ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I BİLDİRİLER CİLT 1. Editörler. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör B E L E D

Transkript

1 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 1 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I

2 Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: ISBN Cilt-1: Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları Baskı, Cilt Seçil Ofset İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

3 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 417 Ünal Asan 1 Ahmet Yeflil 2 Sinan Destan 3 brahim Özdemir 4 Ulafl Yunus Özkan 5 1- Giriş Mülkiyeti ve yönetim sorumluluğu İstanbul Büyükşehir Beyedilesi ne ait olan Fethipaşa, Harem, Büyükçamlıca ve Küçükçamlıca koruları teknik ve bilimsel açıdan birer kent ormanı olup Üsküdar halkının ve İstanbul un en kıymetli ziynetidir. Megapolün akciğerleri olarak da kabul gören bu korularda yerli ve yabancı (egzotik) çok sayıda odunsu bitki türü bulunmaktadır. Bir bölümü bulunduğu yere yıl önce getirilen bu yabancı türler, yaşadıkları uzun zaman dilimi içinde yörenin iklim ve ekolojik koşullarına tamamen adapte olarak yörenin doğal türleri ile uyumlu bir birliktelik içine girmiştir. Ancak, kent ekosisteminin güç koşullarının da etkisiyle yörenin doğal elemanları ile olan karşılıklı ilişkileri esasen pamuk ipliğine bağlı bulunan bu türler, uygulanacak her türlü teknik müdahaleye karşı son derece hassastır. Boğazın her iki yakasına dağılan yeşil bezemeleri ile kent mozaiğinin birer parçası olan bu korular kendi varlıkları ile bir taraftan doğal peyzajın oluşumunu gerçekleştirirken, bir taraftan da bulunduğu yerdeki çevreyi çeşitli etkilere karşı korumaktadır. Daha yalın bir anlatımla kent koruları hem kendileri korunmaya muhtaçtır, hem de koruyucu konumda bulunmaktadır. Kent korularının bir bütün halinde İstanbul halkının yararına sunduğu fonksiyonel değerleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür; 1. Sırtlarda oluşturduğu ilginç silüetler ve yamaçlarda sergilediği renkli mozaiklerden kaynaklanan sürekli değişim halindeki canlı güzellikleri ile doğal peyzajı oluşturmak ve onun estetik etkisini arttırmak, 2. Sahip olduğu görkemli tablolar ile, resim, müzik ve edebiyat ile uğraşan sanatçılara ilham vermek ve böylece sanat ve kültürün gelişip yaygınlaşmasına vesile olmak, 1 Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi 2 Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi 3 Dr., İstanbul Üniversitesi 4 Dr., İstanbul Üniversitesi 5 Ar. Gör., İstanbul Üniversitesi

