I.BURDUR SEMPOZYUMU COĞRAFYA VE TURİZM

Transkript

1 I.BURDUR SEMPOZYUMU COĞRAFYA VE TURİZM

2 470 I.BURDUR SEMPOZYUMU

3 I.BURDUR SEMPOZYUMU 471 BURDUR İNSUYU MAĞARASININ SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM VE ÇEVRE BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Ali TÜRK * İsmail TOSUN ** Hüseyin FAKİR *** ÖZET Göller Bölgesi, ülkemizde en fazla mağara bulunan bölgelerden biridir. Dünyada mağara turizminin gelişimine bağlı olarak ülkemizde 1966 yılında ilk olarak Burdur İnsuyu Mağarası turizme açılmıştır. Büyük bir turizm potansiyeli olan ve 1. Derece Doğal Sit Alanı olarak tescil edilen İnsuyu Mağarası, Burdur-Antalya karayolu üzerinde Burdur a 15 km uzaklıktadır. Her türlü eylemde olduğu gibi sürdürülebilir turizm de, insanın ve çevrenin birlikte varlığı ile olasıdır. Turizmin temel kaynağı kaliteli çevredir. Sürdürülebilir turizmin gelişmesi ise, doğal alanların korunması, yenilenmesi ve ekolojik dengenin korunması ile mümkündür. Turizmin kaynağı olan bu değerlerin korunmaması durumunda, turizmin geleceğinin yerel, bölgesel ve ülkesel düzeyde bozunuma uğraması kaçınılmazdır. Ülke ve bölge ekonomisinde oldukça önemli bir konuma sahip olan mağara turizminin çevreye duyarlı bir şekilde gelişmesine yönelik her türlü harcama, ekonomide bir hareketlilik, canlılık sağlayacaktır. Bu çalışmada, Burdur da sürdürülebilir turizmin geliştirilmesine katkı sağlamak amacıyla, yörede bulunan İnsuyu Mağarası ve çevresi, sürdürülebilir turizm gelişimi, altyapısı, su kaynaklarının kullanımı, katı atıklar, atıksuların mevcut durum değerlendirmesi ve flora konuları kapsamında tartışılmıştır. Burdur'un önemli turizm varlıklarından birisi olan İnsuyu Mağarası'nı daha cazip hale getirebilmek için alınabilecek önlemler değerlendirilmiştir ve öneriler getirilmiştir. Anahtar Kelimeler: İnsuyu Mağarası, sürdürülebilir turizm, çevre kalitesi, flora GİRİŞ Doğal değerlerin (kaynakların) çeşitli şekillerde bir araya gelmeleri, turizmi geliştirmeye yönelik çekici ortamlar yaratabilir. Bu durum çok yönlü olarak ele alınan turizmin doğal çevre ile yakından bir ilgisi olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim turizmde gidilecek yerin seçiminde pek çok özellikler dikkate alınır. Bunlardan en önemlisi, o yerin ya da bölgenin doğal güzellikleri ile ilgilidir (Özer 1990). Yaşadığımız çevre, yararlandığımız iklim; mevsimlerin süresi, sıcaklık derecesi, yıllık ortalama gün sayısı, yağış durumu, rüzgâr durumu, termal kaynaklar; doğal şifalı su kaynakları, içmeler, kaplıcalar, kükürtlü su ve çamur banyoları, göller ve denizler, üstün kaynak değerine sahip; milli parklar, ormanlar, vahalar, doğal peyzaj güzellikleri olan; akarsular, şelaleler, dağlar, vadiler ve yaylalar, doğadaki yaşamı simgeleyen; yabani hayvan toplulukları, kuş ve memeli hayvan türleri, jeolojik yapı olarak doğal harikalar; mağaralar, volkanlar, yeraltı gölleri, peribacaları, travertenler, turizmin hammaddelerini oluştururlar (Türk 2000). Doğal harikalara karşı turistlerin ilgisi büyüktür. Göller Bölgesi, ülkemizde en fazla mağara bulunan bölgelerden biridir. Gerek profesyonel, gerekse amatör mağaracıların ilgi duydukları mağaralar bulunmaktadır. Bu mağaraların çoğu Maden Tetkik Arama Enstitüsü tarafından etüd edilmiş ve turizme açılabilecekleri belirlenmiştir. * Yrd.Doç.Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi, Müh.-Mim. Fakültesi, Şehir ve Bölge Pl. Böl., aliturk@mmf.sdu.edu.tr ** Yrd.Doç.Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi, Müh.-Mim. Fakültesi, Çevre Müh. Bölümü, ismailt@mmf.sdu.edu.tr *** Yrd.Doç.Dr. Süleyman Demirel Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Böl., huseyinfakir@orman.sdu.edu.tr

4 472 I.BURDUR SEMPOZYUMU Turizmde çok çeşitlilik arz eden Göller Bölgesi, mağara turizmi bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Özellikle son yıllarda dikkatlerin yoğunlaştığı mağara turizmi, bölgeyi bir turist çekim merkezi haline getirebilecek potansiyele sahiptir (Türk 2000). Isparta Aksu ilçesi Zindan Deresi mevkiinde bulunan Zindan Mağarası başlı başına bir turizm değeridir. Mağara, 765 m. uzunluğu, içerisindeki ilginç sarkıt ve dikitleriyle cildi güzelleştirdiği söylenen doğal yeraltı deresinden akan suyu ile dikkat çekmektedir. Mağara 2863 ve 3336 sayılı yasalar uyarınca Kültür ve Turizm Bakanlığı İzmir II No lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun tarih ve 307 sayılı kararı ile Doğal ve Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiştir. Mağaranın, bölge turizmine katkısı yapılacak çalışmalarla daha da artacaktır (Isparta İli Turizm Envanteri ve Turizm Geliştirme Planı, 1996). Konya nın Beyşehir ilçesi, mağara bilimi ile uğraşan Speleologların dikkat ve ilgisini çekecek zenginlikte mağaralara sahiptir. Bunlardan bir tanesi Çamlık (Körük) Mağarasıdır. Dünyanın en büyük mağaralarından olup, 9 km uzunluğunda bir yeraltı dehlizi gibidir. Tabandan su aktığından botla gezilebilmektedir. Ayrıca yine bu bölgede Damla Mağaraları, İn Ahır Dehlizi (6 km uzunluğunda) gibi mağaralar bulunmaktadır (Eyüboğlu 1979). Isparta Yenişarbademli ilçesinde bulunan Pınargözü Mağarası ilçeye 8 km uzaklıkta Çaydere Ormanlarının içinde yer almaktadır. Pınargözü Mağarası ve su kaynağı, bir doğa harikası olup, dünya literatürüne geçmiş, yerli, yabancı doğa bilimci ve mağaracılar tarafından araştırmalar yapılmıştır. Mağara, çevresi, insana huzur veren ortamı, berrak suları, hayranlık uyandıran yaşlı çam ormanları ve birden yükselen kayalık manzaraları ile adeta doğa sevenleri büyülemektedir. Mağaranın çevresinin bitki örtüsünün de çeşit ve tür bakımından dünyanın en zengin ve sayılı yerlerinden biri olduğu belirtilmektedir. Burdur ilinde bulunan İnsuyu Mağarası da bölgede büyük bir turizm potansiyeli oluşturan önemli mağaralardan biridir. İNSUYU MAĞARASININ SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 1. Derece Doğal Sit Alanı olarak tescil edilmiş olan İnsuyu Mağarası, Burdur-Antalya karayolu üzerinde Burdur a 15 km uzaklıkta olup ülkenin turizme açılan ilk mağarasıdır. 597 m. uzunluğundadır. İçinde akarsular ve göller bulunmaktadır. Mağara ilk kez mağarabilimci Jeolog Dr. Temuçin AYGEN tarafından bulunmuş ve 1966 yılında turizme açılmıştır. 