ORGANİK ROKA YETİŞTİRİCİLİĞİ

Transkript

1 ORGANİK ROKA YETİŞTİRİCİLİĞİ Dursun EŞiYOK 1, Ali Rıza ONGUN 2, M. Kadri BOZOKALFA 1 Mahmut TEPECİK 2, Bülent OKUR 2, Tansel KAYGISIZ 1 1 Ege Üniv., Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Bornova, İzmir, dursun.esiyok@ege.edu.tr 2 Ege Üniv., Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü, Bornova, İzmir ÖZET Roka (Eruca vesicaria subsp. sativa) gibi yaprağı yenen sebzelerde verimi arttırmak ve tüketicinin tercih ettiği koyu yeşil yaprak rengini sağlayabilmek için yoğun azotlu gübreleme yapılmaktadır. Organik üretim alanlarında toprak verimliliğini korumak için kullanılacak organik gübrelerin kaynağının ve kullanım dozunun iyi belirlenmesi gerekir. Bu araştırma roka yetiştiriciliğinde farklı organik gübrelerin ilkbahar ve sonbahar üretiminde verim, nitrat, nitrit, vitamin C, makro ve mikro besin elementi içeriğine etkisinin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. Tohum ekiminden önce üretim alanlarına çiftlik gübresi ve ticari organik gübre olarak biofarm, biofarm+perlhumus ve çiftlik gübresi+perlhumus uygulanmış ve daha sonra roka tohumları deneme parsellerine ekilmiştir. Gübre uygulamaları ile rokada verim artışları sağlanırken rokanın vitamin C içeriği sırasıyla 38,7 79 mg/100 g arasında yer almıştır. Kontrol bitkilerinde C vitamini içeriği 40 mg/100 g iken en yüksek C vitamini biofarm isimli organik ticari gübre uygulamalarından elde edilmiştir. Ahır gübresi uygulamaları C vitamini içeriğini %28 oranında artmıştır. Uygulama yapılan parsellerdeki nitrat miktarı en yüksek ahır gübresi+perlhumus uygulanan parsellerden elde edilmiştir. Biofarm uygulamaları nitrat miktarını kontrole göre artırmamış, biofarm+perlhumus uygulamaları ise nitrat miktarlarını %30 oranında artırmıştır. Benzer sonuçlar ilkbahar uygulamalarında elde edilmiştir. Kontrol parsellerindeki nitrit ve nitrat miktarları uygulama yapılan parsellerden daha düşük bulunmuştur. Rokanın nitrit içerikleri 10-30,1 ppm arasında yer almış en yüksek nitrit ahır gübresi+perlhumus uygulamalarından elde edilirken en düşük değer kontrol parsellerinden elde edilmiştir. Uygulama yapılan parsellerde nitrat ve nitrit miktarları insan beslenmesi için izin verilen sınırlar içerisinde yer almıştır. Anahtar Kelimeler: Eruca vesicaria subsp. sativa, organik gübre, nitrat, nitrit, verim ORGANIC ROCKET PRODUCTION ABSTRACT During the leafy vegetables as rocket production more nitrogen fertilizer apply to increase yield and obtain dark green color which is consumer preferences. Application rate and fertilizer source important to preservation soil productivity, in organic production. This investigation carried out to determine some organic fertilizer on yield, nitrate, nitrite, vitamin C, macro, and micro element composition of rocket in spring and fall production. Organic manure, biofarm, biofarm+perlhumus and organic manure+perlhumus were applied before rocket seed sowing. Fertilizer application increase yield, vitamin C content to exchance 38,7-79 mg/100 g. spring and fall production. The highest vitamin C content obtained from biofarm application, and 40 mg/100 g in control plants. Organic manure increase vitamin C content %28 and the highest nitrate and nitrite content obtained from organic manure+perlhumus application. Biofarm were not