4 418 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU 3. Çeşitli sportif aktivitelere ve rekreatif kullanımlara olanak vermek ve keza kent gürültüsünü azaltmak suretiyle, toplumun ruh ve beden sağlığına katkıda bulunmak, 4. Yağmur sularının yüzeysel akışını geciktirmek suretiyle çevresindeki yerleşim alanlarını sel ve taşkınlardan korumak, 5. Arazi eğiliminin dik ve sarp olduğu kesimlerde toprak kaymasına ve erozyona mani olmak, 6. Bol oksijen üretmek, havada asılı diğer materyali süzerek hava kiletisini yükseltmek, 7. Atmosfer içindeki karbondioksidi emerek, sera etkisini geciktirmek ve böylece global ısınmaya olumlu katkıda bulunmak, 8. Rüzgar hızını kesmek, bağıl hava nemini yükseltmek ve böylece ekstrem sıcaklıkların olumsuz etkilerini yumuşatmak suretiyle, iklim koşullarını iyileştirmek, 9. Sahip oldukları yüzlerce bitki türü ile toplumda doğa bilinci ve sevgisinin oluşup gelişmesine vesile olmak, 10. İstanbul yöresinde doğal olarak bulunmayan ancak 200 yıla ulaşan zaman içinde çevre koşullarına adapte olan çok sayıda egzotik (Yabancı) ağaç türünün doğa bilimlerini yönünden yapılacak araştırmaları için laboratuvar işlevi görmek, 11. İçlerinde bulunan tarihsel ve kültürel anıtları doğanın yıpratıcı etkilerine karşı korumaktır. Üsküdar korularının oluşturduğu orman ekosistemlerinde kendiliğinden ortaya çıkan bu fayda ve fonrksiyonlar koruların her birisinde ve keza aynı korunun her yerinde aynı öneme sahip değildir. Örneğin toprak koruma fonksiyonu Harem Korusunun bütününde birincil fonksiyon olmasına karşın Büyükçamlıca Korusunda fazla bir anlam ifade etmemektedir. Keza, estetik açıdan vazgeçilemez silüetler de esas itibariyle Boğaziçi öngörünümünde yer alan Fethipaşa ve Harem koruları için söz konusudur. Bu bildirinin amacı, Üsküdar ilçesindeki Fethipaşa, Harem, Büyük Çamlıca ve Küçük Çamlıca korularının önce Üsküdar İlçesine, sonra da tüm İstanbul halkına sağladığı faydalara dikkat çekerek, bunların kent peyzajının görsel kalitesine, İstanbul halkının ruh ve beden sağlığına, sosyo-kültürel hayatına yaptığı katkıları görsel ve sayısal olarak açıklamaktır. 2- Üsküdar Korularının Fonksiyonel Değerleri Yukarıda 11 madde halinde sıralanan orman fonksiyonlarını iki grupta ele almak gerekir ki bunlar; a) oksijen üretimi, karbondioksit tüketimi ve toz tutma gibi plan ünitelerinin bütününde meydana gelen fayda ve fonksiyonlar; b) toprak koruma, su koruma, estetik ve rekreasyon gibi plan ünitelerinin sadece belirli bölümlerinde öne çıkan konumsal fonksiyonlardır. Bildiride sözü edilen fonksiyonel değerlerde bu anlayışla gruplandırılmış ve konunun açıklanması iki ayrı alt başlıkta yapılmıştır Üsküdar Korularının Bir Bütün Halindeki Fonksiyonel Değerleri Kent korularının her birisinin bir bütün halinde kendi varlığı ile meydana getirdiği bu fayda ve fonksiyonların başında karbon birikimi yoluyla sera etkisi ve klimatik fonksiyona olan katkısı ile, oksijen üretimi ve kirli havayı süzme yoluyla toplum sağlı-