597 metrelik bölümü gezilebilen mağaranın içinde birbirleriyle bağlantılı irili ufaklı dokuz göl vardır. Bunlardan "Büyük Göl" adıyla anılanı 512 m 2 lik alanıyla Türkiye nin en büyük yeraltı gölüdür. Oluşumu 10 milyon yıl öncesine dayanan mağara, yukarıdan damlayan kireçli suların katılaşmasıyla oluşan kolonlar ve tavandan aşağıya sarkan kalker birikintileriyle bir saray görünümündedir. Dilek Gölü nde bulunan dikit, 6 metrelik boyuyla Türkiye nin en büyük dikiti ve bir doğa harikasıdır. Bölgede etkili olan kuraklık İnsuyu Mağarasını da etkilemiştir. Göllerin kuruması, sarkıt ve dikit oluşumlarının durması en önemli olumsuz etkilerdendir. Ancak mağara gizemli havasıyla yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmeyi sürdürmektedir. Bu arada gerçekte 6 km. uzunlukta olduğu sanılan mağaranın 2 km lik yeni bölümleri bulunmuştur. Büyük Göl den başlayan gizemli yolculuk sonucunda ilginç kalsit kristallerinin oluşturduğu "Kristal Bahçesi", sarkıt ve dikitlerin süslediği galeriler, koridorlar, göller ve görkemli mağara oluşumları ortaya çıkarılmıştır. Mağaranın turizme açılmayan bu bölümleri, mağarabilimcileri ve macera turizmine ilgi duyanları bekliyor (Şekil 1-2). Şekil 1-2. İnsuyu Mağarasının Girişi ve İçinden Görünüş-Sarkıt ve Dikitler (Türk 2005)

5 I.BURDUR SEMPOZYUMU 473 İnsuyu Mağarasındaki, Mağara araştırma çalışmalarına devam edilmektedir. Son çalışmalar tarihleri arasında bir Dağcılık ve Mağaracılık Ekibi tarafından yapılmıştır. Bu araştırma ile mağaranın devamı olan yeni galeriler olduğu saptanmıştır. Bu kısma İnsuyu 2 adı verilmiştir. Bu araştırma ile elde edilen galeriler ve diğer bulgular 1/1000 ölçekli kroki üzerinde işlenmiştir. Daha sonraki tarihlerde bu mağara araştırmalarına devam edilmiş, mağara galerilerinin daha ilerilere doğru ilerlemekte olduğu da saptanmıştır. Doğal olarak yeni bulunan galerilerin, ziyarete açılmaları daha hassas incelemelerin ve gerekli önlemlerin alınmasından sonra olabilecektir. Bu yeni galeriler, ancak bilimsel araştırmalar bittikten ve gerekli önlemler alındıktan sonra gezilebilecektir. 1.kısma, 2.kısmın ve daha ileride ortaya çıkarılacak galerilerin eklenmesi ile İnsuyu Mağarasının dünyanın en ilginç ve en büyük mağaralarından birisi haline gelebileceği söylenebilir. Yakın bir gelecekte, önerilen tüm önlemlerin projelendirilmesi ve uygulanması ile İnsuyu Mağarası ve Çevresi, Burdur için turizm bakımından bugünkünden çok daha önemli bir yer haline gelecektir. Ayrıca, yeni bulunan galerinin de emniyetli ve sağlıklı bir biçimde devreye girmesi ile bu konu daha da fazla değer kazanmış olacaktır ( İnsuyu Mağarasının işletilmesi ve bakımı, Burdur İl Özel İdaresi ve Burdur Merkez Belediyesi işbirliği ile kurulmuş olan "Burdur İli, İnsuyu Mağarası Tesisleri Koruma Ve Yaşatma Birliği" tarafından yürütülmektedir. İNSUYU MAĞARASININ ÇEVRESEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Sürdürülebilir turizmin gelişiminde, çevre ile uyumlu, sürekli ve dengeli turizm gelişimi ilkesinin benimsenmesi önemlidir. Turizm faaliyetleri, çevre kalitesini bozmadan, ekolojik dengeleri koruyacak şekilde yapılmalı ve gelecek nesillere yaşanabilir bir çevre bırakma ilkesini zedelememelidir. Bunu sağlamak