increase nitrate content in fall but biofarm+perlhumus increased nitrate nearly %30, same result show that in spring period. Control plant of nitrite content lower than all fertilizer application. Rocket nitrite content to exchange 10-33,1 ppm, and the highest nitrite obtained from organic manure+perlhumus application. All nitrate and nitrite content of rocket permissible for human health. Key Words: Eruca vesicaria subsp. sativa, organic fertilizer, nitrate, nitrite, yield GİRİŞ Yaprağı yenen sebze türleri içerisinde üretim miktarı ve kullanım yaygınlığı bakımdan önemli bir yere sahip olan roka, uygun ekolojik koşullara sahip bölgelerde yıl boyunca yetiştirilmektedir. Anavatanı Akdeniz ülkeleri olduğu belirtilen rokanın bitki gelişme şekli ve yaprak özellikleri bakımından farklı formları bulunmaktadır. Ülkemizde Eruca vesicaria subsp. sativa. yaygın olarak üretilirken rokanın yabani formlarına (Diplotaxis spp.) Orta Anadolu, Akdeniz bölgelerinde rastlanmaktadır. Uzak Doğu ülkeleri ve Çin de yağ bitkisi olarak kullanılan roka ülkemizde salatalarda ve garnitür olarak tüketilmektedir. Kısa vejetasyon süresi nedeniyle tüm yıl boyunca üretim yapılırken yaz mevsimindeki yüksek ve kış dönemindeki düşük sıcaklıklar bitki gelişimini olumsuz etkiler. Ülkemizde 2004 yılında 2400 ton roka üretilirken bu üretim içerisinde organik roka miktarı yaklaşık 350 kg dır ve üretim İzmir, Manisa illerinde yapılmaktadır (Anonim, 2006). 85

2 Organik madde miktarı bakımından fakir olan ülkemiz topraklarında yaprağı yenen sebzelerde tüketici tarafından istenen koyu yeşil yaprak renginin sağlanması ve yüksek verim için yapılan aşırı sentetik gübreleme yeraltı sularını kirletirken sebzelerin tüketilen kısımlarında insan sağlığını olumsuz etkileyecek çeşitli bileşiklerin insan sağlığı için izin verilen sınır değerlerin üzerine çıkmasına neden olmaktadır. Bitkilerde N/K gübreleme kalite kriterlerini önemli ölçüde etkilerken, yanlış yapılan gübreleme nitrat ve bazı ağır metallerin yapraklarda birikmesine neden olmaktadır (Venter, 1978; Fritz 1983). Nitrat özellikle sürgünler ve yapraklarda depolanırken, NO 3 içeriği üzerine bitki türü, bitki ışıklanması ve azotlu gübreleme önemli etki yapar (Anonim, 1991). Başta yaprağı yenen sebzeler olmak üzere gıdalarla alınan belirli düzeyin üzerindeki nitratın çiğneme sırasında veya sindirim sisteminde, nitrite indirgenmesiyle methemoglobinemia ve kansere neden olan nitrozaminlerin oluştuğu, özellikle çocuklarda zehirlenmelere yol açtığı birçok araştırıcı tarafından bildirilmektedir (Güneş ve Aktaş, 1995; Salunkhe ve Kadam, 1998; Santamaria ve ark., 1999). Geleneksel üretim yöntemlerinde dikkat edilmeyen bu noktaların insan sağlığı üzerine olumsuz etkilerinin artması ve aşırı sentetik girdi kullanımının çevre üzerine olumsuz etkileri, doğa ile dost alternatif üretim yöntemlerinin araştırılmasına neden olmuş ve en güvenilir üretim şeklinin Organik veya Ekolojik Tarım olduğu ortaya konmuştur (Olesen, 1999). Ülkemizde 1985 li yıllarda kuru meyve üretimi ile başlayan organik tarım günümüzde 100 farklı ürün çeşidine ulaşmıştır. Organik üretim içerisinde sebzeciliğin payı 2000 yılında yaklaşık %2 iken türlere göre değişen miktarlarda üretim miktarında artışları görülmektedir. Dünya genelinde yaklaşık 130 ülkede ticari kalitede organik üretim yapılırken