5 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 419 ğına yaptığı katkılar gelmektedir. Şöyle ki; bütün bitkiler fotosentez yoluyla havadaki CO 2 i alarak organik madde üretmekte ve bunu daha sonra bünyelerinde gerçekleştirdikleri bir dizi kimyasal reaksiyonla diğer organik maddelere dönüştürmektedir. CO 2 alımı bitkilerdeki yaprak miktarına koşut artmaktadır. Diğer bitki topluluklarına oranla en fazla yaprak miktarı ormanlarda bulunduğu için CO 2 tüketimi de en fazla ormanlarda meydana gelmektedir. Bu gerçek nedeniyledir ki, yeryüzündeki orman alanlarının korunması ve ağaçlandırma yoluyla genişletilmesi, pek çok araştırmacı tarafından global iklim değişimini geciktirmede en etkin yöntem olarak önerilmektedir. Nitekim, bu fenomenin nedenleri üzerine yapılan araştırmalar, sera etkisinde CO 2 payının % arasında değiştiğini göstermiştir (ASAN 1995). Rio ve Helsinki sürecine imza koyan ülkeler, bir ülkenin sera etkisini olumlu yada olumsuz yönde etkilemesini o ülkenin ormanlarındaki karbon blançosuna bakarak değerlendirmektedir. Karbon birikimini saptamaya yönelik çalışmalarda önce ormanda fotosentez yoluyla oluşan bitkisel kütle miktarı fırın kurusu ağırlık biçiminde saptanarak bu kütle içindeki karbon miktarı belirlenmekte, sonra da bu karbon miktarına eşdeğer CO 2 miktarı hesaplanmaktadır. Belirli zaman diimleri içindeki karbon bilançosu ise; ormanların ürettiği bitkisel kütle ile, bu kütleden kesim, yangın vb. gibi çeşitli nedenlerle eksilen bitkisel kütle farkını belirleyip birbirinden çıkarmak suretiyle ortaya konmaktadır (ASAN 1999). Kent içinde ve civarındaki yeşil alanlar, kentlerin akciğeri olarak tanımlanmaktadır. Örneğin; 1600 m 2 yaprak yüzeyine sahip bir Kayın ağacının ürettiği oksijenin, on kişinin yıllık oksijen gereksinimini karşıladığı belirlenmiştir. Bu ekosistemler; oksijen üretme, ruh ve beden sağlığını olumlu yönde etkileme, kirli havayı süzme ve gürültüyü önleme gibi fonksiyonel değerlerinden ötürü toplum sağlığına önemli katkılar yapmaktadır. ABD, Fransa, Çekoslovakya ve Rusya da yapılan bazı araştırmalar, bu ekosistemlerin asıl oksijen üretimi ile ön plana çıktığını ortaya koymuştur (ASAN ve Ark. 2002). Örneğin Bulgaristan da 1982 yılında yapılan bir çalışmada; kent içi yeşil alanların ürettiği oksijenin parasal değerinin bu alanların odun üretimi yolu ile yaptığı parasal katkıdan 3-4 kat fazla olduğunu göstermiştir. Ormanların yılda ürettiği oksijen miktarının yeryüzü genelinde hektar başına ortalama 8-13 tondur. Bu konuda yurdumuzda yapılan bir araştırma, bir hektar büyüklüğündeki bir Ladin ormanının duruma göre 2-20 ton/yıl oksijen ürettiğini ortaya koymuştur (GÜL 1998). Oksijen üretimi yanı sıra, toplum sağlığı fonksiyonunun bir diğer önemli unsuru da ormanların toz tutmasıdır. Havayı kirleten maddelerin zehirli gazlar yanında, toz, katran, değişik metaller, fosfatlar, kireç, silis ve diğer organik madde partiküllerinden oluştuğu bilinmektedir. Ormanların kirli havayı nasıl ve ne kadar süzdüğü yerleşim ve sanayi merkezlerine yakın olan ormanların havası ile, bu merkezlerden uzak ormanların havası içindeki maddelerin karşılaştırılması ile belirlenir. Örneğin Puhalev, bu konu ile ilgili literatür verilerine ve bizzat yaptığı araştırmalara dayanarak, dağ ormanlarının havasında bulunan toz zerreciklerin ortalama sayısını, büyük yerleşim merkezlerindeki havanın içinde bulunanlara göre 150, orta ve küçük olanlarda ise yaklaşık 35 defa daha az olduğunu belirlemiştir. Gathy, Bassavy ve Lambinon ise, ağaç kabuklarında bulunan ve hava kirliliğinin biyoendikatörleri olarak bilinen bazı biyofit özellikli yosun ve liken miktarla-