için doğal ve kültürel varlıkların taşıma kapasitelerinin üzerinde kullanıma açılması engellenmeli ve çevreye duyarlı planlamalar yapılmalıdır. Bunu sağlamanın yollarından birisi de farklı turizm türlerini geliştirerek turizm faaliyetlerini yıl boyuna yaymaktır (Türk ve Tosun 2004). İnsuyu Mağarasının mevcut çevre kalitesi ile ilgili değerlendirmeler aşağıda belirtilmiştir: Su kaynakları: Mağaraya gelen turistlerin ve çevresindeki yerleşimlerin içme suyu yer altı suyundan karşılanmaktadır. Sondajla sağlanan sular, cazibe ile gelebilecek şekilde konumlandırılmış içme suyu deposuna pompalanmaktadır. Bu şekilde elde edilen su mevcut tesisler için yeterli düzeydedir. Mağara içinde bulunan göllerden, Dilek Gölü ve Büyük Göl dışındaki göllerin suyu kurak mevsimlerde tamamen çekilmekte Dilek Gölü ve Büyük Gölün su seviyesinde ise önemli oranda düşüş (yaklaşık 1.5 m) görülmektedir. Atıksu: İnsuyu Mağarası çevresinde kanalizasyon sistemi mevcut olmayıp tesislerden ve günübirlik ziyaretçilerden oluşan atıksular foseptik çukurlarda depolanmak (ve belediyeye ait vidanjörlerle çekilerek tesislerden uzaklaştırılmak)tadır. Bu durum yeraltı suyu kalitesinin bozulma riskini beraberinde getirmektedir. Katı atıklar: Katı atık yönetimi, ülkemiz için güncelliği olan bir konudur. Atıkların üretildiği noktadan nihai bertarafına kadar olan süreci kapsayan sistemde en önemli maliyeti toplama ve taşıma oluşturmaktadır. İnsuyu Mağarasının çevresinde oluşan katı atıklar Mağarada bulunan görevliler ile günübirlik ziyaretçilerden kaynaklanmaktadır. Oluşan atıklar evsel nitelikli olup, kâğıt, karton, plastik, yiyecek atıkları, cam, teneke kutular, vb. olarak sıralanabilir. Oluşan bu atıklar 200 litreli konteynırlarda ve farklı tip biriktirme kaplarında biriktirilerek Burdur Belediyesine ait araçlarla toplanmakta ve çöp depolama sahasına taşınmaktadır. Ayrıca Sonbahar mevsiminde, çevrede bulunan ağaçların yapraklarının dökülmesiyle önemli miktarda ağaç yaprakları oluşmaktadır. Bu yapraklar kurutularak yakılmakta ve yakın alanlara dökülmektedir. İnsuyu Mağarasına yılda ortalama 200,000 kişi gelmektedir. Bu kişiler mağara ve/veya çevresinde birkaç saat kalarak bir kısmı mesirelik alanda piknik yapmakta, bir kısmı da ziyaretini yaptıktan sonra bölgeden ayrılmaktadır. Buna göre kişi başına oluşan atık miktarını 0.5 kg kabül ederek, yıllık toplam atık miktarı 100 ton (200,000*0.5/1000) olarak hesaplanabilir. Hava kirliliği: İnsuyu Mağarasının bulunduğu alanda temiz bir hava dikkati çekmektedir. Ancak sonbaharda dökülen ağaç yapraklarının yakılması hem görüntü hem de hava kirliliğine neden olmaktadır. Ağaç yapraklarının yakılmaksızın, gömülerek veya depolama alanında depolayarak uzaklaştırılması ile bu sorun giderilebilir. Koku ve görüntü kirliliği: İnsuyu Mağarasının hemen yakınında bulunan yerleşim birimlerinde yoğun olarak tarım ve hayvancılık yapılmaktadır. 3 km lik bir yol boyunca yerleşen 60 civarındaki ev bulunmakta olup hayvan gübreleri açık ve görünen alanlarda biriktirilmektedir. Bu gübrelerin ayrışması ile koku meydana gelmektedir. Yeraltına sızan sular yeraltı suyu için kirlenme riski oluşturmaktadır.