bunlardan 90 ı gelişmekte olan ülkelerdedir. Dünyada önemli organik ürün dış alıcısı konumundaki AB ye organik ürün ihracat edebilecek ülkeler arasında Türkiye de yer almaktadır. Günümüzde organik üretimde dikkat edilmesi gereken konuların başında toprak verimliliğinin devamı ve toprak yapısının korunması gelmektedir. Organik tarımda bitkisel kalıntılar yoluyla toprağa giren C ve N miktarı fazla olmakta, mikrobiyel sayı ve aktivitede önemli artışlar görülmektedir (Gunalapa ve ark., 1998). Organik yetiştiricilikte yaygın olarak kullanılan besin kaynakları arasında büyük baş, küçükbaş ve kümes hayvanlarına ait gübreler ile yeşil gübreleme gelmektedir. Son yıllarda ticari firmalar tarafından üretilen organik kaynaklı gübreler, kullanım kolaylığı bakımından çiftçiler tarafından tercih edilmektedir. Toprağın biyolojik özellikleri ile yakından ilişkisi olan toprak enzimleri de organik gübre uygulamalarından pozitif yönde etkilenmektedir (Dick, 1994). Organik gübreler kendi bünyelerinde bazı enzimleri bulundurmalarına rağmen, bu gübrelerin neden olduğu aktivite artışı daha çok mikrobiyel aktivitenin uyarılmasından kaynaklanmaktadır (Martens ve ark., 1992). Ticari organik gübrelerin çeşitliliği ve uygulama alanı her geçen gün artarken özellikle kısa vejetasyon süresine sahip yaprağı yenen sebzelerde bu gübre uygulamalarının verim ve kalite özelliklerine etkisi tam olarak bilinmemektedir. Diğer gübrelerde olduğu gibi organik gübrelerin aşırı kullanımı, tüketilen kısımlarda kalıntı problemlerine neden olabilmektedir. Organik üretimin yaygınlaşması bu yöntemle üretilen tür çeşitliliğini de zenginleştirmektedir. Özellikle hastalık ve zararlılar yönünden hassas olmayan türlerin üretimi, yetiştirme kolaylığı bakımından üreticiler tarafından tercih edilmektedir. Ancak ihracat şansı fazla olmayan türlerin pazarlanmasında yaşanan problemler ve fiyat dengesizlikleri üretim alanlarını sınırlamaktadır. Bu grup içerisinde yer alan rokanın, dar alanda kalan organik üretim miktarı önümüzdeki yıllarda iç tüketimdeki artış ile birlikte artabilir. Bu nedenle halen kullanılan ticari organik gübrelerin bitki gelişimi üzerine etkileri belirlenmelidir. Roka yetiştiriciliğinde, organik gübreleme ile verim, kalite, nitrat, nitrit, C vitamini ve mineral madde içeriğindeki değişimlerin belirlenmesi amacıyla yürütülen bu çalışmada ilkbahar ve sonbahar döneminde yetiştiricilik yapılmıştır. MATERYAL VE METOD Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü uygulama ve araştırma arazisi, laboratuvarlariarı ile Toprak Bölümü laboratuvarlarında yılları arasında yürütülen, kumlu tın bünyeli toprağa ait özellikler Çizelge 1 de verilmiştir. Araştırma tesadüf blokları deneme desenine uygun üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Deneme tohumları sonbahar döneminde 15 Eylül, ilkbahar döneminde ise 15 Şubat tarihinde 2 m 2 lik üretim alanlarına 2 g tohum gelecek şekilde elle ekilmiştir (Vural ve ark., 2000). Araştırmada çiftlik gübresi (750 kg/da), biofarm (250 kg/da), biofarm (250 kg/da)+perlhumus (75 kg/da) ve çiftlik gübresi (750 kg/da)+perlhumus (75 kg/da) tohum ekiminden önce toprağa karıştırılmıştır daha sonra roka tohumları deneme parsellerine ekilmiştir. Perlhumus, hammaddesi Leonardit olan % 85 humik ve fulvik asit içeren Organik Tarım Sertifikası almış bir materyaldir. Denemede