6 420 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU rının tespitine dayanan bir yöntemle, orman kenarından içeri doğru gidildikçe kirliliğin azaldığını kanıtlamışlardır (MEDYALKOV-BEKYAROVA, 2000). Orman örtüsünün kirli havayı tozdan arındırma fonksiyonu iki biçimde ortaya çıkar ki bunlar; mekanik temizleme ve kondensasyonel etkidir. Mekanik temizleme, ormanı oluşturan ağaç ve diğer bitkilerin yapısal özeliklerine bağlı olarak kirli havayı filtre etmeleridir. Kondensasyonel etki ise, toz zerreciklerinin çeşitli nedenlerle (uçuşan bitki salgıları, düşük hava hızı, nispi hava nemi, hava sıcaklığı ve bunlara bağlı hava basıncı gibi) birer kondensasyon çekirdekleri haline gelerek toprağa inmesidir (hava siltasyonu). Ormanların toz tutma ve kirli havayı süzme kapasiteleri, kendilerini oluşturan ağaç türlerinin toplam yaprak yüzeyi ile yaprak şekline bağlıdır. Diğer önemli bir etken de dikey ve yatay kapalılıktır. Düşey kapalı form, aynı yaşlı ve tek katlı ormanlara kıyasla havayı % oranında daha iyi filtre etmektedir. Bulgaristan da yapılan araştırmalar, bazı ağaç türleri için toz tutma kapasitelerini ortalama değerler olarak Ladin için 30 ton/ha/yıl, Sarıçam, Kayın ve Ihlamur için sırasıyla 35, 68 ve 42 ton/ha/yıl olarak vermektedir (ASAN ve Ark. 2002). Üsküdar Korularının karbon birikimi, karbondioksit tüketimi, oksijen üretimi ve toz tutma kapasiteleri, her bir fonksiyonel değer için kendi tekniğine uygun biçimde hesaplanmış ve Çizelge 1 de topluca gösterilmiştir. Çizelge 1: Üsküdar Korularının Oksijen Üretme, Karbon Bağlama, Karbondioksit Tüketme ve Toz Tutma Kapasiteleri Koru Adı Karbon Karbondioksit Oksijen Toz Bağlama Tüketimi Üretimi Tutma Ton Ton/Yıl Ton/Yıl Ton/Yıl Fethipaşa 1101,9 79,1 57,6 636,8 Büyükçamlıca 969,8 73,8 53,8 339,0 Küçükçamlıca 2749,7 123,0 89,6 1317,1 Harem 440,5 31,9 23,3 75,7 TOPLAM 5261,9 397,8 224,3 2368, Üsküdar Korularının Belirli Bölümlerinde Öne Çıkan Fonksiyonlar Kent korularında sadece belirli alanlarda öne çıkan fonksiyonel değerler, konumsal fonksiyon haritaları ve arazi gözlemlerine dayanılarak belirlenmiştir. Bu amaçla koruların her köşesi teknik olarak ayrılan bölme ve bölmecikler itibariyle ayrıntılı biçimde incelenmiş ve ele alınan her koruda hangi fonksiyonel değerin veya fonksiyonel değer gruplarının öne çıktığı, giydirilmiş sayısal arazi modelleri yardımıyla belirlenmiştir. İşin teknik prosedüründe fonksiyonel alanlar belirlenirken her bir fonksiyon diğerlerinden bağımsız olarak ele alınır ve her birisi için ayrı bir harita düzenlenir. İlgili fonksiyonun öne çıktığı alanların harita üzerindeki sınırları fonksiyon özelliğine göre değişen teknik ve bilimsel bazı göstergeler yardımılyla doğal hatlar ve bitki topluluklarının sınırları esas alınarak kendi haritası üzerine geçirilir. İlgili fonksiyonun o koruda söz konusu olup olmadığı, toplumsal talepler ve bu teknik göstergeler yardımıyla belir-

7 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 421 lenir. Plan ünitesinde söz konusu olan fonksiyonel alanlar açıklanan biçimde ayrıldıktan sonra bütün haritalar üst üste çakıştırılır. Yukarıda kısaca özetlenen sürecin temel altlığı Sayısal Arazi Modelleridir. Bilgisayar teknolojisinin ve yazılan programlarının sağladığı olanaklar ile koruların her birisi için yapılan bu işlemler Fethipaşa Korusu örnek alınarak aşağıda açıklanmıştır Giydirilmiş Sayısal Arazi Modelinin Elde Edilmesi Sayısal arazi modelleri konumsal orman fonksiyonlarının belirlenmesinde önemli bir bilgi kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır (ASAN, ÖZDEMİR, 2002). Üsküdar Korularının sayısal arazi modelini elde etmek için 1/5000 ölçekli topografik haritalardan yararlanılmıştır. Topografik haritalar taranarak bilgisayar ortamına aktarılmış ve UTM koordinat sistemine yeniden tanımlanmıştır. Topografik haritadaki eşyükselti eğrileri 5 m.de bir sayısallaştırılarak yükseklik değerleri girilmiştir. Vektör değerlerinden ER Mapper Gridding Wizard Modülü kullanılarak, sayısal arazi modeli elde edilmiştir (Şekil 1). Şekil 1: Fethipaşa Korusu ve Civarı İçin Giydirilmiş Arazi Modeli (Üstte) ve Sayısal Arazi Modeli (Altta) 2.4- Konumsal Fonksiyonların Belirlenmesi Plan ünitesinin sadece belirli alanlarda öne çıkan fonksiyonlar belirlenmiştir. Konumsal fonksiyon haritalyarının düzenlenmesinde iç ayrım düzeni haritaları kullanılmıştır. Fonksiyon haritaları düzenlenirken önce her bir fonksiyon diğerlerinden bağımsız olarak düşünülmek suretiyle plan ünitesi içinde ilgili fonksiyonun öne çıktığı alan-

