 1010/26 Aralık Ocak 1602 tarihli bir arzdır. Belgenin arka üst kısmına Kul kādısının arzıdır kaydı vardır. KK 70 s.529 daki 25 Receb 1010/19 Ocak 1602 tarihli hükmünde ise sen ki Kul kādısı Mevlânâ Mehmed sin südde-i saâdetime mektûb gönderüp şeklinde kaydedilmiştir. 17 MD 76 s.78, h.195. Askerlerin maaşlarıyla alakalı hükümde Serdâr ve Vezîr-i azâm Murad Paşa mektûb gönderüp denmiş ve üst kısımda sadrazamın mektubunun rikab-ı hümayuna arz edildiği kaydedilmiştir. 12

24 Emirlerin adı geçen belge türlerine binaen verilmesinin yanı sıra bunları onaylar manada olan buyrulduların yine bu belgeler üzerinde yer aldıklarını düşündürtecek kayıtlar bulunmaktadır 18. Arz veya mahzar söz konusu olduğu zaman buyruldusu mahzar/arz üzerindedir denmektedir 19. Diğer belge türlerinde ise buyruldusu hüccet üzerinde kalmıştır, buyruldusu fetvâsı üzerindedir, buyruldusu tezkiresi üzerindedir, ağaları tarafından verilen mühürlü mektûb üzerinde buyrulmuştur, buyruldusu kazasker mektûbu üzerindedir, buyruldusu kazâyâ üzerindedir, buyruldusu cebecibaşı kāimmakāmı mektûbu üzerindedir, buyruldusu mîr-i mîrân tarafından verilen temessük üzerindedir kayıtlarına sık sık rastlanmaktadır. Yine buyruldunun konulduğu yer olarak buyruldusu defter üzerindedir 20 kayıtları, örnekleri az olsa da, ayrıca incelenmesi gereken bir konudur. Gerek bir görevlinin mektubuna dayanılarak verilmiş gerek buyruldusunun hüccet, fetva vb. üzerinde bulunduğu hükümlerin içlerinde sözü edilen bilgileri görebilmekteyiz. Örneğin mektuplarla ilgili olarak hükümlerde... deyü kapudan paşa tarafından verilen mektûb mûcibince fermân-ı âlişânım sâdır olmuşdur buyurdum ki denilmektedir. Buyruldu işaretine bağlı olarak, hüküm üzerlerinde yer alan notlardan biri de bâ-hatt-ı falan efendi şeklindeki kayıtlardır. Bu ibarenin yanında yer alan isimler belirli dönemler için sabit kalmışlardır. Yani bir yıla ait kayıtların bulunduğu bir mühimme defterinde bâ-hatt-ı ibaresinin yanında bir iki isim görülür 21. Bu kişilerin tezkireci olduklarını defterlerden tespit etmek mümkündür. Örneğin bâ- 18 Örneğin MD 79 s.126 h.314 te Galata kadısına hitaben yazılmış emir üzerine buyruldu sûret-i sicill üzerindedir notu kaydedilmiş ve hüküm içinde dergâh-ı muallâya sûret-i sicill gönderüp denilmiştir. 19 Emirler herhangi bir talebe bağlı olmadan verildiklerinde beyaz üzerine buyrulmuşdur şeklinde belirtilmişlerdir. MD 89 s.109, h KK 70 s.282; MD 81 s.77 h.168; MD 82 s.170 h.356. Toprak meselesi ile alakalı olan bu hükümlerde Defter-i hakani tabiri zikredilmektedir. Ayrıca bkz. MD 89 s.48 h.123. Yine toprak meselesine dair olan bu hükümde, şikayetçi tarafa sözü edilen toprağın kendisinin ocaklığı olduğuna dair suret-i defter verildiği belirtilmiş ve hükmün üzerine bu iki hükmün buyruldusu bir yerdedir sûret-i defter üzerindedir kaydı düşülmüştür. (Bu hüküm bir diğer görevliye gönderilen sureti ile beraber iki hükümdür.) 21 Mühimme defterlerinde fermanın yazıldığına işaret eden = yanında birçok farklı katibin adını veya rumuzunu görmek mümkündür. Ancak bâ-hatt-ı ifadesiyle birlikte anılan isimler söz konusu olduğunda, bu sayı ikiye kadar düşmektedir. Bu durum adı geçen görevlilerin daha üst makamda olduklarına işaret eder. 13

