PAPAVER VIRCHOWII ASCHERS AND SIN'!'ENDEHtK 'roronon MORFOLOJİst, ANATOMİSİ VE EKOLOJtSt

Transkript

1 qu Lıi iletim S. U. Fen, Edebiyat FakUltesi,Fen Dergisi, Sayı ll, (1993) PAPAVER VIRCHOWII ASCHERS AND SIN'!'ENDEHtK 'roronon MORFOLOJİst, ANATOMİSİ VE EKOLOJtSt MORPHOLOGY, ANATOMY AND ECOLQGY OF ENDEMIC SPECIES PAPAVER VıııCHOWI'ıASCHERS AND SINT -, İsmet UYSAL,T.O. ÇanakkaleE~t. Yüksek Okulu, Çanakkale Mühir öztürk, E.ü.FenFa~.Biyoloji B6l.Bornova-İzmir özet: ~qyi;u: virchqwii Aschers and si.nt Papavereceae familyasından olup, ülkemizde Papaver genusunun 11 endemik taksonundan (%31) birisidir. Araştırmada bu turün morfolojik, anatomik ve ekolojik6zellikleri aydınlatılmıştır. Bitki tek yıılık, ıo~15 cm. boyunda, kazık köklü; çiçekler tek, kırmızıpetallerin tistve altında b~lurian siyah lekelerıe arazide di er Papaver türlerinden kolayca ayırt edilir. Ayrı6a meyva yapısı tipiktir: Kazık k6klü o Ldu.Lç demetlerinde ksilem daha ~ fazla yer almış ve öz b6lgesi de ksilemle doldurulmuştur: G6vde de stomalar kserofitik ve amarillis tiptedir.,yaprakta papilla şeklinde çıkıntılar olup, s~omayar kserofitiktir~ Kireçce ve fosforca zengin, organik maddece çok zengiti topraklarda yetişmektedir. SUMMARY: Papaver'::LirchçıwiiAschers and Sint., b elon q.inq to the family Papay~raceae; is one of t.h.e11 endemic taxa (31%) of genus E9.paveı- in Turkey. The morphological, anatomical and ecd logic al elıareeteristies of this speeies are enlightened in this researelı. The plaııt ts an annual, cm. Lonq, tap roatec1, flowers present singlyand is easily distinguishable irithe field from other Papaver speeies by the presenee of b~aek

2 " 106 dots on the upper and lower side of red petals. Fruit structureistypical. xy lem ismo-re in the vaseular' bundles because of t he presence of tap root and pith to is filled by xylem. stomat~ are xerophytic and arnaryllis type in the. stern. In leaves there are papilla like ejeetions and xerophytic ~tornata. it grows.on soils ri6h in calcium very rich i~ organie matter cdntent. aridphosphorusbut GİRİş.1 Papayeraceae familyası üyeleri ço unlukla kuzey yarıküre'nin ılıman ve subtropik bölgelerinde yayılış göstermektdir. 28 genus ve yaklaşık 250 taksonu vaidır (1). Ülkemizde 7 cins vetoplam 75 t.aksonla temsil edi;ı.:~r~ n,. endemik.takson sayıs ı ı1 'dir. (%31) (2).L Yi~ t aksonu Türkiye'de.Çanakkale 'ili dışında İzmir Bozda, Afyonve Denizli çevresinde yayılış göstermektedir (1).', Ülkemizde yayıliş alanının oldukça dar ve sınırlı olması nedeniyle yok olma tehlikesine karşı korunmaya alınmasıgereklidir. MATERYAL VE YöNTEM L virchowii'nin Çanakkale ili ve yöresinde yay;ılış gösterdi i. alandan bitki örnekleri toplanmış ve toprak riumunel~ri alınmıştır. Bitki örnekleri Çanakkale Bozeaada'nın Göztepe mevkisinden 26.S.1989 tarihinde toplanmış ve örnekler Çanakkale E itim YÜksekokulu Herbaryumunda saklanmaktadır (USH.1). Bitki örneklerinin bir kısmı %70'lik alkol içinde fikse edilerek anatomik yapısı incelenmiştir. Morfolojik gözlemler haz~rlanan herbaryum örneklerinden yapılmıştır. Biometrik ölçümler her bir organ için 30'ar defa yapılmış ve. ~C,,,;-xl. sonuçların de erlendirilmesinde standart hata SE= ~--~-----, N-! kullariıln1ıştır(3). Bi tkilerin alıildığı'..alandan toprak. örnekleri de toplanarak polietilen torbalarla labar~tuvara