8 422 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU lar harita üzerinde işaretlenmiştir. Daha sonra tüm fonksiyon haritaları çakıştırılmak suretiyle de nihai harita elde edilmiştir (ASAN et A. 1996). Konumsal fonksiyonların nasıl belirlendiği ve bu amaçla hangi parametrelerden yararlanıldığı aşağıda kesimlerde açıklanmıştır Toprak Koruma ve Erozyon Kontrolü Fonksiyonu: Halen yoğun bitki örtüsü ile kaplı oldukları için, koru alanlarında yoğun toprak taşınması ile karşılaşılmamaktadır. Örneğin arazi eğiminin yer yer çok dik olduğu Harem korusunda dahi şiddetli erozyon delili sayılan oyuntu ve birikintilere rastlanmamıştır. Ancak, gerek yüksek arazi eğimi ve gerekse toprağın kumlu ve kaba tekstürlü yapıbı, bitki örtüsünün gevşetilmesi veya tahribi halinde önemli toprak kayıplarının olacağını göstermektedir. Bu nedenle, koru alanlarında toprak koruma ve erozyon kontrolü fonksiyonu öne çıkan alanların belirlenmesinde görünen fiili erozyon değil, gizli risk taşıyan alanların ayrılmasına çalışılmıştır. Şekil 2: Eğim grupları (sarı: <%30, mavi: >%31 ve <60, kırmızı: >61 ve daha fazla) Plan ünitesinde arazi eğiminin % 30 u geçtiği alanlar erozyon ve toprak koruma fonksiyonunun ağır bastığı alanlar olarak ele alınmıştır. Bu amaçla plan ünitesinin Sayısal Arazi Modelleri üzerinde eğim grupları oluşturulmuştur. Çizelge 2: Erozyon riskinin eğim grubuna göre değişimi Eğim Grupları % Risk Grubu Açıklama 0,00-30,00 III Hafif Erozyon 31,00-60,00 II Orta Erozyon 61,00 ve daha fazla I Şiddetli Erozyon I. gruba giren alanlar; erozyon duyarlılığının çok yüksek olduğu alanlardır. Bu gruba giren alanlarda taşınabilir toprak miktarı en çoktur.

9 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 423 II. Gruba giren alanlar; erozyon duyarlılığının orta şiddette olduğu alanlardır. III. Grub alanlar; erozyon tehlikesinin hiç bulunmadığı alanlardır. Üsküdar korularında toprak koruma fonksiyonu ağır basan (ana fonksiyon olan) alanlar başta Harem (Tamamı) olmak üzere, Küçük Çamlıca, ve Fethipaşa korularında mevcuttur Su Koruma ve Hidrolojik Fonksiyon Plan ünitelerindeki havuz ve göletlerin yer aldığı küçük havzacıklar ile su kaynaklarının bulunduğu alanlar su koruma ve hidrolojik fonksiyona ayrılmıştır. Böyle alanlar topografik harita üzerine çakıştırılan bitkisel konum üzerinde mavi renk ile sınırlandırıldıktan sonra iç kısımları yine aynı renk ile taranmıştır. Bu tesislerin su ekonomilerini düzenleyen havzacıklar birer minyatür su havzası gibi düşünülmüştür. Üsküdar korularında hidrolojik fonksiyon görecek alanlar Küçük Çamlıca ve Fethipaşa korularında mevcuttur. Şekil 3: Küçükçamlıca Korusunda Su Koruma Fonksiyonu Gören Alanlar Estetik Fonksiyon Gören Alanların Belirlenmesi Üsküdar Korularında estetik fonksiyon görecek alanlar üç kategoride ele alınmıştır Siluet Etkisine Sahip Alanların Belirlenmesi Her bir koruda silüet etkisine sahip alanların belirlenmesi için, üzerine konumsal bitki haritası giydirilmiş 3 boyutlu sayısal arazi modelinden yararlanılmıştır. Giydirilmiş arazi modeline bilgisayar ortamında İstanbul Boğazını ve ana karayollarının değişik noktalarından farklı açılarla bakarak, korulardaki hangi tepe ve sırtların siluet etkisi bıraktığı belirlenmiştir. Daha sonra bu tepe ve sırtlarda 30 m. genişliğinde bir şerit esas alınarak bu şerit üzerinde hangi ağaç ve ağaççık topluluklarının bulunduğu ve bu topluluklardaki çap ve boy dağılımlarının hangi aralıkta değiştiği belirlenmiştir. Şeritler üzerinde halen kalın çaplı (30 cm ve daha kalın) ve uzun boylu (12 m ve daha yukarı) ağaç bulunan bölümler 1. derece siluet etkisine sahip alanlar, üzerinde genç ağaçlar ya da ağaççık türleri bulunan bölümler ise 2. derece siluet etkisine sahip alanlar olarak ayrılmıştır. Birinci derece siluet etkisine sahip alanlar sarı, İkinci derece siluet etkisine sahip alanlar ise yeşil renkle taranmıştır (Şekil 4).