kullanılan materyallerin bazı özellikleri Çizelge 2 de verilmiştir. Tohum ekiminden önce toprak ph sını düşürmek için her parsele eşit miktarda kükürt (50 kg S/da) uygulanmıştır. Tohum ekiminden hasada kadar tüm kültürel işlemler düzenli olarak yürütülmüş, üretim döneminde herhangi bir hastalık ve zararlı etmenine rastlanmadığından ilaçlama yapılmamıştır. Hasat edilen roka bitkilerinde verim, nitrat, nitrit, C vitamini içeriği, makro ve mikro element içeriği ulusal ve uluslararası yöntemlere göre belirlenmiştir. Deneme toprağına ait fiziksel ve kimyasal analizler uluslararası yöntemlere göre yapılmıştır (Black, 1965; Anonim, 1954; Jackson, 1967; Bouyoucus, 1962; Anonim, 86

3 1951; Schlichting ve Blume, 1966; Rauterberg ve Kremkus, 1951; Bremner, 1965; Bingham, 1949; Pratt, 1965). Bitki örnekleri 65 C ye ayarlı etüvde kurutulmuş, örnekler öğütüldükten sonra N modifiye edilmiş Kjeldahl yöntemine göre belirlenmiştir (Kacar, 1972). Diğer besin elementleri Kacar (1984) a göre belirlenmiştir. Elde edilen veriler SPSS (11.0) paket programında değrlendirilerek uygulamalar arasındaki fark LSD testi ile karşılaştırılmıştır. Çizelge 1. Deneme toprağına ait bazı fiziksel ve kimyasal özellikler Derinlik (cm) ph Tuz Organik Madde CaCO 3 Kum Mil Kil (%) (%) (%) (%) (%) (%) Bünye ,57 0,065 1,76 1,81 68,2 15,64 16,16 Kumlu tın ,58 0,064 1,24 2,12 66,2 15,64 18,16 Kumlu tın ,68 0,062 1,16 1,34 66,2 15,64 18,16 Kumlu tın Derinlik (cm) Toplam N Alınabilir (mg kg -1 ) (%) P K Ca Mg Na Fe Cu Zn Mn ,630 9, , ,9 11,7 5,2 37, ,560 8, , ,5 7,20 4,0 34, ,602 4, , ,8 13,8 5,0 39,1 Çizelge 2. Denemede kullanılan organik materyallerin bazı özellikleri Biofarm Ahır Gübresi Perlhumus Organik Madde (%) N (%) 3,50 1,08 1,00 P 2 O 5 (%) 3,00 1,68 - K 2 O (%) 4,00 1,79 - C/N ph 7,5 8,8 6,7 BULGULAR VE TARTIŞMA Organik roka üretimi için uygulanan farklı kaynaklı gübrelerin verim üzerine etkisi önemli bulunurken uygulama yapılan parsellerde verim yönünden kontrole göre büyük artışlar kaydedilmiştir. Özellikle organik üretimde birim alandan sağlanan verimdeki azalma göz önünde bulundurulduğunda uygulama yapılan parsellerdeki artışlar oldukça önemlidir. Kontrol parsellerinden 747 kg/da verim sağlanırken ahır gübresi uygulanan parsellerden 1196 kg/da verim elde edilmiş ahır gübresi ile birlikte uygulanan perlhumus parsellerinden ise 1563 kg/da verim sağlanmıştır. Biofarm uygulamalarından 1234 kg/da olan verim değeri perlhumus katkısı ile en yüksek değer olan 1587 kg/da seviyesine çıkmıştır. Bu değerler organik gübrelerin roka verimine olan etkisini açıkça ortaya koymaktadır. Yetiştirme dönemlerine göre verim değerleri incelendiğinde sonbaharda 1339 kg/da lık ortalama verim hesaplanırken ilkbahar döneminde 1188 kg/da verim elde edilmiş bu farklılığın ekolojik nedenlerden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Nitekim mevsimlere ait yıllık yağış ve sıcaklık değerleri incelenmiş ve iki dönem arasında bitki gelişmesini etkileyecek büyük farklıklar tespit edilmiştir. Özellikle sonbahar dönemindeki yağışlar ve serin hava bitki büyümesi ile roka verimi arttırırken ilkbahar mevsiminde havaların hızlı bir şekilde ısınması bitki gelişmesini yavaşlatarak verimin azalmasına neden olmuştur. Organik gübrelerin ve yetiştirme dönemlerinin roka bitkisinin C vitamini içeriğine etkisi istatistiki bakımdan