3 " ' 107 getirilmtş ve havakurusu yapıldıktan sonra taeo3' bunye~ azot, fosfor, potasyum ve de erleri saptanmıştır (4). ph, total tuz, organik madde BULGULAR 1.' Morfolojik özellikleri: E-apaveraceae familyasından (-40) ~m. boyunda tek yıllık bbir bitkidir. Kökleri \ cm. kadar,ince ve uzundur. Gövdeler e ik, yapraklar stipulsuz, tuylu parçalı veya tüysu derın parçalıdır (Şekil 1 A). Yaprak eni, minimum 9.3 (~5.4) mm~, boyu 19.9 (~ 6.2) mm.dir. Yaprakeni, minimum 4.1 mm., maksimum 20.1 mm. iken,.... boyu minimum 12.0 mm.; fuaksimum 30.4 mm olarak ölçulmuştur. Pedunkuller genellikle basık veya yayılmış tüylu; çiçekler tek ve 3-5 cm. genişliktedir. Sepaller 2 adet, serbest, kısa sivri uçlu ve Uz eti tuylu Dlup; çi~ek açma zamanında dökuiurler.kaliks 4.4 (~O.2)mm. eninde, 5.1 (~0.6) mm. boyun dad ır. Sepal' eni, minimum 3.2 İnm.; m aksimum 5.4 iken ( boyu minimum 3.6 mm. maksimum 6.1 mm.ldir. Petaller pa~lak. kırmızı renkte ve 4 tanedir, Petallerdeya t~bandasiyah leke veya hem tabanda hem de üstte siyah leke veya tabandan tepeye do ru uzanan siyah lekevardır. Korolla13.5 (~2.2) mm. eninde ı6:9 (~2.1) mm. boyundadır..-, Petal~~minimuml1.2 i- mm.; maksimum 17,9 mm. iken boyu minimunı'13.0 mm. ve makşimum 19.2! mm. i dir, ',Stamenler çok sayıda, filamentler geniş leyerek şişmiş olup anterler boyuna yariklarla açılır (şek~l 1 D). Anterier sarı, filamentler siyah renklidir. Filamentler ~.5 (~O,2) mm. boyundaolup, minimumu 5.1 mm., maksimum 6.2 mm. dir,' Anterler 0.7 (~0.1) mm. boyunda olup, minimum,o.3 mm. maksimum 1.2 mm.dir.çiçekler erdişi ve ışınsal simetrilidir. Ginekeum Ust durumluve t~k pistiııidir. Stigma sapsız olup; ışınsal olarakbirbiriyle birleşerekyumurtalı ın Uzerinde bir disk teşkil etmektedirler. Plasentasyon parietal olup, ovulter çok sayıdadır. Tohum şekli 1 E dedir. Meyve operkulat kapsuiiudur (şekil 1 B,e). KapsUl setoz tüylerle kaplı olup tuyler ve ka~ak yapısı, bu turun ayırıcı özelliklerindendir. KapsUI+ Lf.near e si Lınd ır d kt ır. Meyva 2.2 (+0,3) mm. erı.ind e,

4 108 EU : ~ ~.8.."..:...' r:.. :.... -Ô,.'.' A. ".;...;.; ~ -Ô, ~;;.

5 109 "... y" 7.3 (~0.3) mm. boyundadır. Eni minimumu 1.8 mm. maksimum 2.9 mm. olup, boyuminimum 5.2 ~m.,maksimum 8.1 mm.dir (Tabı6ı) 2n=14 ı (5). Çiçeklenme zamanı - 4. ve 5. aylardır m. yliksek~iktebulunur (2). 1 TABLO 1: papavei vi~chowii'ye ait biom~trik ölçumler. (S.H.=standart hata) Bitki Kısmı En (mm.) Hin. Max. Ort.+ S.H. Boy( mm.) Min. Max. 'Ort. + S..H. Yaprak Kaliks Korolla Filament Anter Meyve :;:. O " "+ 0.6,, " " " ,.3" Anatomik özellikleri: Bitkininkök, gbvde ve yaprağından al arı an enine kes itlerle, anatomik yapıs ı ortaya k~nmaya çalışılmıştır.' a~ Kök Anatomisi: En listte 1-2 sıra parçalan~ış eksodermis, altında çok sıralı korteks parankiması gelmektedir (Şekil 2a). Korteksin altında endodermis ile 'perisiki çok iyi seçilememektedir.!letim demetinde floem dışta, k~ilem içtedir. Floern parankimatik hucrelerden oluşmuştur. Ksilem. ise trak~' ve trakeidlerden oluşmuş olup, trakeler genellikle özde de yer almaktadır (Şekil 2 b). b- GövdeAnatomisi En dışta kalın hir kutikula ve daha sonra bir sıralı epidermis gelfuektedir.e~idermisin iltında 3-4 sıralı