10 424 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Şekil 4: Fethipaşa Korusunda Siluet Etkisine Sahip Alanların Belirlenmesi Mozaik Etkiye Sahip Alanların Belirlenmesi Üzerine topografik harita giydirilmiş sayısal arazi modeli bilgisayar ortamında incelenerek, önce her bir korunun İstanbul Boğazından ve ana arterlerden bakıldığında görüş alanı içinde kalan ön görünümdeki sırt ve yamaçları belirlenmiştir. Daha sonra sayısal arazi modeline bu defa bitkisel konum haritası transfer edilerek, bir önceki aşamaya göre öngörünüm alanı içinde kalan alanlar üzerindeki ağaç ve ağaççık topluluklarının türü ve karışım oranları belirlenmiştir. Öngörünüm alanlarında hem ağaç türü (yapraklı/ibreli), hem karışım biçimi (tek ağaç, küme, grup) ve hem de renk tonları itibariyle bitki topluluklarının karışık olarak bulunduğu alanlar 1. derece mozaik etkiye sahip alanlar; tamamı yapraklı veya ibreli bitki topluluklarından oluşan alanlar ise 2. derecede mozaik etkiye sahip alanlar biçiminde sınıflandırılmıştır. Birinci derece mozaik etkiye sahip alanlar kahverengi, ikinci derece mozaik etkiye sahip alanlar ise bordo renk ile taranmıştır (Şekil 5). Şekil 5: Fethipaşa Korusunda Mozaik Etki Sınıfları Panoramik (Manzara Seyir) Noktalarının Belirlenmesi Bulunduğu konumda geniş bir panoramaya sahip olan ve yol ve patika ile hemen ulaşılabilecek durumda bulunan noktalar dinlenme ve manzara seyretme amacıyla ba-

11 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 425 kacak noktaları olarak belirlenmiştir. Bu noktaların seçiminde de yukarıda açıklanan prosedür izlenmiştir. Plan ünitelerinde İstanbul Boğazı na, Marmara Denizi ne ve kent panoramasına hakim konumda olan noktalar seçilerek, bu noktaların hakim oldukları peyzaj hem bilgisayar ortamında ve hem de arazideki gerçek yerinde belirlenmiştir. Yapılan inceleme ve değerlendirmede uygun bulunan yerlerin arazideki konumu fonksiyon haritasına işaretlenmiştir (Şekil 6). Şekil 6: Küçük Çamlıca Korusunda Panaromik Noktalar ve Toplum Sağlığı İçin Yürüyüş Yolları Sportif Etkinlikler ve Rekreatif Kullanım Plan ünitelerinde rekreatif kullanımlar, her plan ünitesinin değişik kesimlerine yapılan ziyaretçi yoğunluğunu bitkisel tahribat ve toprak sıkışması göstergelerine göre belirlemek ve bu göstergeler yardımıyla yapılan zorlamalara dayanılmak suretiyle ortaya konmuştur. Ayrıca hem ziyaretçiler arasında yapılan anketler ve hem de koru yöneticileri ile yapılan görüşmeler ile de, rekreatif kullanımların biçimi saptanmıştır (UZUN- YEŞİL-ÖZSÜLE 2002). Üsküdar korularında toplum sağlığına yönelik olarak yapılan sportif etkinliklerin başında doğa ve sağlık yürüyüşleri gelmektedir. Gerek yakın civardan ve gerekse İstanbul un değişik semtlerinden gelen halk günün her saatinde, Harem dışındaki hemen her koruda bu amaçla yürüyüş yapmaktadır. Sportif amaçlı yürüyüşlerin insan sağlığı üzerindeki olumlu katkısının daha iyi anlaşılması üzerine giderek yaygınlaşan bu spor türü, trafik stresi ve kirliliğinden uzak yaya yolları ve yürüyüş parkurlarından ötürü, kent korularına olan bu yöndeki talebi her geçen gün arttırmaktadır. Yürüyüş amacıyla plan üniteleri içinde halen mevcut yol ve patikalardan yararlanılmaktadır (Şekil 6). Bu yol ve patikaların miktarı mevcut talebi fazlası ile karşıladığı için plan ünitelerinde bu amaca dönük ayrı bir düzenlemeye gerek duyulmamıştır.