25 hatt-ı ibaresi ile birlikte 78 numaralı mühimme defterinde adına sıkça rastlanan Osman Efendi için s.264 h.697 de emrin Tezkireci Osman Efendiye verildiği kaydedilmiştir. Aynı defterin s.486 h.1246 üzerinde ise açıkça bâ-hatt-ı Osman Efendi Tezkireci denilmiştir 22. Buradaki sorun bâ-hatt ile neyin kastedildiği, diğer bir ifadeyle tezkirecilerin hükümlerin yazılması sürecinde defterlere kaydedilmelerine sebep olacak ne gibi bir görevi üstlendikleridir. Bu soruya cevap ararken öncelikle belirtilmesi gereken tezkirecilik görevinin ne olduğudur. Bilindiği üzere tezkireciler 23 Divan-ı hümayuna bağlı beylikçi kaleminin görevlilerindendir. Divan-ı hümayun toplantıları esnasında gelen arzları yüksek sesle okumak bunların vazifeleriydi 24. Reisülküttabın divanla alakalı işlerini görmek üzere sefer gitmesi söz konusu olduğunda İstanbul daki vekil olarak Birinci Tezkireci görev yapmaktaydı 25. Ayrıca sadrazamın özel kalem müdürleri olarak hizmet vermekteydiler 26. Mühimme defterlerine bakıldığında bu görevlilerin sadrazam değişiklikleri ile beraber yenilendiği gözlemlenmektedir. Bâ-hatt meselesine dair eldeki verilere dayanarak tezkirecilerin fermanların defterlere kaydedilmesinde oynadıkları rol hakkında fikir yürütmek mümkündür. Mühimme defterlerinde bâ-hatt-ı falan efendi dışında falan efendi hâttıyla buyrulmuşdur tabirine sıkça rastlanmaktadır. Bu kayıtları yine defterlerde görülen bâ-hatt-ı sâhib-i saâdet, sadrazam hazretleri hâttıyla buyrulmuşdur kayıtları ile karşılaştırdığımızda bâ-hatt tabirinin sıradan bir el yazısı için kullanılmadığı ortaya çıkmaktadır. Yine ferman çıkartmaya yani buyruldu vermeye yetkisi olan sadaret kaymakamı için bâ-hatt-ı vezîr-i sânî ya da defterdar için defterdâr efendi hâttıyladır, bâ-hatt-ı defterdâr efendi kayıtlarının bulunması 22 Bu tür örnekleri çoğaltmak mümkündür. Örneğin bir Rikab mühimmesi olan MDZ 7 de adlarına sıkça rastlanan Hacı ve Ulya Efendiler için s.17 de Tezkireci Hacı Efendi ve s.34 de Tezkireci Ulya Efendi denilmektedir. KK 71 in 1022/1613 tarihli hükümleri içerisinde s da adı bâ-hatt-ı ibaresi yanında sık sık görülen Avni Efendi, Tezkireci Avni Efendi olarak tanımlanmıştır. 23 Tezkire-i evvel ve Tezkire-i sani olmak üzere iki görevli vardır. 24 Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi nin teşrifat ile ilgili bölümlerinde tezkirecilere dair bilgilerin olması bu görevin önemini göstermektedir. Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi, MTM, III/1, s.502, 508, 521, Halil İnalcık, Reisül-küttab, İA, IX, İstanbul 1964, s Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986, s

26 sözü edilen görüşü destekler. Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi nin Reisülküttab ile alakalı kısmında ve tezkirecinin biri dîvânda bulunmasa Re is Efendi Büyük Tezkirecinin yerine durup arz-ı hâl okur ve buyurur denmektedir 27. Buradaki buyurmak tabiri sadrazamın kararını niteliyor olmalıdır. Yani tezkireciler divanda, sadrazam huzurunda okudukları arzları yine onun kararıyla buyuran görevlilerdir 28. Bu verileri bâ-hatt tabiriyle birleştirdiğimizde tezkirecilerin sadrazam yerine kalem tuttukları ortaya çıkmaktadır 29. Başka bir deyişle, sunulan bir arza ferman çıkması gerektiğinde üzerine konulması gereken buyruldu ibaresini sadrazam yerine yazanlar kendi kalem amirleri olan tezkireciler olmalıdır. Dolayısıyla birer sicil kaydı olma hüviyeti taşıyan Mühimme defterlerine tezkirecilerin isimleri bir not olarak düşülmektedir. Bu görüşü destekler nitelikte, defterlerde buyruldu-yı Osman Efendi 30, buyruldu-yı Abdullah Efendi 31 gibi notlar bulunmaktadır. Ayrıca 1016/1607 yılı Rikab mühimmesi kayıtlarını içeren MD 76 s.99 da Serdâr emri mûcibince Sena Efendi hâttıyla buyrulmuşdur ibaresi yer almaktadır 32. Bu konuya bir diğer örnek Naima Tarihi nde yer almaktadır. Burada İstanbul Kaymakamı Sinan Paşa nın (Receb-Zilhicce 1068/Nisan-Eylül 1658) divanında geçen bir olay anlatılmaktadır. Kayıt şöyledir: Yedikule den bir da vacı gelüp şer ile umûru görülmeğe bir fermân talebiyle dîvâna girdükde [Sinan 27 Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnamesi, s Midhat Sertoğlu, tezkirecilerin, divana yazılı olarak yapılan müracaatları okumak ve verilen kararları not etmekle vazifeli olduklarını belirterek bu görüşü teyit etmektedir (Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşivi, Ankara 1955, s.3). 