önemli bulunurken C vitamini miktarı yetişme mevsimi ve gübre yapısına göre değişmektedir. Uygulanan tüm gübreler yaprakların C vitamini içeriğini değiştirirken özellikle perlhumus katkısı C vitamini artışında önemli rol oynamaktadır. Nitekim kontrol parsellerinde C vitamini 40,53 mg/100 g iken ahır gübresi uygulanan parsellerde bu değer 52,97 olarak hesaplanmış, ahır gübresi ile birlikte kullanılan perlhumus C vitaminini %41 oranında arttırmıştır. Benzer durum biofarm uygulamasında gözlenirken perlhumusun C vitamini artışına etkisi daha (%51) yüksek belirlenmiştir. Uygulamalar arasında en yüksek C vitamini 74,83 mg/100 g ile ahır gübresi+perlhumus parsellerinden elde edilmiştir. Yetişme dönemlerine göre C vitamini değerleri farklılık gösterirken sonbahardaki C vitamini değerleri, ilkbahardan daha yüksektir. Branca (1994) roka yapraklarındaki C vitamini miktarının 110 mg/100 g olduğunu bu değerin ekim zamanı ve yetişme koşullarından etkilenebileceği bildirilmektedir. Yaprağı yenen sebzelerde yoğun yapılan gübrelemeler sonucu insan sağlığını etkileyen parametrelerin başında gelen nitrat ve nitrit miktarı insan sağlığı için izin verilen limitlerin üzerine çıkmaktadır. Benzer durum yüksek dozlarda yapılan organik gübrelerde de karşımıza çıkabilir. Uygulama yapılan parsellerdeki nitrat ve nitrit miktarı incelendiğinde C vitamini içeriğindeki değişimlere benzer durumlar ortaya çıkmaktadır. Yaprakların nitrat içeriği ahır gübresi ve biofarm 87

4 kullanıldığı durumlarda kontrole göre sınırlı artış gösterirken perlhumus ile birlikte yapılan gübrelemeler nitrat içeriğini büyük miktarda azaltmaktadır. Nitrat miktarı en düşük kontrol parsellerinden (102,6 mg/g), hesaplanmış, ahır gübresi nitrat miktarını arttırırken (124,7 mg/g) perlhumus ile birlikte uygulanan ahır gübresi parsellerindeki nitrat miktarı (104,9 mg/g) azalmıştır. Biofarm ve biofarm+perlhumus uygulanan parsellerde benzer durumlar gözlenirken biofarm uygulaması nitrat içeriğini %35 oranında azaltmıştır (Çizelge 3). Organik gübrelerin roka yapraklarındaki nitrit miktarındaki değişimi üzerine etkisi istatistiki bakımdan önemli bulunmuş özellikle ahır gübresi nitrit miktarını kontrole göre %80 oranında arttırarak 5,29 mg/g değerine ulaştırmıştır. Bu değer diğer uygulama yapılan parsellerden elde edilen sonuçlara göre oldukça yüksektir. Ahır gübresinin bu olumsuz etkisi perlhumus ile birlikte uygulandığında %70 oranında azalarak 1,41 mg/g düzeyine inmiştir. Biofarm uygulamasında da benzer durum gözlenmiş ancak bu parsellerdeki nitrit miktarı sınırlı düzeyde artmıştır. Perlhumus ile birlikte uygulanan biofarm parsellerinde ise nitrit miktarı 1,97 mg/g olarak hesaplanmıştır. Çizelge 3. Organik gübre uygulamalarının roka bitkisinin verim ve bazı kalite özelliklerine etkisi Vitamin C NO Verim 3 Uygulamalar (mg/100 g) (mg kg -1 ) (kg/da) Organik Gübre (A) Yetiştirme Dönemi NO 2 (mg kg -1 ) Taze ağırlıkta Kontrol ,53 102,6 1,09 Ahır gübresi ,97 124,7 5,29 Ahır güb+p.humus ,83 104,9 1,41 Biofarm ,20 152,3 2,45 Biofarm+P.humus ,98 112,5 1,97 LSD 305** 1,86** 2,29** 0,27** İlkbahar ,47 115,0 1,64 Sonbahar ,13 123,7 1,76 (B) LSD 12,31** 1,17** 1,45** ö.d LSD AxB ** ** ** ** ö.d. önemli değil *p<0.05; **p<0.01 e göre önemli Uygulanan gübrelerin Fe ve Cu dışında incelenen mineral madde içeriğine etkisi istatistiksel