6 474 I.BURDUR SEMPOZYUMU Mağara Çevresinin Bitki Örtüsü Özellikleri İnsuyu mağarası Akdeniz ardı olarak nitelendirilebilecek bir bölge içerisinde yer aldığından mağaranın üzerindeki kayalık tepenin hâkim bitki örtüsü maki formasyonu ve onun üyeleridir. Mağaranın hemen üzerindeki kayalık alanda rastlanan doğal bitki türleri; Kermes meşesi (Quercus coccifera L.), Alıç (Crataegus monogyna Jacg), Kuşburnu (Rosa canina L.), Karamuk (Berberis vulgaris L.), Parlak Yapraklı Çitlenbik (Celtis glabrata Steven ex Planchon), Patluk (Colutea melanocalyx Boiss. & Heldr. subsp. davisiana (Browicz) Chamb.), Geven (Astragalus gymnolobus Fisher), Andız otu (Inula anatolica Boiss.), Sığır kuyruğu (Verbascum sp.), Sütleğen (Euphorbia sp.) ve Peygamber Çiçeği (Centaurea sp.) dir. Başka bir floristik çalışmayla bu bitki türlerinin sayısı (özellikle tek ve çok yıllık otsu bitki) daha da artacaktır. Bu bitki türlerinden Colutea melanocalyx Boiss. & Heldr. subsp. davisiana (Browicz) Chamb.), Geven (Astragalus gymnolobus Fisher), Andız otu (Inula anatolica Boiss.) ülkemiz için endemiktir. Mağaranın üzerindeki kayalık alanda Kermes Meşesi, Alıç ve Kuşburnu çalı türleri makilik alanın büyük bir kısmını kaplamaktadır. Mağaranın giriş kısmında bulunan türler doğal olarak burada bulunmayan fakat sonradan buraya getirilen türlerdir. Bu türler içerisinde ülkemizdeki doğal olarak yetişen türler olduğu gibi egzotik türlerde vardır. Bu türler mağaranın girişine estetik bir görünüm katmak ve gölgesinden faydalanmak için dikilmişlerdir. Dikilen doğal türler; Toros Sediri (Cedrus libani A.Rich.), Karaçam (Pinus nigra Arnold), Sivri Meyveli Dişbudak (Fraxinus angustifolia Vahl.), Aksöğüt (Salix alba L.), Salkım Söğüt (Salix babylonica L.), Doğu Çınarı (Platanus orientalis L.), Adi Ceviz (Juglans regia L.), Ak Dut (Morus alba L.), Orman Sarmaşığı (Hedera helix L.) dir. Dikilen egzotik türler; Arizona Servisi (Cupressus arizonica Greene), Doğu Mazısı (Biota orientalis Endl.), Yalancı Akasya (Robinia pseudo-acacica L.) dır. Mağara girişine dikilen Arizona Servisi, Doğu Mazısı ve Yalancı Akasya egzotik ağaç türleri mağara girişi için yanlış tür seçimleri olmuştur. Özellikle hemen mağara girişine dikilen Arizona Servileri ileri yaşlarda mağara girişini daraltacak, iğne yapraklı, yaz kış daimi yeşil ve kazık köklü olduğu için su ihtiyacı fazla olacaktır. Bu tür ülkemizin doğal türü olmadığı gibi mağara girişi içinde uygun bir tür değildir. Bu türün yerine orada doğal olarak yetişen çalı türlerinden Alıç, Kuşburnu veya Çitlenbik fazla sık dikilmemek şartıyla tercih edilebilir. Ayrıca, hemen mağaranın girişinin üst tarafında bulunan bazı Karamuk (B. vulgaris L.) çalılarının mağaraya zarar vereceği endişesiyle kesilmesi ve üzerlerine beton dökülmesi yanlış bir uygulamadır. Çünkü bu çalı türü mağaranın üzerindeki kayalıklarda yaygın olarak bulunmaktadır. Kuraklığa dayanıklı olan bu çalı o bölgenin doğal maki örtüsünü tamamlayan bir bitkidir. Mağaranın üzerindeki kayalık alanda rastlanan bu doğal bitki türleri mağaraya zarardan çok yarar sağlamaktadır. Eğimli bir yamaç olduğu için bu bitkiler yüzeysel erozyonu da önlemektedir. Giriş kısmındaki doğal olmayan Arizona Servileri yerine oranın iklimini ve maki formasyonunu gösteren bu doğal türlerin kalması daha uygun olacaktır. Şekil 3-4. Mağara Çevresindeki Doğal Bitki Türleri-Kermes Meşesi, Alıç (Fakir 2005) Mağara çevresindeki çevresel düzenlemelerde kullanılan bitkiler çoğunlukla iğne yapraklı türlerdir. Bu türlerin yerlerine geniş yapraklı türlerin tercih edilmelidir. Geniş yapraklı türler sympodial dallanma gösterdikleri için gölgesinden; kışın yapraklarını döktüklerinden su ekonomisi açısından daha ekonomiktir.