6 ı10 yirchd..rli..l1'nin kök Şekil 2a: L Ek:Eksodermis, K:Korteks, F:Floem, X:Ksilem eniı'ı.e kesiti. s.e k i I 2 b: J)-,-yiLChOyVii1nin kök en i ne büyutulmuş iletim demeti. T:Trake, Tr:Trakeit kesitinde

7 11ı klorenkimatik dokti vardır. Bu dokudan sonra halka şeklinde ve kalın çeperli birsklerankimatik kınyer ~lmaktadır.daha.sonra yeralari parankimatik dokunun~çinde, iletim demetleri çepeçevre diziimiş durumdadır. D~metlerdefloem dışt~, ksilem içte yer almaktadır. Floemin.dışa bakan kısmında çeperleri k~lınlaşmış Parankimatik doku bulunmaktadır. ÖZ bölgesi paranki~atiktir (Şekil 3 al..l Şekil 3a:..h virchowii r nin gövdeenine kesi ti. Ku:Kutikula, E:Epidermis, st:stoma, Kt~Klorenkimatabakasıl S:Sklerankima, P:Parankima, F:Floem, X:Ksilem Epidermiste ince örtü ttiyleri ile p~pill~ şeklinde çıkıntılargörülmektedir,. Ayrıca epidermiste kserpfitik ve a~ariııis tipte stomalar görülmektedir (Şekil 3 b).

8 ~ 112 '~~i.f.i -:'. Şekil 3 b: -i:....~ i nin gövde enine.kesf t Lnde stoma st:stoma c- Yaprak Anatomisi En dışta kalın kutikula vardıi. Kutikulapapilla şeklinde çıkıntılar yapmıştir. Kutikulad~n sonra gelen epidermis, iri htidrelidir. Epidermis~hücreleri' alt tarafta daha küçüktür. Mezofil, palizat ve sungerparankimasından oluşmuştur. Palizat iki sıralıdır. Daha sonra gel~n sunger parankiması ise, da ınık sekilde yer almaktadır. iletim demetleriçok kuçlik olup, dıştafloem, içte ksilem vardır (Şekil 4 a). Epidermistençok bol örtu tuyu çıkmaktadır. Y~pra ın alt ve list epidermisinde tüyve stoma vardır (Şekil 4b). stomalar kserofitik ve amarillis tiptedir.

9 113 Üe -pp Şekil 4 a:.e... ~'nin yaprak Ku:Kutikula, üe:üst epidermis, pp:palizat Sp:Sünger parankiması, Ae:Altepidermis. enine kesiti. parankiması, Şel(il 4 b: L.'L~h9IDi' nin yaprak enins kesi tinde stürna. Ae:Alt epidermis, st:stüma.