29 Sadrazam yerine kalem tutma dışında bazı durumlarda buyruldu verebildikleri de düşünülmektedir. Bkz. Recep Ahıshalı, Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık (XVIII. yy), İstanbul 2001, s MD 79 s.226 h / arası kayıtları ihtiva eden bu defterde bâ-hatt-ı Osman Efendi ve Osman Efendi hâttıyla buyrulmuştur ifadeleri sıkça bulunmaktadır. Aynı defterdeki bâhatt-ı ن (nûn) kaydı Osman Efendi nin rumuzu olmalıdır. Aynı durum / yılları arasındaki defterlerde adına sıkça rastlanan Baş tezkireci Hacı Efedi nin حا (Ha) rumuzuyla verilmesinde de görülmektedir. 31 MD 84 s.60 h / arası kayıtları ihtiva eden defterde sözü edilen ibareler oldukça fazladır. 32 Bu defterin Ordu mühimmesi MDZ 8 dir. Buradaki tezkireci isimleri farklıdır. Sena Efendi bu görevi İstanbul da vekaleten yürütüyor olmalıdır. (Sena ismi rumuz olup asıl adının Yusuf olduğu belirtilmektedir. Bkz. Feridun M. Emecen, Ali nin Ayn ı: XVII. yüzyıl başlarında Osmanlı Bürokrasisinde Katib Rumuzları, TD, sayı 35, 1984, s.139,143.) Zira Sadrazam Kuyucu Murat Paşa bu tarihte celaliler üzerine yapılan sefere başkumandan tayin olmuştur. Sadrazamlar seferde iken ferman çıkartma hakkına sahip olmalarına rağmen bu konuda bazen engellerle karşılaşmaktaydılar. Örneğin MD 87 s.18 h.40 da devlet hizmetinde kullanılacak develere arpa ve saman tedarik edilmesi ile ilgili serdar emrine, Zile halkı emrin İstanbul dan verilmediği gerekçesiyle itiraz etmiş, bu nedenle emir serdar emri mucibince ibaresiyle İstanbul dan verilmiştir. 15

27 Paşa] Yedikule kādısı efendi şer ile görsün deyü buyurmuş tezkireciler İstanbul kādısına hitâben buyurup mecmû -ı erbâb-ı dîvân hande etmişler 33. Naima nın Sinan Paşa nın iş bilmezliğini sergilemek için aktardığı bu örnekte, divan amirinin şifahen verdiği kararın tezkireciler tarafından yazıya dönüştürüldüğü açıkça ifade edilmektedir. Bu hususa dair diğer bir dikkat çekici örnek, defterlerde bâ-hatt-ı hümâyûn ibaresinin kullanımı ile ortaya çıkmaktadır. Mühimme defterlerinde bazı emirlerin padişaha arz edilerek onun kararı neticesinde yazıldığı görülmektedir. Bu durum hükümlerin üstlerinde bulunan bâ-hatt-ı hümâyûn kaydından anlaşılmaktadır. Bâ-hatt-ı hümâyûn kayıtlarının yanında çoğunlukla telhis kaydı da mevcuttur. Ayrıca hükümlerin içinde pâye-yi serîre arz olundukda deyü hâtt-ı hümâyûn-ı şevket-makrûnumla fermân-ı âlişânım sâdır olmuşdur buyurdum ki... denilmektedir. Hükümlerin üst kısımlarında yer alan bâ-hatt-ı hümâyûn kaydından başka bâ-hatt-ı falan efendi gibi bir kayda rastlanmamaktadır. Yani sözü edilen bâ-hatt-ı falan efendi tabirini ferman-defter kaydı ilişkisi içinde başka bir yere oturtmaya kalktığımızda önümüze yeni bir engel çıkmaktadır. Eğer bu ibare fermanın yazılması, düzeltilmesi, teslimi ile ilgili bir amaca hizmet ediyor olsaydı bâ-hatt-ı hümâyûn tabirinin yanında kullanılmasının hiçbir sakıncası olmazdı. Ancak, telhisle birlikte bir padişah emri olduğuna işaret edilen bir hükümde başka bir buyrulduya ihtiyaç olmayacağından, bu ibarenin kullanılmaması anlam kazanmaktadır. Hatta bu