olarak önemli bulunurken yetiştirme dönemlerine göre ise sadece N, P, K ve Na içeriğindeki değişimler istatistiki düzeyde önemlidir. N, P, K, Mn ve Zn gübre uygulamaları ile artarken tek başına uygulanan ahır gübresi ve biofarm, perlhumus ile birlikte yapılan uygulamalar kadar bu dört besin elementini arttırmamıştır (Çizelge 4). Eşiyok ve ark., (1998a), Elgin (2004) roka bitkisinde hasadın gecikmesi ile N içeriğinin azaldığını ve yapraklardaki toplam azot içeriğinin mg/100 g olduğunu bildirmektedir. Gübre uygulamaları ile yapraklardaki Na, Ca, Mg, Fe miktarları artarken ahır gübresi ve biofarm ile perlhumus uygulanan parsellerde bu besin elementlerinin miktarları azalmaktadır. Haag ve Minami (1998) roka yapraklarındaki Mg miktarının mg/100 g arasında değiştiğini, Bianco (1995) ise Mg miktarının 46 mg/100 g olduğunu bildirirken bu çalışmada 0,19-0,29 ppm arasında Mg belirlenmiştir. Ca, Fe, Cu ve Zn içeriği Eşiyok ve ark., (1998a, b), Haag ve Minami (1998), tarafından elde edilen bulgular ile uyum içerisindedir. Çizelge 4. Organik gübre uygulamalarının roka yapraklarının makro ve mikro besin elementi içeriğine etkisi (kuru maddede) N P K Ca Mg Na Fe Zn Mn Cu Organik Gübre (A) Yetiştirme Dönemi Uygulamalar (%) mg kg -1 Kontrol 2,92 0,31 2,27 1,12 0, ,0 34,37 99,2 25,8 Ahır gübresi 3,75 0,38 3,20 1,57 0, ,7 46,15 123,3 25,5 Ahır güb+p.humus 3,99 0,39 3,27 1,42 0, ,5 50,20 137,6 25,2 Biofarm 3,18 0,41 3,03 1,60 0, ,4 40,93 117,3 25,4 Biofarm+P.humus 3,61 0,40 3,35 1,63 0, ,6 48,45 127,8 24,8 LSD 0,13** 0,02** 0,23 0,11** 0,017** 11,8** ö.d 1,14** 13,4** ö.d İlkbahar 3,18 0,35 2,91 1,43 0, ,1 43,72 123,9 25,2 Sonbahar 3,80 0,41 3,13 1,50 0, ,7 44,29 118,1 25,5 (B) LSD 0,08** 0,01** 0,14** ö.d ö.d 7,5** ö.d ö.d ö.d ö.d LSD AxB ** ** ö.d ö.d ö.d ** ö.d ö.d ö.d ö.d ö.d. önemli değil *p<0.05; **p<0.01 e göre önemli SONUÇ Organik roka üretiminde iki farklı dönemde uygulanan ticari organik gübreler ve ahır gübresinin verim, C vitamini, nitrat, nitrit ve birçok besin elementi üzerine etkisi önemli bulunurken bazı besin 88

5 elementlerinin değişiminde istatistiksel farklılık belirlenmemiştir. Uygulanan gübrelerin etkinliği perlhumus katkısı ile değişmektedir. Organik tarımda mineral madde uygulanmadığı göz önünde bulundurulduğunda roka gibi yaprağı yenen türlerde toprak yapısının korunması ve verimliliğin devamı için tavsiye edilen dozlarda kullanılan organik gübreler verim ve kaliteyi olumlu yönde etkilemektedir. KAYNAKLAR Anonim Soil Survey Manual U.S. Department Agriculture Handbook, U.S. Government Printing Office Waschington, No. 18. Anonim Diagnosis and Improvement of Saline and Alkali soils U.S. Government Handbook No: 60, Printing Office, Washington. Anonim NO 3 in Grundwasser und Nahrungspflanzen Auswertungs und Informationsdienst fur Ernaehrung, Landwirtschaft und Forsten (AID)ev. Postfact Bonn Anonim Organik tarımsal üretim verileri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Web sayfası niktarim\istatistikler&fl=2003_organik_ist.htm Bianco, V.V Rocket an ancient underutilized vegetable crop and its potential Rocket Genetic Resources Network. Report of First Meeting, November Rome, Italy Bingham, F.T Soil Test for Phosphate. California Agriculture 3(7): Black, C.A Methods of Soil Analysis part-ii. Amer. Soc. of Agronomy Inc., Publisher Madison, Wisconsin, USA, Bouyoucos, G.J A Recalibration of the hydrometer method for making mechanical analysis of the soils. Agronomy Journal. 