7 I.BURDUR SEMPOZYUMU 475 SONUÇ VE ÖNERİLER İnsuyu Mağarası için geniş kapsamlı bir Çevre Düzenleme Proje hazırlanmalı ve uygulamaya geçirilmesi için girişimlere başlanması gerekmektedir. Bu çerçevede, İnsuyu Mağarasının su miktarının eski haline getirilmesi için içme suyu ve sulama suyu projelerinin öncelikle gözden geçirilerek yeniden ele alınması zorunlu görülmektedir. Zira, İnsuyu Mağarası ve çevresinden, Burdur Merkez ilçesinin su ihtiyacı karşılandığı gibi çevredeki tarım arazilerinin sulanması için de yer altı suları devamlı olarak pompalarla çekilmektedir. Bu çekilen su nedeni ile mağara içindeki göller kuruduğu gibi, mağaradaki damlalarda, dolayısıyla mağaraya özel sarkıt ve dikitlerde zamanla yok olmaktadır. Gerekli önlemlerin alınmadığı takdirde, tabiat harikası mağaranın doğal yapısının tamamen bozulacağı ve turistik cazibesinin zamanla ortadan kalkacağı gerçeği unutulmamalıdır. Çevre kalitesinin sürekliliği açısından, mağaraya gelen turistlerin belli dönemlerde yoğunlaşması yerine yılın tamamına yayılması sağlanmalıdır. Bunu sağlamak için yıl boyunca bölgede Göl Turizmi, Dağ ve Kış turizmi, Kongre Turizmi, Av Turizmi, İş Turizmi, Festival Turizmi gibi farklı turizm türleri geliştirilebilir. Ülke ve bölge ekonomisinde oldukça önemli bir konuma sahip olan mağara turizmi yanında diğer turizm faaliyetlerinin çevreye duyarlı bir şekilde gelişmesine yönelik her türlü harcama, ekonomide bir hareketlilik, canlılık sağlayacaktır. Mağara çevresinde bulunan yerleşim birimlerinin tarım ve hayvancılık faaliyetleri kontrol edilmelidir. Yeraltı suyunu kirletecek faaliyetler önlenmelidir. Mağara çevresinde yapılması planlanan her bir tesis için sadece ekonomik ve finansal analizi değil aynı zamanda çevresel etki değerlendirmesi de yapılmalıdır. Bugüne kadar ulaşma şansına erişmiş olan bu nadide mağara ve çevresi tüm doğal haliyle korunmalıdır. Bundan sonra yapılacak çevre düzenlemelerinde ve bitkilendirmelerde konunun uzmanlarından görüş alınmalı ve bu görüşler ve öneriler doğrultusunda uygulamalar yapılmalıdır. Kaynaklar Eyüboğlu, B., Dünden Bugüne Beyşehir İlçesinin Tarih, Coğrafya ve Turizm Kılavuzu, Beyşehir. Isparta İli Turizm Envanteri ve Turizm Geliştirme Planı, Turizm Bakanlığı, Sezer Yatırım Danışmanlığı ve Pazarlama, Ankara. Türk, A., 2000, Doğal, Tarihsel ve Arkeolojik Alanların Turizm Potansiyelinin Belirlenmesi: Göller Bölgesi Örneği, Doktora Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, s.239, İstanbul. Türk, A., Tosun, İ., Isparta Davraz Dağı Kayak Merkezinde Sürdürülebilir Turizm Gelişimi Ve Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesi, 11.Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, Ekim 2004, s , Trabzon. Özer, A.Ö., Turizm Amaçlı Fiziksel Planlamada Koruma-Kullanma Dengesi, Çevre ve İnsan, Ankara, sayı 11, s.58.