12 426 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Diğer taraftan; son yıllarda ünlü tatil yörelerine büyük gruplar halinde yapılan klasik turizm aktivitelerinin doğal ve kültürel kaynaklar üzerindeki olumsuz etkilerinin yıkıcı boyutlarını ulaşmasıyla, turizmcilerin alternatif aktivite arayışlarına yöneldiği bilinmektedir. Özellikle son yıllarda ortaya atılan sürdürülebilir kalkınma kavramının da etkisiyle turizm aktivitelerinde koruyarak yararlanma düşüncesinin giderek ağırlık kazanması eko-turizm ya da ekolojik turizm olarak tanımlanan yeni bir gezi ve eğlence anlayışını gündeme getirmiştir. Değişik kaynaklarda yeşil turizm, doğa turizmi, yayla ve dağ turizmi olarak da ifade edilen bu turizm biçimi, Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından Eğlenmeyi, doğayı ve kültürel kaynakları anlayarak korumayı destekleyen bilinçli kişi ve grupların bzulmamış doğal alanlara yaptığı geziler biçiminde tanımlanmaktadır. Bu tanımın içeriğinden de anlaşılacağı üzere ekoturizm kavramı; klasik kitle turizminden farklı olarak, doğal çevre ve kültürün önemini kavrayıp onu korumayı ilke edinen az sayıdaki lbilinçli kişilerden oluşan küçük grupların yasal güvence ile koruma altına alınan özgün ve bozulmamış doğal alanlara yaptığı ziyaretleri kapsamaktadır. Bu turizmi diğerlerinden ayıran en belirgin özellik, katılımcıların dığaya ve otantik kültüre saygılı olması ve gezi programlarının sadece korunan alanları kapsamasıdır. İşte İstanbul koruları sahip oldukları doğal ve kültürel değerlerden ötürü pek yakın gelecekte asıl bu tür gezi ve ziyaretler için ilgi odağı olmaya aday görünmektedir. Şekil 7: Fethipaşa Korusunda Rekreasyon Alanları Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada Üsküdar ilçesinde bulunan Fethipaşa, Harem, Büyük Çamlıca ve Küçük Çamlıca Korularının Üsküdar İlçesi ve tüm İstanbul halkı için ne anlama geldiği vurgulanarak bu koruların topluma sunduğu çeşitli hizmet ve fonksiyonlara dikkat çekilmiştir. Bu koruların İstanbul Büğazı sırtlarında ve yamaçlarında oluşturduğu ilginç silüetler ve mozaiklerden kaynaklanan ve sürekli değişim halinde bulunan güzellikleri ile kent peyzajının görsel kalitesine; bu görkemli tabloların şair ve yazarların, ressam ve müzisyenlerin ruh dünyasında coşturduğu duygular ile edebiyat ve güzelsanatlara; havadaki karbondioksidi depolayarak çevre iklimine; oksijen üretmek ve çeşitli sportif aktivitelere ve rekreatif kullanımlara olanak vermek suretiyle İstanbul halkının ruh ve beden sağlığına yaptığı katkılar açıklanmıştır.