10 Ekoloj±k 6zeıİikleri a~ Yayılış ve Yayıl~a Alan~nın özellikleri: Tarlalarda, frigana içinde, açık renk topraklarda, taşlıkalanda ve yamaçlarda bulunur. Çanakkale'nin Bozcaada- Gözt~pe mevkisinde 90 m~ ~friga?a içindetaşlık ve şiddetli erozyonlu bir alanda, Kalker~iz Rahverengi Orman To~ra ı Üzerinde yayılış gösterir. Davis'e(1966) göre alanları: İzmir Bozda 'd~ 1400 TÜrkiye'deki di ~r yayııiş m. 'de Afyon Karakuyu tren istasyonunda m. 'de ve Denizli'nin 20 km. do usuııda bulunur. b~ Topra ın Fiziksel ve Kimyasal. öz ell.lk Le rı.:.e..."rtrchoyiii'nin toprağın fiziksel analizlerinde ph'sı 8.12 (orta alkaıikarakterli), total tuz %0.3S(az derecede tuzlu), kir~~ miktarı t%5.461,(kireçcezengin) ol~rak bulunmuştur. Tqpr<3. ıi1bünye sınıfı, Kumlu-Tınlıdır. Maksimum su tutmakapasitesi %51. 8 olarak bulunmuştur (4).. L virchowii'nin topra ının- kimyasal analizleri sonuçlarınabaktığımızda, azotun%0.os6 (azotç~ orta), fosforun %0.051 (fosforca zengin), potasyumun % (potasyumca yetersiz) ve 6rganik maddenin %4.698 (organik.madd ece çok' zen ç Ln ) ol.duqu bu Lunmu ş t.ur (4). TAR'l'IŞMA VE SONUÇ:. ( L virchowii, arazide di er l:.ap-avertürlerinden petallerinin list ve altındabulunan siyah lekeler'ile kolayc~ ayırt edilebilir. Meyve kapsulündeki setoztuyler ;ve kapak' yapısı, bu taksonun di er ayırt edici özelliğidir. Kök, kazık ~ök oldu u için ileti~ demetlerinde ksilem daha fazla yer kaplamakta ve öz bö Lq esi de ksilemden oluşmaktadır. Gövde epidermisinde papilla şeklinde çıkıntılar vardır. Hetcalfe ve chalk'ın bu familya için (.E.apaveracea~)belirttiği, g6vdedeki

11 115 i 'sklerankirnatik kın belirgin biçimde görülmüştür.' İlgili 'literauiı::-de(6) stomaların yüzeyselolduğu belirt-llmiş ise de aslında stomalar kserofitik olup amarillis tiptedir (Şekil 3 b). yaprak epidermisi üzerinde gövdede olduğu gibi pap i.ll.a şeklinde çıkıntıl~r vardır. Bu çıkıntılar epidermisin mumsu 'i ', ' bir madde ile örtülü olduğuriun göstergesidir. Yaprakta da stomalar ilgili literatürdeki (6) gibi yüzeyselolmayıp ksero~itik vearnarillis tiptedir~ Ayrıca ea-ok~alat kristalleri de yoktur'. Anatomik y ap ı dak ı bu tipik özellikler ~ & bitkiriih yetiştiği ekolojik ortam ile uyum sağlamaktadır.,, Çünkü bitkiı Bozcaada'n~n Göktepe mevkisinde frigana içinde,. ' taşlık ve şiddetli erozyonlu bir alandan alınmıştır~ Bitki kireçce, fosforca zepgin ve organik maddece çok zengin toprakta yetişmektedir. Aynı alandan bu bitkinintoplandığı " r,, " daha önce" rapor 'edilmiştir (7 ). L Yll.,Ç,howii' nin ü Lk emlz dek i yayılış alanının dar ve sınırlı olması nedeniyle yok olma tehlikesine karşı korunmayaalınması ger~klidir. KAYNAKLAR 1. Seçmen,' ö.,gemici,' Y. ve ark., ToluımluBitkiler Sist~matiği, ~.O.F.F. Kitaplar Serisi No:116 Bornova- İzmir (1989). 2. ' Davis, P.H.; Flora of Turkey' andeast 'Aegean Islands, Vol Edinburgh.,' University Press (1966~1988). 3. Öztürk,M., Uygulamalı İstattstik. E.~.El~ktronik Hesap Bilimleri EnstitüsüDers Kitabı. E.O.. Matbaa:sı Borriova-İzmir { ' 4. Öztürk,M.-, GÖkçeoğlu,M., Pirdal, M., Bitki Toprak ılişkileri Uygulama Klavuzu, E.O. F.F. T~ksirleri serisi. No: 37. Bornova-İzmir. (1987). 5. Baytop,A' J saraçoğlu, M.,Sistematik Studies on Annual PapaverSpecies of T~rkey. İst:Oniv. Ecz. Fak. Mec. 18,25 (1 982 ).,, 6. Metcalfe, e.r., ehaikıl.,anatomy of Dicotyledons. o~ford Univ. Press. Amen House Vol.l,2 London (1957). " 7. Seçmen, Ö.,Leblebici, E:, Gökç~ada ve Bozcaada Adalarının' Vejetasyon ve Florası, Bitki Derg. Cilt.5 Sayı, 11-: III. İzmir (1978). Geliş Tarihi: 09.0ı~1991:S. ~.',.. -,