419:434. Branca, F Work conducted by the instituto di Orticultura of the University of Catania, Sicily. Rocket Genetic Resources Network, S.Padulosi (edt.) November 1994, Lisbon, Portugal Bremner, J.M Total nitrogen. edt C.A. Black. Methods of Soil Analysis Part 2. Amer. Soc. Of Agr. Inc. Publisher, Madison, Wisconsin, USA Dick, R.P Soil Enzyme Activities as Indicators of Soil Quality. Defining Soil Quality for a Sustainable Environment. SSSA Special Publication No. 35 Elgin, Ç Bazı organik gübrelerin roka bitkisinin verim ve kalite özellikleri üzerine etkisi. E.Ü. Fen Bilimleri Enst. Y.Lisans Tezi (Basılmamış). Eşiyok, D., Oktay, M., Yağmur, B. 1998a. Farklı azot seviyelerinin rokanın topraktan kaldırmış olduğu besin maddeleri ve verimi üzerine etkisi. 2. Sebze Tarımı Sempozyumu Eylül Tokat Eşiyok, D., Okur, B., Delibacak, S., Duman, İ., 1998b. Effects of manure doses and growth media on the productivity and mineral composition of rocket leaves (Eruca sativa), Int. Workshop on : Improved Crop Quality by Nutrient Management. Eds D. Anaç and P. Martin Prevel Bornova-İzmir Fritz, D Nitrat in Gemuse und Grundwasser. In:Nitrat in Gemüse und Grundwasser. Vortagstagung Bonn: 1-7 Universitaets druckerei. Bonn. Gunalapa, N., Verette, R.C., Ferris, H., Scow, K.M Effects of soil management history an the rate of organic matter decomposition. Soil Biol. Biochem. 30(14): Güneş., A., Aktaş, M Değişik amonyum kaynaklarının perlitte yetiştirilen marul (Lactuca sativa) bitkisinin gelişmesi ve nitrat akümülasyonuna etkisi. Turk.J. of Agri. and For. 19: Haag, H.P. Minami, K Nutriçao mineral de hortilicas. LXXVII. Demanda de Nutrients por de Rucula. Annl. Esc. Sup. Agric. Luiz de querioz piracicaba. 45(2): Jackson, M.L Soil Chemical Analysis. Prentice-Hall of India Private Limited, NewDelhi. Kacar, B Bitki ve Toprağın Kimyasal Analizleri 1-2. A.Ü. ZF Yay: 468, Yar. Ders Kitabı: 161. Kacar, B Bitki Besleme Uygulama Kılavuzu. A.Ü.Ziraat Fakültesi Yayınları: 900. Kacar, B., Katkat, A.V Bitki Besleme. Uludağ Üniv. Güçlendirme Vakfı Yayın No:127, Bursa Martens, D.A., Johanson, J.B., Frankenberger, W.T Production and persistence of soil enzyme with repeated additions of organic residues. Soil Sci. 153: Olesen, R.K Exporting Organic Foods. Inter. Trade Forum 3/1998: 6-9 ITC UNCTAD/WTO Pratt, P. F Potassium eds Black, C.A. Methods of Soil Analysis Part 2 Amer. Soc.of Agron. Inc. Pub. Madison, Wisconsin, U.S.S Rauterberg, E., Kremkus, F Bestimmung von Gesamthumus und Alkalilöslichen Humusstoffen im Boden. Z.f Planzenernaehrung, Düngung und Bodenkunde. Verlag, Chemie GmbH. Weinheim. Salunkhe, D.H., Kadam, S.S Handbook of Vegetable Science and Technology: Production, Composition, Storage and Processing. Marcel Dekker Inc. New York. Santamaria, P., Elia, A., Serio, F., Todaro, E A survey of nitrate and oxalate content in fresh vegetables. J. Sci. Food. Agric., 79: Schlichting, E., Blume, H.P Bodenkundliches Praktikum. Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin Venter, F Untersuchungen uberden nitrat gehalt in gemuse, Der Stickstoff 12: Vural, H., Eşiyok, D., Duman, İ Kültür Sebzeleri (Sebze Yetiştirme). Ege Üniversitesi Basımevi. Bornova/İzmir 440s 89