13 ÜSKÜDAR İLÇESİNDEKİ BAZI KORULARIN FONKSİYONEL DEĞERLERİ VE İSTANBUL HALKINA HİZMETLERİ 427 Üsküdar İlçesi sınırları içinde yer alan dört adet korunun toplam olarak yılda ne kadar toz tuttuğu, ne kadar oksijen üretip karbondioksit tükettiği, halen ne kadar karbon depoladığı belirlenmiştir. Bu koruların görmüş olduğu fonksiyonlar ayrı ayrı belirlenmiş ve her koruda hangi fonksiyonun ne kadar alan kapladığı saptanmıştır (Çizelge 3). Çizelge 3: Üsküdar Korularında Öne Çıkan Fonksiyonlar İŞLETME SINIFININ ADI KORU ADI ALANI (m 2 ) Fethipaşa Küçük Çamlıca Toprak Koruma Büyük Çamlıca Su Koruma Doğal Silüetin Korunması Mozaik Yapının Korunması Harem Toplam Küçük Çamlıca Toplam Fethipaşa Küçük Çamlıca Büyük Çamlıca Toplam Fethipaşa 838 Toplam 838 Fethipaşa 795 Küçük Çamlıca 3245 Doğal Anıtlar Büyük Çamlıca 23 Harem 78 Toplam 4141 Küçük Çamlıca Rekreasyon ve Toplum Sağlığı Büyük Çamlıca 5596 Doğal Peyzajın Korunması Toplam Küçük Çamklıca 7528 Toplam 7528 TOPLAM Tablonun incelenmesiyle Üsküdar Korularındaki en önemli fonksiyonun Toprak Koruma Fonksiyonu olduğu görülecektir. Daha sonra sırasıyla Doğal Silüetin Korunması ve Rekreasyon Fonksiyonunun yer aldığı çizelgedeki değerlerden anlaşılmaktadır. İstanbul gibi nüfusu çok fazla olan bir şehirde toplumun rekreasyon ihtiyacını karşılamak üzere ayrılmış yeşil alanlarının sınırlı olması, İstanbul şehir korularına ve özellikle de ulaşım kolaylıkları nedeniyle Üsküdar sınırları içinde bulunan korulara yoğun talep oluşmasına neden olmaktadır. Bu durum kent dokusu içine gömülmüş olan korulara olumsuz etki yaparak onların sahip oldukları doğal yapı ve kuruluşlarının bozulması sonucunu doğurmaktadır. Hepimize düşen görev bize miras kalan bu korularınyapı, kuruluş ve özelliklerini koruyarak ve iyileştirerek bizden sonraki kuşaklara ulaştırmaktır.

14 428 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Kaynaklar ASAN, Ü., Global İklim Değişimi ve Türkiye Ormanlarında Karbon Birikimi, İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, ASAN, Ü., Climate Cahnge, Carbon Sings and The Forests of turkey, Tropical Forests and Climate Change: Status, Issues and Challenges. Proceedings of the International Conference, ASAN, Ü.; YEŞİL, A.; DESTAN, S., A New Approach On The Rational Utilisation of the Forest Resources in Turkey. Second Balkan Scientific Conferences on Study, Conservation and Utilisation of Forest Resources, Proceedings, pp ASAN, Ü.; YEŞİL, A.; DESTAN, S., Multi Benefical Forest Use And Functional Planning, Bulgarian Forest Science, No 1/2 pp ASAN, Ü., Orman Amenajmanı-I (Temel Kavram ve Prensipler) Ders Notları, ASAN, Ü.; ÖZDEMİR, İ., İstanbul Korularında Konumsal Fonksiyonların Belirlenmesi ve Haritalanması, Orman Amenajmanı nda Kavramsal Açılımlar ve Yeni Hedefler Sempozyumu, İstanbul BROWN, S., Forests and Climate Chance; Roles of The Forest Lands as Carbon Sings. Proceedings of The XI World Forestry Congress, pp GÜL, A.U., 1998: Orman Amenajmanında İşlevsel Planlamanın Doğrusal Programlama İle Gerçekleştirilmesi, Basılmamıştır, KAPUCU, F., Orman Amenajmanı Ders Notları, Basılmamıştır, MISIR, M., Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Amaç Programlama Yöntemiyle Çok Amaçlı Model Amenajman Planının Düzenlenmesi (Ormanüstü Planlama Birimi Örneği). KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsünde yapılan Doktoru Dezi, Basılmamıştır, NEDYALKOV, S.T.; BEKYAROVA, J., Rekreasyon Ekolojisi, Varna Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Ekolojisi Fakültesi Yayınları, PUHALEV, G.A., Yerleşim Merkezlerinde Yeşil Ekosistemlerin Oksijen Üretiminin Ekolojik Değerlendirmesi, Sofya Ormancılık Teknik Üniversitesi Yayını, RAEV, I.; ASAN, Ü.; GROZEV, O., Accumulation of CO 2 in The Above-ground Biomass of The Forests In Bulgaria And Turkey In The Recend Decades. Proceedings of The XI World Forestry Congress, Vol. 1 pp UZUN, A; YEŞİL, A; ÖZSÜLE, Z 2002: The Planning of User Flows in Istanbul Groves for Sustainability in Natural Structure, Confreence on Monitoring and Management of Visitor flows in Recreational and Protected Areas, 30 Ocak-2 Şubat 2002 Viyana-Avusturya, 2002.