kanaati doğrudan destekleyen ilginç bir belge mevcuttur. Buna göre bu belgenin üzerine ilk olarak bâ-hatt-ı Osman Efendi yazılmış sonra bunu iptal manasında üzeri çizilerek yerine telhîsdir kaydı düşülmüştür 34. Ayrı bir tasnif oluncaya kadar Mühimmeler içinde yer alan name-i hümayun kayıtları için de aynı durum söz konusudur 35. Devletin Mekke-i şerif, Kırım hanlığı gibi özerk statüye sahip bölgelerle veya dış ülkelerle resmi yazışmaları 33 Mustafa Naima, Ravzatü'l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri'l-Hafikeyn, V, İstanbul , s MD 75 s.199 h Name-i Hümayun tasnifi 1699 yılından itibaren başlamaktadır (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, 2. bs., İstanbul 2000, s.44-45). 16

28 olan nameler söz konusu olduğunda yine bu tezkireci isimlerine rastlanmaz 36. Nameler bir emir olmamaları, dolayısıyla sadrazam buyruldusuna ihtiyaç duymamaları sebebiyle tezkireci isimlerini barındırmıyor olmalıdırlar. Bâ-hatt-ı ibareleri sıklıkla falan çelebi hâttıyla ağa mektûbu üzerinde buyrulmuşdur, falan efendi hâttıyla buyruldu şeklinde Mühimme defterlerde yer almaktadır. İsim vermeden rastlanılan bir diğer kayıt türü bâ-hatt-ı hazret veya bâ-fermân-ı Hazret-i Efendi dir. Bâ-hatt-ı Hazret-i Reis Efendi kayıtlarının çokluğu sebebiyle bu kişinin Reisülküttab olduğu iddia edilebilir. Ancak bâ-hatt-ı Hazret Efendi Tezkire-i evvel kayıtlarının varlığı bu düşünceyi ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca MD 78 s.28 h.72 üzerinde bâ-hatt-ı Hazret-i Efendi denmiş, hemen sonraki hüküm üzerine ise bu dahi Osman Efendi hâttıyla buyrulmuşdur notu düşülmüştür. Yani ilk örnekteki bâ-hatt-ı hazret ile kastedilen yine Tezkireci Osman Efendidir 37. Sonuç olarak bâ-hatt-ı hazret kaydının her zaman Reisülküttabı nitelemediği anlaşılmaktadır. Defterlerdeki buyruldular konusu ile alakalı bir diğer kayıt ise buyruldusu yoktur ibaresidir. Bu ibarenin defterlerde sürekli yer aldığı söylenemez. Ancak bu kaydın varlığı, bir fermanın çıkarılması için mutlaka buyruldu gerektiği fikriyle tezat oluşturduğundan üzerinde durulması gereken bir konudur. Bu tür kayıtlarda bazen hiç açıklama yapılmamış ve sadece buyruldusu yokdur, buyruldusu gelmemişdir denmiştir 38. MD 89 da ise Ahmet Efendi yazdırıp almışlardır buyruldusu yokdur 39, bu emri Tezkire-i evvel Ahmed Efendi yazdırup buyruldu vermemişdir 40 şeklinde 36 Tezkireci isimleri XVII. yüzyılın ortalarından itibaren Mühimme defterlerinde görülmezler. Dolayısıyla name-i hümayun ve tezkireci kayıtları bir arada yarım asra yakın bir dönem kullanılmışlardır. İşte bu uzun süreç içerisinde sadece iki name-i hümayun kaydı üstlerinde bâ-hatt-ı N notu barındırmasıyla istisnadır. MD 78 s.277 h.733 ve s.283 h MD 78 s.178 h.427 de ise hüküm üzerinde defterde adına sıkça rastlanan İmani Efendi yazarken üzeri çizilip Hazret Efendi yazılmıştır. Bu örnek Hazret tabirinin herkes için kullanılmadığını göstermektedir. 38 MD 78 s.437 h.1124; MD 81 s.91 h.203; KK 71 s.471, s.504; MD 80 s.177 h.444, s.389 h.937, s.390 h.940, s.553 h.1301; A.DVN.MHM 940 s.30; MD 82 s.147 h Bu hükümler buyruldu olarak kabul gören işareti taşımaktadırlar. 39 S.46 h.121. Hüküm içinde kararın hatt-ı hümayun mucibince alındığı görülmektedir. 40 S.69 h.174. Bu defterde birçok emrin Birinci tezkireci Ahmet Efendi tarafından yazdırılıp teslim alındığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Ayrıca yine bu defterde bâ-hatt-ı yerini bâ-takrîr-i kaydına bırakmıştır. Aslında bâ-hatt-ı tabirinin kullanımı MD 87 itibariyle sona ermiştir. Bâ-takrîr-i Ahmed 17